Verfügbarkeit: Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie

Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie: = The early medieval settlement microregion at Grzybowo

Gespeichert in:

Bibliographische Detailangaben
Hauptverfasser:	Danielewski, Marcin 1984- (VerfasserIn, HerausgeberIn), Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh (VerfasserIn, HerausgeberIn), Głód, Anna (VerfasserIn)
Format:	Buch
Sprache:	Polish Czech
Veröffentlicht:	Warszawa Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 2021
Schriftenreihe:	Origines Polonorum Tom 15
Schlagworte:	Geschichte 900-1099 Siedlung Mittelalterliche Archäologie Burgwall Ausgrabung Grzybowo > Powiat wrzesiński Zabytki średniowieczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) Grody / badania / Polska / Wielkopolska (region) Grody / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) / średniowiecze Wykopaliska archeologiczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) Grzybowo (Polska, powiat wrzesiński) / zabytki Aufsatzsammlung
Online-Zugang:	Inhaltsverzeichnis Inhaltsverzeichnis Literaturverzeichnis Register // Personenregister Register // Ortsregister Abstract
Beschreibung:	CD-ROM enthält Tabellen und Illustrationen Literaturverzeichnis Seite [365]-388 Die CD enthält Tabellen und Bilder Druk dwuszpaltowy
Beschreibung:	426 Seiten Illustrationen, Diagramme, Karten, Pläne 30 cm + CD-ROM (12 cm)
ISBN:	9788366463646 8366463648

Internformat

MARC


LEADER	00000nam a2200000 cb4500
001	BV048383432
003	DE-604
005	20230727
007	t
008	220801s2020 a\|\|\| \|\|\|\| 00\|\|\| pol d
020			\|a 9788366463646 \|9 978-83-66463-64-6
020			\|a 8366463648 \|9 83-66463-64-8
035			\|a (OCoLC)1339081970
035			\|a (DE-599)BVBBV048383432
040			\|a DE-604 \|b ger \|e rda
041	0		\|a pol \|a cze
049			\|a DE-12
084			\|a OST \|q DE-12 \|2 fid
245	1	0	\|a Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie \|b = The early medieval settlement microregion at Grzybowo \|c redakcja Marcin Danielewski i Jacek Wrzesiński z udziałem Anny Głód
246	1	1	\|a The early medieval settlement microregion at Grzybowo
264		1	\|a Warszawa \|b Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk \|c 2021
300			\|a 426 Seiten \|b Illustrationen, Diagramme, Karten, Pläne \|c 30 cm + \|e CD-ROM (12 cm)
336			\|b txt \|2 rdacontent
337			\|b n \|2 rdamedia
338			\|b nc \|2 rdacarrier
490	1		\|a Origines Polonorum \|v Tom 15
500			\|a CD-ROM enthält Tabellen und Illustrationen
500			\|a Literaturverzeichnis Seite [365]-388
500			\|a Die CD enthält Tabellen und Bilder
500			\|a Druk dwuszpaltowy
546			\|a Inhaltsverzeichnis und Zusammenfasungen der Beiträge auf Englisch
546			\|a Text der Beiträge polnisch, 1 Beitrag tschechisch
648		7	\|a Geschichte 900-1099 \|2 gnd \|9 rswk-swf
650	0	7	\|a Siedlung \|0 (DE-588)4054858-2 \|2 gnd \|9 rswk-swf
650	0	7	\|a Mittelalterliche Archäologie \|0 (DE-588)4138633-4 \|2 gnd \|9 rswk-swf
650	0	7	\|a Burgwall \|0 (DE-588)4147023-0 \|2 gnd \|9 rswk-swf
650	0	7	\|a Ausgrabung \|0 (DE-588)4129464-6 \|2 gnd \|9 rswk-swf
651		7	\|a Grzybowo \|g Powiat wrzesiński \|0 (DE-588)127377079X \|2 gnd \|9 rswk-swf
653		0	\|a Zabytki średniowieczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński)
653		0	\|a Grody / badania / Polska / Wielkopolska (region)
653		0	\|a Grody / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) / średniowiecze
653		0	\|a Wykopaliska archeologiczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński)
653		2	\|a Grzybowo (Polska, powiat wrzesiński) / zabytki
655		7	\|0 (DE-588)4143413-4 \|a Aufsatzsammlung \|2 gnd-content
689	0	0	\|a Grzybowo \|g Powiat wrzesiński \|0 (DE-588)127377079X \|D g
689	0	1	\|a Burgwall \|0 (DE-588)4147023-0 \|D s
689	0	2	\|a Ausgrabung \|0 (DE-588)4129464-6 \|D s
689	0	3	\|a Mittelalterliche Archäologie \|0 (DE-588)4138633-4 \|D s
689	0	4	\|a Siedlung \|0 (DE-588)4054858-2 \|D s
689	0	5	\|a Geschichte 900-1099 \|A z
689	0		\|5 DE-604
700	1		\|a Danielewski, Marcin \|d 1984- \|0 (DE-588)111535759X \|4 edt \|4 aut
700	1		\|a Wrzesiński, Jacek \|d ca. 20./21. Jh. \|0 (DE-588)1297468015 \|4 edt \|4 aut
700	1		\|a Głód, Anna \|4 aut
830		0	\|a Origines Polonorum \|v Tom 15 \|w (DE-604)BV022754920 \|9 15
856	4	2	\|m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment \|q application/pdf \|u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA \|3 Inhaltsverzeichnis
856	4	2	\|m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment \|q application/pdf \|u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA \|3 Inhaltsverzeichnis
856	4	2	\|m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment \|q application/pdf \|u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA \|3 Literaturverzeichnis
856	4	2	\|m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment \|q application/pdf \|u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA \|3 Register // Personenregister
856	4	2	\|m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment \|q application/pdf \|u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA \|3 Register // Ortsregister
856	4	2	\|m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment \|q application/pdf \|u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA \|3 Abstract
940	1		\|n oe
940	1		\|q BSB_NED_20221125
999			\|a oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-033762239
942	1	1	\|c 930.1 \|e 22/bsb \|f 09021 \|g 438

Datensatz im Suchindex

_version_	1804184265917726720
adam_txt	Spis treści O autorach 9 Grzybowo — piastowska civitas. Introductie (Andrzej Marek Wyrwa) TAJEMNICZY GRÓD W GRZYBOWIE 21 I. Założenia, zespół i realizacja projektu (Marcin Danielewski) II. Historia badań i dotychczasowe koncepcje (Jacek Wrzesiński) 15 23 27 DLACZEGO TUTAJ? UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE 37 III. Lokalizacja grodu w Grzybowie w świetle analizy litologicznej i geochemicznej osadów fluwialnych i telmatycznych (Iwona Hildebrandt-Radke) 39 IV. Przesłanki palinologiczne funkcjonowania wczesnośredniowiecznego grodu w Grzybowie (Mirosław Makohonienko, Monika Panfil) 55 V. Środowiskowe uwarunkowania rozwoju osadnictwa (Mirosław Makohonienko, Iwona Hildebrandt-Radke) 83 VI. Geografia historyczna okolic Grzybowa (Dagmara Frydrychowicz) 97 BADANIA NIEINWAZYJNE GRODZISKA I OSADY PODGRODOWEJ W GRZYBOWIE 107 VII. Założenia i metodyka badań nieinwazyjnych (Marcin Danielewski, Sonia Tomczak) 109 ѴШ. Zdjęcia lotnicze i fotogrametryczne. Opracowanie danych ze stanowisk 1 i 6 w Grzybowie (Miron Bogacki) 113 DC Badania magnetyczne i opracowanie chmury punktów lotniczego skaningu laserowego dla grodziska i osady podgrodowej w Grzybowie (Wiesław Małkowski) 121 X. Grodzisko w Grzybowie w świetle badań elektrooporowych i elektromagnetycznych (Krzysztof Misiewicz, Radosław Mieszkowski) 133 XI. Geofyzikální průzkum vnitřní části raně středověkého hradiště Grzybowo v roce 2015 (Roman Křivánek) 145 XII. Wyniki badań nieinwazyjnych - perspektywa archeologiczna (Marcin Danielewski, Sonia Tomczak) 149 ARCHEOLOGIA GRODU W GRZYBOWIE 153 XIII. Stratygrafia według danych z lat 2018—2019. Katalog nawarstwień (Jacek Wrzesiński) 155 XIV. Przestrzenne zagospodarowanie wnętrza grodu (Marcin Danielewski) 173 XV Analizy dendrochronologiczne (Marek Krąpiec) 187 XVI. Wyniki badań archeozoologicznych (Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka) 193 XVII. Zabytki z kości i poroża. Studium archeozoologiczno-funkcjonalne (Kamilla Waszczuk, Sławomir Gronek) 231 XVIII. ''Xÿroby ceramiczne z grodziska w Grzybowie, pozyskane w latach 2018-2019 (Artur Dębski) 261 XIX. Analiza zabytków kamiennych (Anna Głód) 311 XX. Paciorki szklane (Karolina Kokora) 323 XXI. Groty strzał z poroża (Jacek Wrzesiński, Piotr Dmochowski) 331 XXII. Analiza dendrologiczna fragmentów domniemanego luku i strzały z grodu w Grzybowie (Tomasz Stępnik) 337 XXIII. Pojedyncze znaleziska monet (Borys Paszkiewicz, Norbert Pisula) 341 ŚRODOWISKOWE I KULTUROWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO MIKROREGIONU OSADNICZEGO W GRZYBOWIE. PODSUMOWANIE (Marcin Danielewski, Jacek Wrzesiński) 349 Streszczenia 353 Bibliografia 365 Indeks osób 389 Indeks nazw geograficznych i etnicznych Spis rycin i tabel w tomie 399 393 6 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie ZAWARTOŚĆ PŁYTY CD II. Historia badań i dotychczasowe koncepcje: ryc. II.3-II.60. XV. Analizy dendrochronologiczne: tab. XV. 1. XVI. Wyniki badań archeozoologicznych: tab. XVI. 1, XVI.3-XVI.44, XVI.48. XVII. Zabytki z kości i poroża. Studium archeozoologiczno-funkcjonalne: tabi. XVII.lb, XVII.2b, XVII.4b, XVII.5b, XVII.7b-XVH.9b, XVII. 1 lb, XVII. 12b; tab. ХѴП.1-ХѴП.4. XVIII. Wyroby ceramiczne z grodziska w Grzybowie, pozyskane w latach 2018—2019: tab. XVIII. 1-XVIII.24. XIX. Analiza zabytków kamiennych: tab, XIX. 1. XX. Paciorki szklane: tab. XX. 1—XX. 10. Table of contents About the authors 9 Grzybowo — the Piast Civitas. Introductio (Andrzej Marek Wyrwa) 15 MYSTERIOUS STRONGHOLD AT GRZYBOWO 21 L Project assumptions, team and implementation (Marcin Danielewski) IL History of research and concepts to date (Jacek Wrzesiński) 27 23 WHY HERE? ENVIRONMENTAL CONDITIONS 37 III. Location of the fortified settlement at Grzybowo in light of the lithological and geochemical analyses of fluvial and telmatic sediments (Iwona Hildebrandt-Radke) 39 IV. Palynological premises for the functioning of the early medieval fortified settlement at Grzybowo (Mirosław Makohonienko, Monika Panfil) 55 V. Environmental conditions of the development of the settlement (Mirosław Makohonienko, Iwona Hildebrandt-Radke) 83 VI. Historical geography of the Grzybowo vicinity (Dagmara Frydrychowicz) 97 NON-INVASIVE SURVEYS OF THE STRONGHOLD AND THE SUBURB SETTLEMENT AT GRZYBOWO 107 VIL Research assumptions and methodology of non-invasive studies (Marcin Danielewski, Sonia Tomczak) 109 VIII. Aerial photography and photogrammetry. Compilation of data collected from sites 1 and 6 at Grzybowo (Miron Bogacki) 113 IX. Magnetic survey and analysis of the airborn laser scanning point cloud for the stronghold and the suburb settlement at Grzybowo (Wiesław Małkowski) 121 X. Fortified settlement at Grzybowo in light of resistivity and magnetic surveys (Krzysztof Misiewicz, Radosław Mieszkowski) 133 XI. Geophysical survey of the inner part of the early medieval fortified settlement Grzybowo in 2015 (Roman Křivánek) 145 XU. Results of non-invasive investigations - archaeological perspective (Marcin Danielewski, Sonia Tomczak) 149 THE ARCHAEOLOGY OF THE STRONGHOLD AT GRZYBOWO 153 XIII. Stratigraphy according to data from the years 2018—2019. Strata index (Jacek Wrzesiński) 155 XIV. Spatial organisation of the inner area of the fortified settlement (Marcin Danielewski) 173 XV. Dendrochronological analyses (Marek Krąpiec) 187 XVI. Results of zooarchaeological studies (Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka) 193 XVII. Bone and antler artefacts. A zooarchaeological and functional study (Kamilla Waszczuk, Sławomir Gronek) 231 XVIII. Pottery finds from the fortified settlement at Grzybowo recovered in the years 2018-2019 (Artur Dębski) 261 XIX. Analysis of stone artefacts (Anna Głód) 311 XX. Glass beads (Karolina Kokora) 323 XXI. Antler arrowheads (Jacek Wrzesiński, Piotr Dmochowski) 331 XXII. Dendrological analysis of the fragments of an alleged bow and arrow from the fortified settlement at Grzybowo (Tomasz Stępnik) 337 XXIII. Single coin finds (Borys Paszkiewicz, Norbert Pisula) 341 ENVIRONMENTAL AND CULTURAL CONDITIONS OF THE DEVELOPMENT OF THE EARLY MEDIEVAL SETTLEMENT MICROREGION AT GRZYBOWO. SUMMARY (Marcin Danielewski, Jacek Wrzesiński) 349 Summaries 353 365 389 Bibliography People index Index ofgeographic and ethnic names List offigures and tables in the volume 393 399 CONTENT OF THE CDs IL History of research and concepts to date: figures II.3-II.60. XV. Dendrochronological analyses: table XV. 1. XVI. Results of zooarchaeological analyses: tables XVI. 1, XVL3-XVL44, XVI.48. XVII. Bone and antler artefacts. A zooarchaeological and functional study: tables XVII.lb, XVIL2b, XVII.4b, XVII.5b, XVII.7b-XVII.9b, XVII. 1 lb, XVII. 12b; tables XVII. 1-XVH.4. XVIII. Pottery finds from the fortified settlement at Grzybowo recovered in the years 2018-2019: tables XVIII. 1-XVIII.24. XIX. Analysis of stone artefacts: table XIX. 1. XX. Glass beads: tables XX.1-XX.10. BIBLIOGRAFIA Bibliography Źródła Anonim tzw. Gall. 1952. Galli Anonymi Cronicae et Ges ta Ducum sive Principům Polonorum Widukindi monachi Corbeiensis rerum. Wyd. K. Maleczyński. Polska Akade mia Umiejętności. Kraków [= Monumenta Poloniae Hi storica Series Nova 2]. Anonim tzw. Gall. 1982. Kronika polska. Przełożył R. Gródecki, opracowanie, wstęp i przypisy — Μ. Plezia. Wrocław—Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Chrestomatta - Chrestomatia staropohka. Teksty do roku 1543. Wfioóv. W. Wydra, W. R. Rzepka. Red. W. Kuraszkiewicz. Wrocław 1984:17-22. Joannis de Lasco - Joannis de Lasco. Liber beneficiorum archidioecesis gnesnensis, t. I. Ed. J. Łukowski, J. Korytkowski. Gnesnae 1880: 136. KDW — Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski I. Poznań 1877. Kronika Thietmara - Kronika Thietmara, tłum, (z tekstu łacińskiego), wstęp, przypisy Μ. Z. Jedlicki. Kraków 2002. RWlkp — Wielkopolskie Roty Sądowe XIV-XV wieku I-V. Poznań 1959—1960. Widukind. 1935. Widukindi monachi Corbeiensis rerum gestarum Saxonicarum libri tres. W: Monumenta Germaniae Historica. Scriptores Rerum Germanicarum. Ed. P. Hirsch. Hannoverae. Special Karte von Südpreussen: mit Allergrösster Erlaubnissaus der Königlichen grossen topographischen Vermessungs-Karte, unter Mitwürkung des Directors Langner. Mapy topogra ficzne Prus Południowych. Skala: 1: 150 000, BII. Ar kusz 5. Berlin 1802 (http://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/ docmetadata?id= 1240 from=pubstats). Topographische Karte. 3671 Wreschen. Skala: 1: 25 000. Berlin 1940 (http://igrek.amzp.pl/10748). Topogr. Übersichtskarte des Deutschen Reiches, 94 Wreschen. Skala: 1:200 000. 1901 (http://igrek.amzp.pl/10748). Wojskowa Mapa Topograficzna. Sztab Generalny WP, n-33132-3C Psary Polskie. Skala: 1: 50 000. 1989 (http:// igrek.amzp.pl/10748). Wojskowy Instytut Geograficzny, Pas 39 Słup 25 — Marzenin. Skala: 1: 25 000. Warszawa 1934 (http://igrek. amzp.pl/10748). Wojskowy Instytut Geograficzny, Pas 39 Słup 25 — Wrze śnia. Skala: 1: 100 000. Warszawa 1935 (http://igrek. amzp.pl/10748). Opracowania Europe in the XIX century. Skala: 1: 25 000. 1877 (https:// mapire.eu/). POLONIAE finite marum que locorum description Auctore WENCESLAO GODRECCIO Polono. Skala: 1:2 600 000. Bazylea (ok. 1562); (www.prusowie.pl/mapy/3_mapy. php oraz //eloblog.pl/niezwykla-stara-mapa-polski-z1570-roku/). Karta Dawnej Pokki, XVIII Posen. Skala: 1: 300 000. Paris Aleksiejūnas Vytautas, Paszkiewicz Borys. 1995. Skarb monet z XV-XVII w. z Trok (Trakai). Wiadomości Numi zmatyczne 39/3—4: 103—134. Andrałojć Małgorzata i Mirosław. 2002. Skarby powrót do źródeł. Slavia Antiqua 43: 133-139. Andrałojć Małgorzata, Andrałojć Mirosław, Silska Patrycja, Szyngiera Piotr. 2011. Odkrycia skarbów wczesnośredniowiecznych z terenu Wielkopolski. Kontekst archeologiczny znalezisk. Poznań. Antowska-Gorączniak Olga. 2005. Przedmioty z kości i poroża z Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. W: H. KóčkaKrenz (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t.V. Po 1859 (http://igrek.amzp.pl/1763629). Karte des Deutschen Reiches Generalstabskarte, Wreschen 302. Seria znana jest pod nazwą KDR-100 (niemiecka mapa Sztabu Generalnego). Skala: 1: 100 000. Berlin 1893 (http://igrek.amzp.pl/17043 oraz www.davidrumsey.com). Reymann 's Special-Karte, von Cental Europa Nr. 96 Peisern. Skala: 1:200 000 (lcm=2 km). Berlin 1934 (https://landkartenarchiv.de/reymann200b.php?q=reymann_0096). znań: 215-232. Antowska-Gorączniak Olga, Sikorski Andrzej. 2012. Amfora z zespołu pałacowo-sakralnego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. W: A. Jaszewska (red.), Z najdaw niejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdzie sięciolecie pracy naukowej. Zielona Góra: 321—327. Arbman Holger 1940-1943. Birka. Die Gräber Μ\-2. Up psala. Źródła kartograficzne 366 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Arkuszewski Grzegorz. 2015. Monety orientalne. W: T. Krysztofiak, A. Μ. Wyrwa (red.). Monety ze stanowi ska. nr 4 w Gieczu. Lednica: 13-57. Arnold Paul, Kltthmann Harald, SteinhilberDirk. 1995. Grosser deutscher Münzkatalog von 1800 bis heute. Battenberg. Auch Michał. 2017. Wczesnośredniowieczny zespół osad niczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Ceramika naczyniowa. Kraków—Leipzig— Rzeszów—Warszawa. Auch Michał. 2019. Ceramika z Wysokiej Górki. W: A. Buko (red.), Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie. Warszawa: 295-324. Baillie Michael G. L. 1997. A Slice through Time: Den drochronology and Precision Dating. London. Baillie Michael G. L., Pilcher Jonathan R. 1973. A simple cross-dating program for tree-ring research. Tree-Ring Bulletin 33: 7—14. Balzer Oswald. 1895. Genealogia Piastów. Kraków. Banach Beata. 2015. Zabytki wydzielone z warstw wczes nośredniowiecznych grodu i podgrodzia (stan. 1 i la). W: S. Kurnatowski (red.), Międzyrzecz. Gród i zamek w wiekach JX-XIV. Origines Polonorum, t. VIII. Warszawa: 294—295. Banaszak Danuta, Kowalczyk Andrzej, Tabaka Arka diusz, Wyrwa, Andrzej Μ. (red.). 2020. Ostrów Led nicki —palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chro nologia i kontekst. Lednica. Banaszek Łukasz, Rączkowski Włodzimierz. 2014. Po tencjał danych ALS w badaniach archeologicznych. W: P. Wężyk (red.), Podręcznik dla uczestników szkoleń z wykorzystaniem produktów LiDAR. Warszawa: 192—200. Bartkowski Tadeusz. 1958. O krajobrazie pierwotnym w re jonie Słupcy. Fontes Archaeologici Posnaniensis 8/9: 98—114. Bartmiński Piotr, Agata Krusińska, Andrzej Bieganowski, Magdalena Ryżak. 2011. Przygotowanie próbek gle bowych do pomiaru składu granulometrycznego gleb me todą dyfrakcji laserowej. Roczniki Gleboznawcze 62/2: 9—15. Bärner Johannes. 1942. Die Nutzhölzer der Welt. Ham burg: 449—450. Bednorz Jan, Kupczyk Michał, Kuźniak Stanisław, Winiecki Aleksander. 2000. Ptaki Wielkopolski. Mono grafia faunistyczna. Poznań. Behre Karl E. 1981. The interpretation of anthropogenic indi cators in pollen diagrams. Pollen et Spores 23: 225—245. Benecke Norbert. 1994. Archäozoologische Studien zur Entwicklung der Haustierhaltung in Mitteleuropa und Südskandinavien von den Anfängen bis zum ausgehenden Mittelalter. Berlin. Berglund Björn E., Ralska-Jasiewiczowa Magdalena. 1986. Pollen analysis and pollen diagrams. W: В. E. Berg lund (red.), Handbook ofHolocene palaeoecology andpa laeohydrology. Chichester: 455-484. Białęcka Felicja, Jasiewicz Elżbieta. 1981. Ceramika wczesnośredniowieczna ze stanowiska 4 w Biskupinie. Slavia Antiqua 27: 209-230. Biermann Felix, Dulinicz Marek 2002. Die frühmittel alterliche Siedlung von Bochen im mittleren Polen. Ger mania 80: 243-267. Birkenmajer Ewa. 1992. Fajans europejski XVL-XX w. Gdańsk. Blott Simon J., Pye Kenneth. 2001. Gradistat A grain size distribution and statistics package for the analysis of unconsolidated sediments. Earth Surface Processes and Landforms 26: 1237-1248. Błędowski P., ChudziakW, Kaźmierczak R. 2011. Wczes nośredniowieczne grodzisko w Kałdusie (gm Chełmno, woj. kujawsko-pomorskie), stanowisko 3 (badania w latach 2008-2009). W: Μ. Fudziński, H. Paner (red.), Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza. XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 1. Gdańsk: 1: 641-650. Błociszewski Leon. 1912. Hodowla bydła. Lwów. Bobrowicz Jan Nepomucen. 1846. Opisanie historycznostatystyczne Wielkiego Księztwa Poznańskiego. Lipsk: 466. Bocheński Zygmunt, Bocheński Zbigniew Μ., Tomek Teresa. 2012. A History ofPolish Birds. Kraków. Bogacki Michał. 2007. Przemiany w wojskowości polskiej od połowy X wieku do 1138 roku. Kształt i organizacja armii. Toruń. Bogacki Miron. 2016. Zdjęcia lotnicze i fotogrametryczne opracowanie stanowisk średniowiecznego kompleksu osadniczego w Starym Rypinie. W: J. Lewandowska (red.), Późnośredniowieczny kompleks osadniczy w Starym Rypinie. Toruń: 421-430. Bogacki Miron. 2017. Dokumentacja z powietrza przy pomocy bezzałogowego statku powietrznego w Dzwonowie — czerwiec 2014 roku. W: Μ. Krzepkowski, Μ. Moeglich, P. Wroniecki (red.), Dzwonowa Średniowieczne zaginione miasto, t. 1 : Środowisko naturalne, zarys dziejów, badania nieinwazyjne. Wągrowiec: 141—147. Bogucki Mateusz. 2020. Ancient coins from early me dieval Polish finds. Monety antyczne z wczesnośrednio wiecznych znalezisk polskich. W: Μ. Bogucki, A. Dymowski, G. Śnieżko (red.), Slivers of the Antiquity. The Use ofAncient Coins in Central, Eastern and Northern Europe in the Medieval and Modern Periods. Okruchy sta rożytności. Użytkowanie monet antycznych w Europie Środ kowej, Wschodniej i Północnej w średniowieczu i w okresie nowożytnym. Warszawa: 43-64. Bogucki Mateusz, Dymowski Arkadiusz, Śnieżko Grzegorz. 2020a. Introduction. Wstęp. W: Μ. Bogu cki, A. Dymowski, G. Śnieżko (red.), Slivers ofthe Antiq uity. The Use ofAncient Coins in Central, Eastern and Northern Europe in the Medieval and Modern Periods. Okruchy starożytności. Użytkowanie monet antycznych w Europie Środkowej, Wschodniej i Północnej w średnio wieczu i w okresie nowożytnym. Warszawa: 7—15. Bogucki Mateusz, Dymowski Arkadiusz, Śnieżko Grzegorz. 2020b. Catalogue of finds of ancient coins in contexts of the medieval and modern period (7th— Bibliografìa 18 th century) in the territory of present-day Poland. Ka talog monet antycznych znalezionych w kontekstach s'redniowiecznych i nowożytnych (ѴП-ХѴПІ w.) na te renie obecnej Polski. W: Μ. Bogucki, A. Dymowski, G. Śnieżko (red.). Slivers ofthe Antiquity. The Use ofAncient Coins in Central, Eastern and Northern Europe in the Me dieval and Modern Periods. Okruchy starożytności. Użytko wanie monet antycznych w Europie Środkowej, Wschodniej i Północnej w średniowieczu i w okresie nowożytnym. War szawa: 367—444. Bogucki Mateusz, Magiera Jacek. 2015. Lund-OdenseLund-Kołobrzeg. Danish influences in the Zemuzil Bomeraniorum Coinage. W: T. Talvio, Μ. Wijk (red.), Myntstudier. Festskrift till KennethJonsson. Stockholm: 119-128. Boratyńska Krystyna. 1993. Systematyka i geograficzne rozmieszczenie. W: W. Bugała (red.), Grab zwyczajny Carpinus betulus L. Poznań-Kórnik: 17-50. Borkowski Tomasz. 1999. Rozrywka - zabawki i drobna plastyka figuralna. W: C. Busko, J. Piekalski (red.), Ze studiów nad życiem codziennym we wczesnośrednio wiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10—11 we Wrocławiu. Wroclaw: 187-202. Branch Nick, Clark Peter, Canti Matthew, Chris Turney. 2005. Environmental Archaeology: Theoretical and Practical Approaches. London. Brzeski Olgierd. 1936-1938. Grodzisko wczesnośrednio wieczne w Grzybowie w powiecie wrzesińskim. Z Otchła ni Wieków 13: 151-153. Brzeski Olgiert, Kurnatowska Zofia, Tuszyński Ma riusz. 2000. Dziesięciolecie badań wykopaliskowych gro dziska w Grzybowie, gm. Września, byłe woj. poznańskie. Wielkopobkie Sprawozdania Archeologiczne 5: 57-72. Brzostowicz Michał. 2002. Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym średniowieczu. Poznań. Brzostowicz Michał. 2003. Rozwój osadnictwa średnio wiecznego na ziemi wrzesińskiej w świetle źródeł arche ologicznych. W: Μ. Brzostowicz (red.), Archeologia po wiatu wrzesińskiego. Poznań-Września: 89—120. Brzostowicz Michał (red.). 2016. Grodzisko wczesnośre dniowieczne w Spławiu, woj. wielkopolskie. Wyniki badań archeologicznych. Poznań. Brzostowicz Michał, Pawlak Piotr, Stempin Agniesz ka. 2003. Archeologia Poznaniaprzedlokacyjnego. Poznań. Brzostowicz Michał, Przybył Maciej. 2007. Wielkopol ska w średniowieczu. Poznań. Buchalczyk Tadeusz. 1964. Drapieżne - Carnivora. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. War szawa: 192—229. Buko Andrzej. 1981. Wczesnośredniowieczna ceramika san domierska. Wrocław-Warszawa—Kraków—Gdańsk-Łódź. Buko Andrzej. 1990. Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań. Wrodaw—Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź. Buko Andrzej. 2005. Średniowieczne produkcje garncar skie z glin białych na Ziemi Sandomierskiej. W: A. Buko, ՅՃ7 L. Kajzer (red.), Naczynia białe w Polsce południowej i środkowej. Wstęp do problematyki badawczej. Kielce-Łagów: 28-40. Bukowska-Gedigowa Janina, Gediga Bogusław. 1986. Wczesnośredniowieczny gród na Ostrówku w Opolu. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Burszta Józef. 1958. Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. Wrocław. Burszta Józef. 1960. Osadnictwo i kształty wsi. W: J. Burszta (red.), Kultura ludowa Wielkopolski, t. 1. Poznań. Buntgen Ulf, Tegel Willy, Nicolussi Kurt, McCor mick Michael, Frank David, Trouet Valerie, Kaplan Jed O„ Herzig Franz, Heussner Karl-Uwe, Wanne Heinz, Luterbacher Jürg, Esper Jan 2011. 2500 years of European climate variability and human susceptibility. Science MA: 578-582. Calkin Veniamin I. 1960. Izmenčivost’ metapodij i её značene dlâ izučena krupnogo rogotogo skota v drevnosti. Bjulleten Moskovskoga Obščestva Ispytatelej Prírody. Otdel Biologii 65/1: 109-126. Calkin Veniamin I. 1970. Drevnejše domašnje životnye vostočnoj Evropy. Moskva. Callmer Johan. 1977. Trade beads and bead trade in Scan dinavia ca. 800—1000A.D. Bonn. Cebrykow Paweł. 2015. Dawne mapy topograficzne Lu belszczyzny jako źródła informacji w badaniach historyczno-geograficznych. W: A. Czerny (red.), Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno-historycznych. Lublin: 85-102. Celka Zbigniew. 2004. Atlas rozmieszczenia roślin naczy niowych na grodziskach Wielkopolski. Poznań. Celka Zbigniew. 2007. Znaczenie badań nad współczesną florą naczyniową miejsc dawnego osadnictwa. W: Μ. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska (red.), Bada nia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce. Środowisko—Człowiek—Cywilizacja, t. 1. Poznań: 221—231. Chabrzyk Piotr. 2014. Monety średniowieczne z badań archeologicznych w Tumie. W: R. Grygiel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy, t. 2. Łódź: 607—652. Chabrzyk Piotr 2016. .Wallhausen. Jeszcze o denarze z legendą +UVALHVZE. Acta Archaeologica Lodziensia 62: 79-92. Chachlikowski Piotr 2013. Surowce eratyczne w kamie niarstwie społeczeństw wczesnoagrarnych Niżu Polskiego (TV—III tys. przed Chr). Poznań. Chaplin Raymond E. 1971. The Study ofAnimal Bones from Archaeological Sites. London-New York. Chlebowski Bronisław, Sulimierski Filip, Walewski Władysław. 1881. Słownik geograficzny Królestwa Pol skiego i krajów słowiańskich, t. II. Warszawa. Chłopocka Helena, Kowalenko Władysław. 1962. Dro gi handlowe. W: W Kowalenko (red.), Słownik Starożytno ści Słowiańskich, t. 1/2. Wrocław: 383—358 i mapa. 368 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Chudziak Wojciech. 1995. Z badań nad wczesnośrednio wieczną ceramiką z Łekna (stanowisko nr 3). Studia i materiały do dziejów Pałuk, t. II: 77—94. Chudziak Wojciech, Kaźmierczak Ryszard, Niegowski Jacek (red.). 2011. Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania 2006—2009). Toruń. Chudziak W, Weinkauf Μ. 2009. Wczesnośredniowieczna osada podgrodowa w Kałdusie (województwo kujawsko-po morskie), stanowisko 2 (badania w latach 2005-2007). Acta Archaeologica Pomoranica, t. III: XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22—24listopada 2007r. Szczecin: 281—292. Chudziak Wojciech, Weinkauf Marcin, Siemianowska Ewelina, Bojarski Jacek, Kowalewska Barbara, Szczepa nik Paweł, Abramow Joanna, Bienias Dorota, Mako wiecki Daniel. 2016. Domniemana karczma z wczesnośre dniowiecznego zespołu osadniczego w Kałdusie na Pomorzu Nadwiślańskim. PrzeglądArcheologiczny (A: 133-172. Cnotliwy Eugeniusz. 1958. Wczesnośredniowieczne przedmioty z rogu i kości z Wolina ze stanowiska 4. Materiały Zachodniopomorskie 4: 155—240. Cnotliwy Eugeniusz. 1970. Pracownie grzebiennicze na Srebrnym Wzgórzu w Wolinie. Materiały Zachodnio pomorskie 16 (1973): 209—287. Cnotliwy Eugeniusz. 1973. Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym. WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk. Cnotliwy Eugeniusz. 1993a. Uwagi o rzemiośle rogowniczym w strefie nadbałtyckiej w VII-XIII wieku. Archeologia Polki 38/2: 337—369. Cnotliwy Eugeniusz. 1993b. Wczesnośredniowieczne grzebienie z Kruszwicy. Slavia Antiqua 34: 87—138. Cnotliwy Eugeniusz. 1999. Wczesnośredniowieczne przedmioty z poroża i kości z Kruszwicy na Kujawach. Studia Archeologiczne Μ (=Acta UniversitatisWratislaviensis 2151): 153-241. Cnotliwy Eugeniusz. 2001. Wolińskie oprawki stożkowa te i cylindryczne. Zagadnienie funkcji, produkcji, orna mentacji i dystrybucji. W: E. Wilgocki, Μ. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziński, S. Słowiński (red.), Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa prof, dr hab. Wła dysława Filipowiaka. Szczecin: 139—154. Cnotliwy Eugeniusz. 2013. Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego. W: Μ. Bogucki, M. Е Jagodziński (red.), Studia nad Truso, t. 2. Elbląg. Cnotliwy Eugeniusz, Dekówna Maria, Leciejewicz Lech, Łosiński Władysław, Rogosz Ryszard, Rulewicz Marian, Wesołowski Stefan. 1983. Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe. Szczecin. Cnotliwy Eugeniusz, Nawrolski Tadeusz, Rogosz Ry szard. 1980. Grodziska wczesnośredniowieczne na ziemi pyrzyckiej. Slavia Antiqua 26: 143-238. Cnotliwy Eugeniusz, Rogosz Ryszard. 1983. Wykop V. W: E. Cnotliwy, L. Leciejewicz, W. Łosiński (red.), Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe. Wrocław—Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: 87-168. Cnotliwy Eugeniusz, Leciejewicz Lech, Łosiński Wła dysław (red.). 1983. Szczecin we wczesnym średniowie czu. Wrocław-Warszawa—Kraków-Gdańsk. Cofta Aleksandra. 1951. Wyniki badań na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Błoniu, pow. Grodzisk Mazowiecki w latach 1948-1951. Materiały wczesno średniowieczne 3: 1-51. Conyers Lawrence В. 2015. Analysis and interpretation of GPR datasets for integrated archaeological mapping: Multiple GPR datasets for integrated archaeological mapping. Journal of Near-surface Geophysics 31/1: 2241-2262. Conyers Lawrence B. 2016. Ground-penetrating Radarfor Geoarchaeology. London. Cyngot Dorota. 2017. Ewolucja łyżew - od form kościa nych do żelaznych. Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria 13: 191-224. Czerny Andrzej. 2015. Powstanie i etapy rozwoju map topograficznych do końca XIX wieku. W: A. Czerny (red.), Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno-historycznych. Lublin: 5—84. Czerwiński Sambor, Guzowski Piotr., Karpińska-Kołaczek Monika, Lamentowicz Mariusz, Gałka Ma riusz, Kołaczek Piotr, Izdebski Adam, Poniat Rado sław. 2019. Znaczenie wspólnych badań historycznych i paleoekologicznych nad wpływem człowieka na środo wisko. Przykład ze stanowiska Kazanie (wschodnia Wiel kopolska). Studia Geohistorica 7: 56—74. Czubala Dionizjusz, Czubalina Marianna. 1980. Aneg doty, bajki, opowieści garncarzy. Warszawa. Dahlin Torleif. 1996. 2D resistivity surveying for envi ronmental and engineering applications. First Break 14: 275-284. Dahlin Torleif, Zhou Bing. 2004. A numerical compari son of 2D resistivity imaging with ten electrode arrays. Geophysicalprospecting 52: 379-398. Danielewski Marcin. 2015. Grodzisko w Grzybowie miejsce z historią. Wiadomości Historyczne 322: 19—21. Danielewski Marcin. 2016. Władztwo Mieszka I - kraina grodów. W: Μ. Dorna, M. Matla, Μ. Sosnowski, E. Syska, W. Baran-Kozłowski (red.), Stilo et animo. Prace histo ryczne ofiarowane Profesorowi Tomaszowi Jasińskiemu w 65- rocznicę urodzin. Poznań: 477-485. Danielewski Marcin. 2021. The stronghold in Grzybowo in the context of interdisciplinary research into the functions of early medieval strongholds from the lffh and 11th centu ries. Poznań. David Andrew, Linford Neil, Linford Paul. 2008. Geo physical survey in archaeologicalfield evaluation. Swindon. Davidan Olga J. 1966. Staroladožskie izdeliâ iz kosti i roga. Arheologičeski Sborník 8: 103—115. Davis Simon J. M. 1995. The Archaeology ofИшіийА. London. Bibliografìa Davis Andrew, Linford Neil, Linford Paul. 2008. Geo physical survey in archaeologicalfield evaluation. Swindon. Dąbrowski Krzysztof. 1964. Przymierze z archeologią. Warszawa. Dąbrowski Krzysztof, Stopiński Wojciech. 1961a. Zastoso wanie metody elektryczno-oporowej w badaniach archeolo gicznych. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 9/1:75-87. Dąbrowski Krzysztof, Stopiński Wojciech. 196 lb. Z do świadczeń w stosowaniu metody elektryczno-elektrooporowej w archeologicznych badaniach grodziska wczes nośredniowiecznego. Przegląd Geofizyczny 6ľ5: 169-183. Dąbrowski Krzysztof, Stopiński Wojciech, Stopnička Ewa. 1962. Początki i rozwój grodziska na Zawodziu w Kaliszu w świetle badań środowiska naturalnego. Ar cheologia Polski 7/2: 203-228. Dean Walter E. 1974. Determination of carbonate and or ganic matter in calcareous sediments and sedimentary rocks by loss on ignition; comparison with other methods. Journal ofSedimentary Research 44/1: 242—248. Dekówna Maria. 1973. Znaleziska wczesnośredniowiecz nej ceramiki zachodnioeuropejskiej na Pomorzu. Arche ologia Polski 18: 167-180. Dekówna Maria. 1980. Szkło w Europie wczesnośrednio wiecznej. Wrocław-Warszawa-Kraków—Gdańsk. Dekówna Maria. 1999. Glass beads. W: H. Zoll-Adamikowa, Μ. Dekówna, E. Μ. Nosek (red.), The early mediaeval hoardfrom Zawada Lanckorońska (upper Vistu la river). Warszawa: 25—70. Dekówna Maria, Olczak Jerzy (red.). 2002. Principes de description des verres anciens depuis le stemps les plus reculés jusqu’au XIIP siècle de n.è. Warszawa—Toruń. Dekówna Maria, Purowski Tomasz. 2012. Znaleziska związane ze szklarstwem oraz okazy z kwarcu ze stanowi ska Janów Pomorski 1. W: Μ. Bogucki, Μ. F. Jagodziń ski (red.), Janów Pomorski stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007—2008, t. 1.3: Ana lizy. Elbląg: 65—260. Dekówna Maria, Purowski Tomasz. 2016. Paciorki szklane. W: A. Buko (red.), Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego. Warszawa: 153—205. Dekówna Maria, Purowski Tomasz. 2019. Biżuteria szklana z cmentarzyska w Dziekanowicach. W: J. Wrze siński (red.), Groby z biżuterią wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach, t. 1. Lednica: 237—360. Dębski Artur. 2013. Średniowieczne i nowożytne wyroby ceramiczne z posesj i położonej przy ulicy Posadzego 5 na Ostro wie Tumskim w Poznaniu. W: H. Kóčka-Krenz (red.), Po znań we wczesnym średniowieczu, t. VIII. Poznań: 61—202. Dębski Artur. 2014. Wczesnośredniowieczna osada w Wilenku, gm. Szczaniec, wraz zpozostałościami osadnictwa nowo żytnego. Poznań. Dębski Artur, Kóčka-Krenz Hanna. 2007. Militaria z Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Archaeologia Historica Polona 17: 51-74. 369 Dębski Artur, Sikorski Andrzej. 2005. Ostrów Tumski 10 - charakterystyka warstw i materiałów źródłowych w wykopie XXIV. W: H. Kóčka-Krenz (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. V. Poznań: 23—47· Dimbleby Geoffrey W. 1985. The Palynology ofArchaeo logical Sites. Orlando. Dominiczak-Głowacka Dorota. 2008. Przęśliki z wczes nośredniowiecznego grodziska w Grzybowie, w woje wództwie wielkopolskim nieopodal Wrześni. Studia Led nickie 9: 243-269. Dominiczak-Głowacka Dorota. 2010. Olgierd Brzeski — od pasji archeologią po zwieńczenie marzeń. Studia Lednickie 10: 169-173. Doppelfeld Otto. 1936. Beschreibung der Burgen und Kleinfunde. W: A. Brackmann, W. Unverzagt (red.), Zantoch. Eine Burg im deutschen Osten. Leipzig: 73—122. Driesch von den Angela. 1976. Aguideto the measurement ofanimal bones from archaeological sites. Cambridge. Drzewicz Anna. 2001. Wyroby z kości i poroża z osiedla obron nego ludności kultury łużyckiej w Biskupinie. Rśfaiszawi. Dylik Jan. 1936. Analiza geograficznego położenia gro dzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycznym Wiel kopolski. Badania Geograficzne. Prace Instytutu Geogra ficznego Uniwersytetu Poznańskiego 16-17: 50-72. Dymaczewski Aleksander. 1961. Badania wykopaliskowe w ogrodzie przy ul. Wieżowej 2—4 w Poznaniu w latach 1939,1950-1953· W: W Hensel (red.), Poznań we wczes nym średniowieczu, t. III. Wrocław-Warszawa: 139-228. Dzieduszyccy Bożena i Wojciech. 2003. Nowe dane do stu diów nad ornamentyką wczesnośredniowiecznych wytwo rów z poroża i kości odkrytych ostatnio na Kujawach. W: T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Res et Fontes. Księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego w 70. rocznicę uro dzin. Szczecin: 201—209. Dzieduszycki Wojciech. 1979. Wczesnośredniowieczne im porty ceramiczne z Kruszwicy. Slavia Antiqua 25: 63—97. Dzieduszycki Wojciech. 1982. Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Dzieduszycki Wojciech. 2008. Kruszwica - piastowska domena na Gopłem. W: Μ. Kobusiewicz (red.), Pradzie je Wielkopołski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Po znań: 397—466. Dzieduszycki Wojciech, Fogel Jerzy. 1980. Gród wcze snośredniowieczny w Śremie. Slavia Antiqua 26: 33-93. Dzięciołowski Edwin. 1974. Badania archeologiczne na stanowisku 2 przy ul. Wieżowej na Ostrowie Tum skim w Poznaniu w 1961 r. W: W Hensel, J. Żak (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. IV. Wrocław—War szawa—Kraków—Gdańsk: 161—192. Eckstein Dieter, Bauch Josef. 1969. Beitrag zur Ratio nalisierung eines dendrochronologischen Verfahrens und zur Analyse seiner Aussagesicherheit. Forstwissenschaftliches Centralblatt 88: 230-250. 370 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Faliński Janusz B. 1975. Anthropogenic changes of the vegetation of Poland. Phytocoenosis 4/2: 97—115. Faliński Janusz B., Pawlaczyk Paweł. 1993. Zarys ekologii. W: W. Bugała (red.), Grab zwyczajny Carpinus betulus L. Poznań—Kórnik: 157-263. Faliński Janusz B„ Pawlaczyk Paweł. 1995. Zarys ekolo gii. W: W. Bugała (red.). Jesion wyniosły Fraxinus excelsior L. Poznań-Kórnik: 217-305. Fengel Dietrich, Wegener Gerd. 1989. Wood, chemistry, ultrastructure, reactions. Berlin—New York. Fiala Eduard. 1916. Münzen und Medaillen der Weifischen Lande [I]: Prägungen der Zeit der LudoIfinger (Ottanen), Brunonen, Biliinger, Supplingenburger etc. Prag. Filbrandt Anna. 1991. Badania palinologiczne osadów limnicznych jeziora Kamionek. W: К. Tobolski (red.), Wstęp do paleoekologi։ Lednickiego Parku Krajobrazowego. Poznań: 81-86. Filbrandt-CzajaAnna, Milecka Krystyna. 1998. Histo ria roślinności północnej części Lednickiego Parku Krajobra zowego ze szczególnym uwzględnieniem czynnika antropo genicznego. Poznań. Filipowiak Władysław. 1955. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Wolinie w latach 1953-1954. Sprawozdania Archeologiczne 1: 179-193. Fleorova Walentyna E. 1998. Ornamentovannye kostânnye izdelâ Sarkela-Beloj Veži: problema specâlizacji re mesla. Rossijskaâ Arheologia 2: 86-99. Florek Marek. 2014. Czy „grodzisko” to dawny, zniszczo ny gród? O niebezpieczeństwach korzystania ze źródeł topomastycznych. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskie go Ośrodka Archeologicznego 35: 171-188. Florek Marek. 2015. Wczesnośredniowieczny rogowy grot strzały ze Wzgórza Zamkowego w Sandomierzu. Acta Militaria Mediaevalia 11: 238-240. Folk Robert L., Ward William C. 1957. A Study in the Significance of Grain-Size Parameters. Journal of Sedi mentary Petrology 27: 3—26. Fołtyn Eugeniusz Μ., Jochemczyk Leonard. 1994. Wy korzystanie surowców skalnych do produkcji osełek w starszej fazie wczesnego średniowiecza na Górnym Ślą sku. W: J. Skoczylas (red.), Użytkowanie surowców skal nych w początkach państwa polskiego. Poznań: 52—62. France Diane L. 2009. Human and Nonhuman Boneldentification. A Color Atlas. Boca Raton. Fryś-Pietraszkowa Ewa. 1994. Rozkwit i zmierzch cera miki siwej. W: A. Gruszczyńska, A. Targońska (red.), Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich odpóźnego średniowiecza do czasów współczesnych. Rzeszów: 15—19. Furmanek Mirosław. 2017. Wyniki badań nieinwazyjnych przeprowadzonych w Dębowym Gaju, gm. Lwówek Śląski i w Łupkach, gm. Wleń w 2014 r. W: J. Piekalski (red.), Wleński Mikroregion Osadniczy w X—XVIII wieku. Prze miany krajobrazu kulturowego. Wrodaw: 71—84. Gawlikowski Jerzy, Stępień Jerzy. 2014. Zwierzęta we wczesnośredniowiecznym Wolinie. Badania archeozoologiczne. W: B. Stanisławski, W. Filipowiak (red.), Wolin wczesnośredniowieczny, cl. 2. Origines Polonorum, t. VI. Warszawa: 82-171. Gąssowska Eligía. 1964. Znaleziska ruskich korczag w San domierzu. Wiadomości Archeologiczne 30/3-4: 322—325. Głód Anna, Danielewski Marcin, Wrzesiński Jacek. 2019. Sharpening stones, beads, spindle whorls and oth er stone artefacts from an early medieval stronghold in Grzybowo. Historia Slavorum Occidentis 2/21: 116—139. Golub Stanisław, Dzieńkowski Tomasz. 2000. Piąty sezon badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie w Chełmie na stanowisku 144. Archeologia Polski Środkowowschodniej 5: 116—125. Gorgolewski Wojciech, Tomczak Eugeniusz. 1996. Grodziska Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego z Lotu Ptaka. Katowice. Górecki Janusz. 2005. Ze studiów nad rozwojem, pocho dzeniem oraz funkcją trzyczęściowych rogowych pojem ników okresu wczesnego średniowiecza. Studia Lednickie 8: 85-129. Górska-Zabielska Maria. 2011. Ochrona głazów narzu towych w Wielkopolskim Parku Narodowym. Problemy Ekologii Krajobrazu 29: 141—149. Grążawski Kazimierz. 2005. Zdjęcia lotnicze w archeolo gicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin. i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeolo gii. Poznań: 311—316. Gręzak Anna. 2007. Zwierzęta w gospodarce średniowiecz nego Kołobrzegu. 2. połowa XIII—XV wiek. Warszawa. Grupa Małgorzata. 1990. Wczesnośredniowieczna cera mika naczyniowa z osady podgrodowej w Gronowie, woj. toruńskie (stanowisko 2). W: J. Olczak (red.), Stu dia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej. Toruń: 78-105. Gruszka Bartłomiej. 2008. Wczesnośredniowieczne tale rze gliniane ze stanowiska 1 w Zawadzie, pow. zielono górski. W: B. Gruszka (red.), Ad Oderamfluvium. Księga dedykowana pamięci Edwarda Dąbrowskiego. Zielona Góra: 363-374. Gruszka Bartłomiej. 2010. Wczesnośredniowieczna osada przygrodowa (podgrodzie?) w Klenicy (stan. 4), pow. zielo nogórski. Opracowanie wyników badań z 1962 r. Archeolo gia Środkowego Nadodrza, t. VII. Zielona Góra: 109—190. Gruszka Bartłomiej, Kałagate Sławomir. 2013. Osada wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa nowożyt nego na stanowisku nr 57 w Łubowie, gm. Łubowo, woj. wielkopolskie. W: D. Minta-Tworzowska (red.), Dzie dzictwo odzyskane. Archeologia ratownicza na Ziemi Gnieźnieńskiej. Poznań: 117—166. Grygiel Ryszard. 1984. The household cluster as a funda mental social unit of the Brześć Kujawski Group of the Bibliografìa lengyel culture in the Polish Lowlands. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria archeologiczna 31: 43-270. Grygiel Ryszard, Stasiak Waldemar, Trojan Marek. 2014. Gród łęczycki w świetle badań archeologicznych. W: R. Grygiel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy, t. II. Arche ologia o początkach Łęczycy. Łódź: 9-606. Grzywacz Andrzej. 1993. Ważniejsze choroby infekcyjne. W: W. Bugała (red.), Grab zwyczajny Carpinus betulus L. Poznań-Kórnik: 265-298. Gula Małgorzata, Rysiewska Teresa. 1993. Zabytki wydzielone ze stanowiska Zamek II w Sandomierzu. W: S. Tabaczyński (red.), Sandomierz. Badania 1969— 1973, t. 1. Warszawa: 262-279. Gumiński Witold, Kowalski Tomasz. 2011. Aby na gór ce. Dwa poźnoneolityczne groby ze st. Dudka w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. W: H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak (red.), Kurhany i obrządek pogrzebowy w IV-II tysiącleciu p.n.e. Kraków-Warszawa: 467-497. Gumowski Marian. 1939. Corpus nummorum Poloniae, 1.1: Monety X і XI w. Kraków. Gunia Piotr. 1996. Gemmologia praktyczna dla geologów. Wrodaw. Hahn Wolfgang. 1976. Moneta Radasponensis. Bayerns Münzprägung im 9., 10. und 11. Jahrhundert. Braun schweig. Haithabu. 2014. K. Schietzelin, F. Bau, H. Hammon, J. Schüller (red.). Spurensuche Haithabu: archäologische Spurensuche in der frühmittelalterlichen Ansiedlung Haithabu. Dokumentation und Chronik 1963—2013. Wachholtz. Halstead Paul, Collins Patricia, Isaakidou Valasia. 2002. Sorting the Sheep from the Goats: Morphological Distinctions between the Mandibles and Mandibular Teeth of Adult Ovis and Capra. Journal ofArchaeological Science 29: 545—553. Heiri Oliver, Loiter André F., Lemcke Gerry. 2001. Loss on ignition as a method for estimating organic and carbon ate content in sediments: reproducibility and comparability of results. Journal ofPaLolimnobgy 25: 101—110. Henneberg Maciej. 1982/1983. Uniwersalna siatka arowa z dwuwymiarową nomenklaturą lokalizacyjną. Acta Archaeologica Carpathica 22: 237—244. Hensel Witold. 1939 (1948). Gród wczesnodziejowy w Kłecku. Wiadomości Archeologiczne 16: 265-303. Hensel Witold. 1950. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, 1.1. Poznań. Hensel Witold. 1953. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. II. Poznań: 160-162. Hensel Witold. 1987. Słowiańszczyzna wczesnośrednio wieczna. Warszawa. Hensel Witold, Hilczer-Kurnatowska Zofia. 1972. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohi storycznej, t. IV. Wrocław—Warszawa—Kraków-Gdańsk. 371 Hensel Witold, Hilczer-Kurnatowska Zofia. 1980. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohi storycznej, t. V. Wrocław—Warszawa-Kraków—Gdańsk. Hensel Witold, Hilczer-Kurnatowska Zofia. 1987. Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohi storycznej, t. VI. Wrocław-Warszawa-Kraków-GdańskŁódź. Hensel Witold, Hilczer-Kurnatowska Zofia, Łosiń ska Alina. 1995. Studia i materiały do osadnictwa Wiel kopolski wczesnohistorycznej, t. VIL Poznań—Toruń. Herrmann Joachim. 1986. Getreidekultur, Backteller und Brot-Indizien frühslawischer Differenzierung. W: Μ. Apostolski (red.), Zbornikposwieten na Boško Ba bic 1924-1984. Prilep: 267-272. Herrmann Joachim. 2005. Ralswiek auf Rugien. Die slawisch-wikingischen Sidlungen und deren Hiterland III. Die Funde aus der Hauptsidlung. Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns 37. Hesse Albert. 1978. Manuel de prospection géophysique appliquée à la reconnaissance archéologique. Dijon. Hilczerówna Zofia. I960. Wczesnośredniowieczne grodzi sko w Daleszynie (st. 2) wpow. Gostyńskim. Poznań. Hilczerówna Zofia. 1961. Rogownictwo gdańskie w XХГѴ wieku. W: J. Kamińska (red.), Gdańsk wczesnośrednio wieczny, t. 4. Gdańsk: 41-144. Hilczerówna Zofia. 1967. Dorzecze górnej i środkowej Obry odVI do początków XI wieku. Wrocław-Warszawa—Kraków. Hildebrandt-Radke Iwona. 2007. Geoarcheologiczne aspekty badań pradziejowych i historycznych zespołów osadniczych. W: Μ. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska (red.), Studia interdyscyplinarne nad śro dowiskiem i kulturą w Polsce. Środowisko—Człowiek—Cywi lizacja. Poznań: 57-70. Hildebrandt-Radke Iwona. 2013. Pradziejowa i wczesnohistoryczna antropopresja i jej zapis w środowisku przy rodniczym na przykładzie regionu środkowej Obry (Wielko polska). Poznań. Hildebrandt-Radke Iwona, Makohonienko Miro sław. 2011. Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pra dziejach i czasach historycznych - wprowadzenie. Lan dform Analysis 16: 17-19. Hildebrandt-Radke Iwona, Przybycin Jan. 2011. Zmiany sieci hydrograficznej i zalesienia a melioracje re gionu środkowej Obry (centralna Wielkopolska) w świe tle danych historycznych i materiału kartograficznego. Przegląd Geograficzny 83/3: 323-342. Hilf Richard. 1938. Der Wald in Geschichte und Gegen wart. Potsdam. Hładyłowicz Konstanty J. 1932. Zmiany krajobrazu i roz wój osadnictwa w Wielkopohce odXTVdo XIX wieku. Lwów. Holmes Richard L. 1994. Dendrochronology Program Li brary. Users Manual. Tuscon. 372 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Hołowińska Zofia. 1956. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Bonikowie w powiecie kościańskim. Wyniki badań z lat 1951—1953. Poznań. Hruby Vilém. 1957. Slovanské kostěné předměty a jejich výroba na Moravě. Památky Archeologické 48: 118-217. Hueck Kurt. 1943. Vegetationskundliche Karte des Deutschen Reiches im Masstab 1 : 1 Million. Karte der ursprünglichen Vegetation. Erläuterungsheft zu Blatt Ber lin. Neudamm. Indycka Elżbieta. 2005. Wczesnośredniowieczne cmenta rzysko w Gieczu, stan. 4, woj. wielkopolskie - dotych czasowe wyniki badań. Studia Lednickie 8: 175—196. Iwanicka-Pinkosz Barbara, Wyrwińska Elżbieta. 2000. Ratownicze badania archeologiczne na wczesnośred niowiecznym grodzisku w Dąbczu, stan. 1, gm. Rydzyna, byłe woj. leszczyńskie. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 5: 73-84. Jaczewski Zbigniew. 1981. Porożejeleniowatych. Warszawa. Jagodziński Marek. 2010. Truso. Między Weonodlandem a Witlandem. Elbląg. Janicki Kamil. 2021. Pańszczyzna. Prawdziwa historia pol skiego niewolnictwa. Poznań. Jankowski Jarosław. 2008. Kusza i luk, rzemiosło średnio wieczne i współczesne. Opole. Jasiński Kazimierz. 2004. Rodowód pierwszych Piastów. Poznań. Jastrzembska Urszula. 2004. Polskifajans w zbiorach Mu zeum Zamkowego w Malborku. Malbork. Jaworski Krzysztof. 1990. Wyroby z kości i poroża w kulturze wczesnośredniowiecznego Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu. Wrocław—Warszawa. Jaworski Krzysztof. 2015. Wczesnośredniowieczne wyroby z kości i poroża w centralnej części wrocławskiego Ostrowa Tumskiego w świetle badań wykopu IIIF i sąsiednich. W: A. Limisiewicz, A. Pankiewicz (red.), Kształtowanie się grodu na wrocławskim Ostrowie Tumskim. Badania przy uł. Sw. Idziego. In Pago Silensi. Wrocławskie Studia Wczesnośredniowieczne, t. 1. Wrocław: 229-259. Ježek Martin, Zavřel Jan. 2010. Prubířské kameny mezi ar cheologickými nálezy. Archeologické rozhledy 62/4: 608-628. Jol Harry Μ. (red.). 2009. Ground Penetrating Radar: The ory and Applications. Elsevier. Juśkiewicz Włodzimierz. 2006. Gradistat 5.11 beta, opro gramowanie komputerowe. Pakiet Analiz Statystycznych i Graficznej Prezentacji Rozkładu Uziarnienia Nieskonsolidowanych Osadów Mechanicznego Rozdziału na Sitach oraz Automatycznego Pomiaru Analizatorem Laserowym. Kaczmarek Jarmila. 1977. W kręgu Wilhelma Schwartza (czyli sami swoi).W: Μ. Głosek (red.), Archeologia i starożytnicy. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Abramowiczowi w 70 rocznicę urodzin. Łódź: 87—97. Kaczmarek Jarmila. 1996. Organizacja badań i ochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720—1958). Poznań. Kaczmarek Jarmila. 1998. O prostowaniu wizji dziejów archeologii poznańskiej. Przegląd Archeologiczny 46: 155-164. Kaczmarek Łukasz. 2019. Grody centralne w kontekście pierwotnego patrymonium Piastów. Historia Slavorum Occidentis 21 /2: 30М1. Kajzer Leszek. 1990. Zamek w Raciążku. W: Budownic two obronno-rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, 1.1. Łódź. Kajzer Leszek. 1991. W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 29/4: 467-484. Kałamucki Krzysztof, Cebrykow Paweł. 2013. Przydat ność dawnych map do poznawania środowiska przyrod niczego i kulturowego Parku. W: R. Reszel, T. Grądziel (red.), Roztoczański Park Narodowy — przyroda i człowiek. Zwierzyniec: 25—30. Kałwak Jerzy. 2001. Mieszko I z Grzybowa. Czy powstanie państwa Piastów trzeba będzie opisać na nowo? RzeczpospołitaL 10.06.2001 - wyd. online: http://archeologia.w.toruniu . pl/grzybowo/rozne/informac.htm. Kamińska Janina, NahlikAdam. 1958. Włókiennictwo gdańskie w X—XLLI w. Łódź. Kara Michał. 2006. W kwestii pochodzenia wczesnośrednio wiecznych osełek zfyllitu odkrytych na ziemiach Pokkipółnoc no-zachodniej -głos w dyskusji. W: Μ. Dworaczyk, A B. Ko walska, S. Moździoch, Μ. Rębkowski (red.), Świat Słowian wczesnego średniowiecza. Szczecin-Wrocław: 395M04. Kara Michał. 2008. Wczesnośredniowieczne grodziska Wielkopolski w nowszych studiach archeologii (wybrane zagadnienia). W: H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie. Poznań: 137—152. Kara Michał. 2009. Najstarsze państwo Piastów — rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne. Poznań. Kara Michał, Krąpiec Marek. 2000. Możliwości datowania metodą dendrochronologiczną oraz stan badań dendrochronologicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski, Dolnego Śląska i Małopolski. W: H. Samso nowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy. Kraków: 303—327. Kara Michał, Makohonienko Mirosław. 2011. Wielko polska krainą grodów - krajobraz kulturowy kolebki państwa polskiego w świetle nowych ustaleń chronolo gicznych. Landform Analysis 16: 20—25. Kara Michał, Wrzesiński Jacek. 1996. Przyczynek do studiów nad wczesnośredniowiecznymi narzędziami garncarskimi. W: Z. Kurnatowska (red.), Słowiańszczy zna w Europie średniowiecznej, t. 2. Wrocław: 155—163. Karczewska Joanna. 2014. Rozmieszczenie wsi zagrodowych i drobnoszlacheckich w powiecie gnieźnieńskim na przełomie XV i XVI wieku. Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Pokki i powszechnym 29/2: 19—40. Karczewski Jerzy, Ortyl Łukasz, Pasternak Mateusz. 2012. Zarys metody georadarowej. Kraków. Bibliografìa Karczewski Jerzy, Ortyl Łukasz, Mazurkiewicz Ewe lina. 2017. Ocena wpływu wybranych parametrów pro filowań georadarowych w badaniach podłoża gruntowe go na potrzeby budownictwa na przykładzie zrębu Zakrzówka. Przegląd Geologiczny 65: 796—802. Kaszubkiewicz Andrzej. 1998. Rezerwat Archeologiczny - Grzybowo Gród. Studia Lednickie 5: 407—409. Kavánová Blanka. 1995- Knochen- und Geweihindustrie in Mikulčice, Studien zum Burgwall von Mikulčice, t. 1. Brno: 113-378. Kaźmierczyk Józef. 1990. Kamień w kulturze wczesnośre dniowiecznego Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu w wie kach X-XIII. Wrocław-Warszawa. Kędzierski Adam, Szczurek Tadeusz. 2014. Średnio wieczne monety z kaliskiego Głównego Rynku. Wiado mości Numizmatyczne 58/1—2: 95—111. Kędzierski Adam, Szczurek Tadeusz. 2016. Monety z Kalisza-Starego Miasta: nieznane brakteaty Przemyśla II? Wiadomości Numizmatyczne 6/1—2: 235—246. Kiarszys Grzegorz, Kolenda Justyna. 2017. Wczes nośredniowieczne grodziska w krajobrazie Doliny Bary czy, Przyczynek do studiów nad przemianami osadniczy mi. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 59: 93-126. Kiełczewska-Zaleska Maria. 1978. Geografia osadnictwa. Warszawa. Kiersnowscy Teresa i Ryszard. 1959. Wczesnośrednio wieczne skarby srebrne z Pomorza. Materiały. WarszawaWrocław. Kijowski Andrzej, Słowik Marcin, Rączkowski Wło dzimierz. 2009. Identyfikacja obiektów archeologicz nych przy wykorzystaniu georadaru (GPR) - średnio wieczne miasto Szamotuły. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji 19: 181-191. Kilger Christoph. 2000. Pfennigmärkte und Währungs landschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenz land ca. 965—1120 (=Commentationes de nummissaeculorum DC-ΧΙ in Sueciarepertis. Nova series 15). Stockholm. Kiszkowski Przemysław, Wrzesiński Jacek. 1996. Pro spekcja elektrooporowa Ostrowa Lednickiego. Studia Lednickie 4: 167—195. Klimaszewski Mieczysław. 1981. Geomoìfolofia.WìosLssm. Kobyliński Zbigniew. 1999. Siedemdziesiąt lat archeologii lotniczej w Polsce. Światowit XLII/В: 112-122. Kociszewska-Musiał Genowefa. 1988. Surowce mineral ne czwartorzędu. Warszawa. Kokora Karolina. 2016. Paciorek ze szkła ołowiowo-krzemowego znaleziony w Wolinie. Archeologia Polski 61: 171-190. Kokora Karolina. 2019. Glass Artefacts. W: Μ. Rębkowski (red.), Wolin — the Old Town, t. II: Studies on Finds. Szczecin: 191—220. Kolda Jan. 1936. Srovnavaci anatomie zvirat domácich se zřetelem k anatomii človeka. Brno. 373 Kołos-Szafrańska Zoja. 1961. Z badań nad garncarstwem wczesnośredniowiecznym. W: W. Hensel (red.), Z badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem wiejskim w Bi skupinie. Wrocław-Warszawa-Kraków: 145-229. Komosa Marcin, Godynicki Szymon. 2003. Estimation of Exterior Traits of the Horse on the Basis of Measure ments of the Skeleton of Autopodium. Archeozoologia 21: 73-78. Kondracki Jerzy. 1998. Geografia regionalna Polski. Wzisrsssm. Kopicki Edmund. 1976. Katalog podstawowych typów mo net i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych 1631—1795, t. III. Warszawa. Kopicki Edmund. 1979. Katalog podstawowych typów mo net i banknotów Polski oraz ziem historycznie z Polską związanych 1916-1978, t. IV/1. Warszawa. Kopicki Edmund. 2007. Monety Zygmunta Ш Wazy. Szcze cin. Kornaś Jan, Medwecka-Kornaś Anna. 2002. Geografia roślin. Warszawa. Korobkowa Galina. 1999. Narzędzia w pradziejach. Pod stawy badania funkcji metodą traseologiczną. Toruń. Kosiński Dionizy. 1991. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy Piaski-Rochy. Studia Lednickie 2: 87—99. Kostrzewski Józef. 1949. Kultura prapolska. Poznań. Kostyrko Mikołaj, Kiarszys Grzegorz, Hanus Kasper 2017. Teledetekcja. Zaginione miasto w Dzwonowie oraz efekt szczęśliwego trafu. W: Μ. Krzepkowski, Μ. Moegiich, P. Wroniecki (red.), Dzwonowe Średnio wieczne zaginione miasto, t. 1 : Środowisko naturalne, zarys dziejów, badania nieinwazyjne. Wągrowiec: 141—147. Kościesza-Kosmowski Kosma. 2008. Czy na Ostrowie Radzimskim mieszkali kasztelanowie? Komunikat o wstępnych wynikach badań wykopaliskowych grodzi ska w latach 2002—2005. Studia Lednickie 9: 71—83. Kotowicz Piotr N. 2002. Militaria średniowieczne w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku. Katalog zbiorów. Sanok. Kotowicz Piotr N. 2013. Broń i oporządzenie jeździeckie. W: J. Kalaga (red.), Sutiejsk. Gród pogranicza polskoruskiego w XI-XII1 w. Studium interdyscyplinarne. Warszawa: 62—75. Kottek Markus, Grieser Jürgen, Beck Christoph, Ru dolf Bruno, Rubel Franz. 2006. World Map of Köp pen-Geiger Climate Classification updated. Meteorologis che Zeitschrift 15/3: 259—263. Kotula Franciszek. 1953. Rzeszowska majolika ludowa. Polska Sztuka Ludowa ѴП/2: 50-111. Kowalczyk Andrzej. 2017. Analiza bazy materiałowej. W: A. Kowalczyk, Μ. Skoczyński, A. Μ. Wyrwa (red.), Radzim. Gród i wieś nad Wartą. Biblioteka Studiów Led nickich 36/A—8. Dziekanowice: 79-94. Kowalczyk Andrzej, Skoczyński Michał, Wyrwa An drzej Μ. (red.). 2017. Radzim. Gród i wieś nadWartą. Bi blioteka Studiów Lednickich, t. 36/A-8. Dziekanowice. 374 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Kowalenko Władysław. 1938. Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej. Poznań. Kowalewski Jacek. 2010. Chustki, skórki i siekance. O po czątkach pieniądza w oglądzie historii i antropologii histo rycznej. Zeszyty Etnologii Wrocławskiej 1-2/12-13: 55-79. Kowalska Anna B. 2011. Życie codzienne mieszkańców wczesnośredniowiecznego Szczecina w świede źródeł ar cheologicznych. W: A. B. Kowalska, Μ. Dworaczyk (red.), Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum. Origines Polonorum, t. V. Warszawa: 217-342. Kowalski Kazimierz, Pucek Zdzisław, Ruprecht An drzej L. 1984. Gryzonie — Rodentia. W: Z Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Pokki. Warszawa: 149—239. Kozak Lidia, Niedzielski Przemysław, Jakubowski Ka rol, Michałowski Andrzej,Krzyżanowska Marta, Teska Milena, Wawrzyniak Marta, Kot Karolina, Piotrowska Magdalena. 2016. The XRF map ping of archaeological artefacts as the key to understanding of the past. Journal ofX-Ray Science and Technology 24: 427-436. Kozarski Stefan. 1962. Recesja ostatniego lądolodu z pół nocnej części Wysoczyzny Gnieźnieńskiej a kształtowanie się Pradoliny Noteci-Warty. Poznań. Kozierowski Stanisław. 1914. Badania nazw topograficznych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej. Poznań. Kozierowski Stanisław. 1916. Badania nazw dzisiejszej archidiecezji poznańskiej A—O. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego 41/2. Kozierowski Stanisław. 1921. Badanie nazw topograficz nych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopol ski, t. I. Poznań. Kozierowski Stanisław. 1924. Pierwotne osiedlenie ziemi gnieźnieńskiej wraz z Pałukami w świetle nazw geograficz nych i charakterystycznych imion rycerskich. Poznań. Kozierowski Stanisław. 1934. Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej Archidiecezji Gnieźnień skiej. Poznań. Kočka-Krenz Hanna. 2003. Relikwiarze z Ostrowa Tum skiego w Poznaniu. W: T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Res et Fontes. Księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwe go w 70. Rocznicę urodzin. Szczecin: 211—221. Kóčka-Krenz Hanna. 2006. Pracownia złotnicza na po znańskim grodzie. W: Μ. Dworaczyk, A. B. Kowalska, S. Moździoch, Μ. Rębkowski (red.), Świat Słowian wcze snego średniowiecza. Szczecin-Wrocław: 257-272. Kóčka-Krenz Hanna, Sikorski Andrzej. 1995. Wyniki badań średniowiecznego zespołu osadniczego w Górze, gm. Pobiedziska, woj. poznańskie, stan. 1. Wstępne wy niki badań z 1993 i 1994 r. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 3: 93-106. Krajcarz Magdalena, Makowiecki Daniel, Krajcarz Maciej T, Masłowska Agata, Baca Mateusz, Panagiotopoulou Hanna, Romańska Adriana, Bednarczyk Józef, Gręzak Anna, Sudoł Magdalena. 2016. On the Trail of the Oldest Domestic Cat in Poland. An Insight from Morphometry, Ancient DNA and Radiocarbon Dat ing. InternationalJournal ofOsteoarchaeology 26: 912—919. Krasnodębski Dariusz, Małkowski Wiesław. 2018. Bada nia archeologiczne grodziska w Zbuczu, gm. Czyże, pow. hajnowski. Historia Slavorum Occidentis 17/2: 105—121· Krawczyk Andrzej, Krąpiec Marek. 1995. Dendrochronologiczna baza danych. W: Materiały IIKrajowej Konfe rencji „Komputerowe wspomaganie badań naukowych”, 14-16.12.1994 r. Wrocław: 247—249. Krąpiec Marek. 1992. Skale dendrochronologiczne późne go holocenu południowej i centralnej Polski. Kwartalnik AGH- Geologia 18/3: 37-119. Krąpiec Marek. 1995. Metodyka badań dendrochronologicznych. W: E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.), Badania osadów czwartorzędowych. Warszawa: 318—328. Krąpiec Marek. 1998. Oak dendrochronology of the Neoholocene in Poland. Folia Quaternaria 69: 5—133. Krąpiec Marek. 2001. Holocene dendrochronological standards for subfossil oaks from the area of southern Poland. Studia Quaternaria 18: 47-63. Kromer Marcin. 1977. Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie. Przekład: S. Kozikowski. Olsztyn. Krupska Anna. 1986. Szczątki kosme ptaków we wczesnośre dniowiecznym materiale wykopaliskowym z Giecza. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Archeozoologia 11: 45—55. Krygowski Bogumił. 1958. Krajobraz Wielkopolski i jego dzieje. Poznań. Krysiak Kazimierz, Kobryń Henryk, Kobryńczuk Franciszek. 2001. Anatomia zwierząt. Aparat ruchowy. Warszawa. Krzysik Franciszek. 1978. Czarna dębina — sposób postę powania i cechy charakterystyczne. Sylwan 6: 39—41. Krzyszowski Andrzej. 2003. Dwa grzebienie z wczes nośredniowiecznej osady w Suchym Lesie k/Poznania. W: T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Res et Fontes. Księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego w 70. Rocznicę urodzin. Szczecin: 265—276. Křivánek Roman. 2020. Přehled nedestruktivních geofy zikálních měření Archeologického ústavu AV CR v Praze na archeologických lokalitách ve správě Muzea Pierw szych Piastów na Lednicy. Studia Lednickie 19: 165—218. Kuczkowski Andrzej. 2010. Średniowieczne tzw. igielniki z rogu i poroża odkryte na ziemiach polskich. Archeologia Polski 55/1-2: 107-118. Kulczycka-Leciejewiczowa Anna, Majerowicz Alfred, Prinke Andrzej, Skoczylas Janusz, Wojciechowski Włodzimierz. 1996. Opis zabytków kamiennych. Propo zycja standaryzacji. NhxsĽswa. Kunicka-Okuliczowa Łucja. 1959. Wczesnośrednio wieczne zabawki i gry z Gdańska. W: J. Kamińska (red.), Gdańsk wczesnośredniowieczny, 1.1. Gdańsk: 107—143. Bibliografia Kurnatowska Zofia. 1973. Główne momenty w rozwoju wczesnośredniowiecznego garncarstwa polskiego. Kwar talnik Historii Kultury Materialnej 21/1: 435-447. Kurnatowska Zofia. 1984. Próba odtworzenia organizacji zarządu terytorialnego państwa pierwszych Piastów w Wielkopolsce. W: L. Leciejewicz (red.), Obronnośćpol skiej granicy zachodniej w dobie pierwszych Piastów. Prace Komisji Archeologicznej PAN, t. 1. Wrocław: 81-91. Kurnatowska Zofia. 1989. Kierunki badań nad Ostro wem Lednickim i jego regionem osadniczym. Studia Lednickie 1: 7-16. Kurnatowska Zofia. 1991. Z badań nad przemianami organizacji terytorialnej w państwie pierwszych Piastów. Studia Lednickie 2: 11-22. Kurnatowska Zofia. 1993a. Początki formowania się państwa polskiego w świede źródeł archeologicznych datowanych me todą dendrochronologii. Kronika Wielkopohki 1:18-26. Kurnatowska Zofia. 1993b. Przemiany lokalnych ośrodków władzy w XI—XII wieku w Wielkopolsce. W: S. Moździoch (red.), Lokalne ośrodki władzy państwowej w XL—XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej. Wrodaw: 21—29. Kurnatowska Zofia. 2000a. Wielkopolska w X wieku i formowanie się państwa polskiego. W: H. Samsonowicz (red.). Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształ towaniu się nowej mapy Europy. Kraków: 99—117. Kurnatowska Zofia. 2000b. Elementy sacrum w topogra fii tworzonej przez pierwszych Piastów domeny i jej głównych ośrodków. W: S. Moździoch (red.). Czło wiek, sacrum, środowisko. Miejsca kuitu we wczesnym śre dniowieczu. Wrocław: 111—126. Kurnatowska Zofia. 2002. Początki Pokki. Poznań. Kurnatowska Zofia. 2008a. Wielkopolska - kolebką pań stwa polskiego. W: T. Sawicki (red.), Studia nad dawną Polską, t. 1: 21—34. Kurnatowska Zofia. 2008b. Początki i rozwój państwa. W: Μ. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Poznań: 297—395. Kurnatowska Zofia. 2011. Grzybowo pod Wrześnią - potęż ny gród wczesnopiastowski. Landform Analysis 16: 56-58. Kurnatowska Zofia. 2014. Skarby wielkopolskie z po czątków państwa polskiego. Studia Lednickie 13: 19—26. Kurnatowska Zofia, Kara Michał. 2010. Wczesnopiastowskie Regnum — jak powstało i jaki miało charakter? Próba spojrzenia od strony źródeł archeologicznych. Sla via Antiqua 51: 23—96. Kurnatowska Zofia, Łosińska Alina. 1981. Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku. Fontes Archaeolo gies Posnanienses 32: 22-62. Kurnatowska Zofia, Łosińska Alina. 1982-1985. Spra wozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich w latach 1983—1984. Fontes Archaeologies Posnanienses 34:77—85. Kurnatowska Zofia, Łosińska Alina. 1990. Stan i po trzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Wielko polsce. W: Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań 375 nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Poznań—Wrocław-Warszawa: 105-153. Kurnatowska Zofia, Tuszyński Mariusz. 1996. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Grzybowie pod Wrześnią. Kronika Wielkopolski 4/79՛. 77—85. Kurnatowska Zofia, Tuszyński Mariusz. 2003a. Gród wczesnopiastowski w Grzybowie pod Wrześnią. W: Μ. Brzostowicz (red.), Archeologia powiatu wrzesiń skiego. Poznań-Września: 163-185. Kurnatowska Zofia, Tuszyński Mariusz. 2003b. Wyro by rogownicze z wczesnopiastowskiego grodziska w Grzybowie pod Wrześnią. W: T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Res et fontes. Księga jubileuszowa dr Eugeniusza Cnotliwego. Szczecin: 257-263. Kurnatowska Zofia, Tuszyński Mariusz. 2009. Grzybo wo pod Wrześnią. Wczesnopiastowski gród na szlaku z Giecza do Gniezna. W: A. Μ. Wyrwa (red.), Custodia Memoriae Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. XL lat istnienia (1969—2009). Lednica: 141—15 5Kurnatowski Stanisław. 2008. Początki i rozwój państwa. W: Μ. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Poznań: 297—395. Kuśnierz Jerzy. 2005· Militaria z Czermna nad Huczwą. Próba rekonstrukcji ataku Tatarów na gród (w 1240 r.) na podstawie dotychczasowych badań archeologicznych. Acta Militaria Mediaevalia 1: 115-132. Kuzina Inna. 2016. Glass Beads in the Northern Regions of Rus’: Issues of Trade Routes and Chronology. Archeo logia Pokki 61: 219—240. Kwaśniewska Anna. 2006. Rzemiosło garncarskie na terenie Kaszub. Gdańsk. Labuda Gerard. 1989. Pierwsze państwo polskie. Kraków. Labuda Gerard. 1999. Słowiańszczyzna starożytna i wczes nośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych. Poznań. Lachowicz Stanisław, Wyrost Piotr. 1962. Spostrzeże nia nad chorobowo zmienionymi szczątkami kostnymi zwierząt ssących i ptaków wczesnośredniowiecznego Wrocławia. Medycyna Weterynaryjna 18/6: 326-330. Lamparski Piotr. 2001. Poszukiwawcze badania radarowe w miejscu przypuszczalnej lokalizacji średniowiecznego kościoła Najświętszej Marii Panny w Lidzbarku. W: K. Grążawski (red.), Archeologia i historia o począt kach Lidzbarka Welskiego. Brodnica: 80-94. Lamparski Piotr. 2009. Wyniki profilowań radarowych osiedla obronnego ludności kultury łużyckiej w Boguszewie, gm. Gruta, woj. kujawsko-pomorskie (stanowi sko 1). W: J. Gackowski (red.), Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały, t. 1. Toruń: 271-286. Lasota-Moskalewska Alicja. 1997. Podstawy archeozoologii. Szczątki ssaków. Warszawa. Lasota-Moskalewska Alicja. 2008. Archeozoologia. Ssaki. Warszawa. Leciejewicz Lech. 1961. Ujście we wczesnym średniowie czu. Wrocław—Warszawa-Kraków. 376 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Lepka Halina. 2005· Grzybowo ijego środowisko naturalne. Września. Lepówna Barbara. 1968. Garncarstwo gdańskie w X— XIII w. Gdańsk. Lepówna Barbara. 1992. Pracownie bursztynnicze w po łudniowo-wschodnim rejonie gdańskiego grodu na prze łomie Х-ХІ wieku. Acta Universitaris Lodziensis. Folia Archaeologica 16: 209—220. Leszczycki Stanisław. 1975. Geografia jako nauka i wie dza stosowana. Warszawa. Lewicki Tadeusz. 1954. Średniowieczne źródła arabskie i perskie o hodowli zwierząt domowych u Słowian. Kwar talnik Historii Kultury Materialnej Hó: 444-469. Linetty Jakub. 2020. Reforma uwłaszczeniowa we wsi Grzybowo koło Wrześni. Studia Lednickie 19: 129—149. Lisowska Ewa. 2012. Średniowieczne i nowożytne wyroby z kamienia odkryte podczas badań przy ulicy Katedralnej 4 we Wrodawiu. W: A. Pankiewicz (red.), Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tum skim we Wrocławiu (lata 1621-1670). Wrocław: 223-238. Lisowska Ewa. 2013. Wydobycie i dystrybucja surowców ka miennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku. Wrocław. Lisowska Ewa, Gunia Piotr. 2019. Przedmioty kamienne i ozdobne kamienie jubilerskie. W: K. Zamelska-Monczak (red.), Santok. Strażnica i klucz Królestwa Polskiego. Wyniki badań z lat 1958—1965- Origines Polonorum, t. XIII. Warszawa: 276—287. Litt Thomas. 1988. Untersuchungen zur spätglazialenVege tationsentwicklung bei Dziekanowice (Umgebung Ledno góra, Wielkopolska). Acta Paleobotanica 28/1—2: 49—60. Litt Thomas, Tobolski Kazimierz. 1991. Materiały do postglacjalnej historii roślinności okolic Lednicy. Część I. Bada nia palinologiczne osadów Jeziora Lednickiego — rdzeń V/86. W: K. Tobolski (red.), Wstęp do paleoekologii Lednic kiego Parku Krajobrazowego. Poznań: 57-61. Lodowski Jerzy. 1972. Sądowel we wczesnym średniowieczu. Wrocław-Warszawa—Kraków—Gdańsk. Loke Meng H. 2016. Tutorial: 2-D and 3-D electrical im afing surveys. Geotomosoft Solutions (Malaysia). Loke Meng H., Barker Ron D. 1996. Rapid least-squares Inversion of apparent resistivity pseudosections by a qua si-Newton method. Geophysical Prospecting 44:131—152. Loke Meng H., Kiflu Henok, Wilkinson Paul В., Har ro David, Kruse Sarah. 2015. Optimized arrays for 2-D resistivity surveys with combined surface and buried arrays. Near Surface Geophysics 13: 505-517. Lwowa Z. A. 1968. Steklânnye busy Staroj Ladogi I. Spos oby izgotovleniâ, areal i vremiâ rasprostraneniâ. Arheologičeskij Sborník 10: 64-94. Łastowiecki Mateusz [bez daty]. Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych w 2006 r. na wale grodzi ska w Grzybowie—Rabieżycachpow. Września. Maszynopis w Archiwum Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Łęga Władysław. 1930. Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk. Toruń. Łęga Władysław. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk. Toruń. Łosiński Władysław, Rogosz Ryszard. 1983. Zasady klasy fikacji i schemat taksonomiczny ceramiki. W: E. Cnodiwy, L. Leciejewicz, W. Łosiński (red.), Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe. Wrocław—WarszawaKraków—Gdańsk—Łódź: 202—226. Łosiński Władysław, Rogosz Ryszard. 1986. Próba periodyzacji ceramiki wczesnośredniowiecznej ze Szczecina. W: J. Gromnicki (red.), Problemy chronologii ceramiki wcze snośredniowiecznej na Pomorzu zachodnim. Warszawa: 51-61. Łowmiański Henryk. 1953. Podstawy gospodarcze formo wania się państw słowiańskich. Warszawa. Łukaszyk Agnieszka. 2012. Archeologia eksperymentalna — teoria, praktyka, doświadczenie. Studia Lednickie 11: 123-131. Łyszkowski Jakub. 2003. Recenzja: Christoph Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsisch-slawischen Grenzland ca. 9651120, Stockholm 2000. Wiadomości Numizmatyczne 47/2 (176): 225-228. Machowiak Waldemar (bez daty). Orzeczenie. Zbiory Re zerwatu Archeologicznego Gród w Grzybowie (data wy konania opracowania niemożliwa do ustalenia, brak da nych w dokumentacji z badań). Machowiak Waldemar, Sydow Sylwester. 2000. Szcze gółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Psary Polskie (474). Warszawa. Maciejewski Krzysztof, Rączkowski Włodzimierz. 2005. Jamy, jamy. lecz nie tylko: wyniki archeologicz nego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkow ski (red.), Biskupin. i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Poznań: 283—295. Makohonienko Mirosław. 1989. Badania palinologiczne w rejonie osadniczym Lednogóry — rdzeń H86 i Wal/86. Maszynopis pracy magisterskiej w Archiwum Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Łódzkiego. Makohonienko Mirosław. 1991. Materiały do postglacjalnej historii roślinności okolic Lednicy. Część II. Ba dania palinologiczne osadów Jeziora Lednickiego — rdzeń 1/86 i Wal/87. W: K. Tobolski (red.), Wstęp dopaleoeko logii Lednickiego Parku Krajobrazowego. Poznań: 63—70. Makohonienko Mirosław. 1998a. Analiza palinologiczna konstrukcji wałowych wczesnośredniowiecznego grodu na Ostrowie Lednickim. W: A. Grygorowicz, K. Tobolski (red.), Podstawy rekonstrukcji wczesnodziejowego zespołu rezydencjonalno-obronnego i sakralnego na Ostrowie Led nickim. Bydgoszcz: 65—87. Bibliografìa Makohonienko Mirosław. 1998b. Ekspertyza palinologiczna warstw kulturowych wczesnośredniowiecznego grodu na Ostrowie Lednickim. Materiały niepublikowane. Makohonienko Mirosław. 2000a. Przyrodnicza historia Gniezna. Bydgoszcz-Poznań. Makohonienko Mirosław. 2000b. Analiza palinologiczna zawartości misy brązowej z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach, stanowisko 22. Studia Lednickie 6: 207—212. Makohonienko Mirosław. 2013. Historia Gniezna odczyty ъп niki badań archeologicznych. Poznań: 16-23 (osobno bi bliografia oraz ryciny). Makohonienko Mirosław, Panfil Monika, [w druku]. Przyrodnicze uwarunkowania osadnictwa i przemiany krajobrazu w otoczeniu wczesnośredniowiecznego grodu w Czerchowie w świetle studiów palinologicznych i analizy przestrzennej środowiska geograficznego. Makohonienko Mirosław, Schubert Tomasz. 1998. Bada nia paleoekologiczne średniowiecznego zespołu osadniczego w Górze, gm. Pobiedziska. Studia Lednickie 5: 375—376. wana ziarnami pyłku. W: T. Sawicki (red.), Studia nad daw Makohonienko Mirosław, Wrzesinska Anna, Wrzesiński ną Polską, t. 3: 183—202. Makohonienko Mirosław. 2014. Środowisko przyrodni Jacek. 1998a. Analiza palinologiczna wypełniska jam grobo cze i gospodarka w otoczeniu średniowiecznego grodu w Łęczycy w świetle analizy palinologicznej. W: R. Gry giel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy, 1.1: Archeologia śro dowiskowa średniowiecznej Łęczycy. Przyroda—Gospodar- wych z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekano wicach, stanowisko 22. Studia Lednickie 5: 95-102. Makohonienko Mirosław, Wrzesinska Anna, Wrze siński Jacek. 1998b. Palinologia wczesnośredniowiecz nych obiektów archeologicznych z Dziekanowic i Ostro wa Lednickiego. Archeologia Polski 49/1-2: 129—146. ka—Społeczeństwo. Łódź: 95—189. Makohonienko Mirosław. 2018. Środowisko i procesy Makowiecka Marzena, Makowiecki Daniel. 2007. Go osadnicze Gniezna u schyłku starożytności i w średnio spodarka zwierzętami we wczesnomiejskim centrum wieczu w świetle źródeł palinologicznych. W: T. Sawicki, osadniczym w Kołobrzegu Budzistowie w świetle no Μ. Bis (red.), Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespól gro wych badań archeozoologicznych. W: L. Leciejewicz, dowy. Origines Polonorum, t. XI. Warszawa: 27—44. Μ. Rębkowski (red.), Kołobrzeg. Wczesne miasto nad Bał Makohonienko Mirosław. 2020. Palinologia reliktów tykiem. Origines Polonorum, t. II. Warszawa: 240-286. palatium Pierwszych Piastów na Ostrowie Lednickim Makowiecka Marzena, Makowiecki Daniel, Müller i jego najbliższego otoczenia. W: D. Banaszak, A. Kowal Roland, Wussow Joachim. 2005. Wstępne wyniki ba czyk, A. Tabaka, A. Μ. Wyrwa (red.), Ostrów Lednicki - dań archeozoologicznych z Ostrowa Tumskiego. palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chronologia W: H. Kóčka-Krenz (red.), Poznań we wczesnym średnio i kontekst. Poznań: 135—161. wieczu, t. 5. Poznań: 179-190. Makohonienko Mirosław, Filbrandt Anna. 1991. Makowiecki Daniel. 1994. Ekspertyza archeozoologiczna Wstępna informacja o przemianach szaty roślinnej w oko- szczątków kostnych z miejscowości Grzybowo, stanowisko 1, licach Gniezna we wczesnym średniowieczu. W: K. Tobol wydruk komputerowy. Archiwum autora oraz Rezerwatu ski (red.), Wstęp do paleoekologit Lednickiego Parku Krajo Archeologicznego w Grzybowie. brazowego. Poznań: 151-157. Makowiecki Daniel. 1997. Ekspertyza archeozoologiczna Makohonienko Mirosław, Kara Michał, Hildebrandt- zwierzęcych szczątków kostnych z grodziska wczesnośrednio Radke Iwona, Jasiewicz Jarosław, Antczak-Górka Barbara, Michałowski Andrzej. 2016. Środowiskowe wydruk komputerowy. Archiwum autora oraz Rezerwatu uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pra- i protohistorycznego (głównie wczesnośredniowiecznego) na obsza rze obecnego Poznania w świetle źródeł archeologicznych - dyskusja wybranych zagadnień. W: Μ. Kara, Μ. Ma kohonienko, Μ. Michałowski (red.). Przemiany osadnic twa i środowiska przyrodniczego Poznania i okolic od schył ku starożytności do lokacji miasta. Poznań: 257—294. Makohonienko Mirosław, Nalepka Dorota. 2007. Pali wiecznego w miejscowości Grzybowo stan. 1, gm. Września, Archeologicznego w Grzybowie. Makowiecki Daniel. 1998. Możliwości poznawcze i nie które problemy metodyczne polskiej archeozoologii. W: W. Śmigielski (red.), Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii. Poznań: 77-95. Makowiecki Daniel. 2001. Hodowla oraz użytkowanie zwierząt na Ostrowie Lednickim w średniowieczu. Stu dium archeozoologiczne. Poznań. nologia w badaniach stanowisk archeologicznych w Pol Makowiecki Daniel. 2003. Historia ryb i rybołówstwa sce. W: Μ. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurna w holocenie na Niżu Polskim w świetle badań archeoichtio- towska (red.), Badania interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Pobce. Środowisko—Człowiek—Cywilizacja, t. 1. Makowiecki Daniel. 2006a. Wybrane zagadnienia ze stu Poznań: 189-209. Makohonienko Mirosław, Panfil Monika. 2016. Śro dowiskowe uwarunkowania rozwoju grodu. Studium logicznych. Poznań. diów nad gospodarką zwierzętami we wczesnośredniowiecz nych kompleksach grodowych Pomorza, Wielkopolski i Dolnego Śląska. W: W. Chudziak, S. Moździoch (red.), palinologiczne. W: Μ. Brzostowicz (red.), Grodzisko Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce wczesnośredniowieczne w Spławiu, woj. Wielkopolskie. Wy — 15 latpóźniej. Toruń—Wrocław-Warszawa: 123—150. 378 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Makowiecki Daniel. 2006b. Archaeozoologys contribution to the improvement of historians’ conceptions ofsubsistence economy and environment in Early Medieval Poland - se lected problems. W: N. Benecke (red.), Beiträge zurArchäozoologie und Prähistorischen Anthropologie, t. V: 77—82. Makowiecki Daniel. 2008a. Użytkowanie zwierząt i kon sumpcja mięsa w średniowieczu w świede badań archeozoologicznych. Wybrane zagadnienia. W: S. Suchodolski (red.), Źródła historyczne wydobywane z ziemi. Wrodaw: 57—77. Makowiecki Daniel. 2008b. Sturgeon fishing on Polish Low land during Holocene. W: P Béarez, S. Grouard, B. Clavel (red.), Archéologie du poisson. 30 ans d’archéo-ichtyologie au CNRS, Hommage aux travaux de Jean Desse et Nathalie Desse-Berset. Actes des XXVIIIe rencontres internationales d'ar chéologie et d’histoire d’Antibes, XIV1՛ İCAZ Fish remains wor king group meeting. Editions APDCA. Antibes: 327-339. Makowiecki Daniel. 2010. Wczesnośredniowieczna gospo darka zwierzętami i socjotopografia in Culmine na Pomo rzu Nadwiślańskim. Studium archeozoologiczne. Toruń. Makowiecki Daniel. 2012. Wyniki badań archeozoologicznych szczątków kostnych z wykopalisk w Gnieźnie, stanowisko 22. W: Μ. Kara (red.), Wyniki analiz specja listycznych materiałów wczesnośredniowiecznych z gnieź nieńskiego zespołu osadniczego. Gniezno: 153—252. Makowiecki Daniel. 2014. Studia archeozoologiczne nad znaczeniem wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej fau ny łęczyckiego grodu. W: R. Grygiel, T. Jurek (red.), Począt ki Łęczycy 1.1: Archeologa środowiskowa średniowiecznej Łę czycy. Przyroda—gospodarka—społeczeństwo. Łódź: 261—437. Makowiecki Daniel. 2016. Zwierzęta średniowiecznego i nowożytnego Poznania oraz okolic. Podstawy archeozoo logiczne. Poznań. Makowiecki Daniel. 2018a. Animal bone remains: the importance of fauna for the inhabitants of medieval Lubin. W: Μ. Rębkowski (red.), Lubin. Early medieval stronghold at the mouth ofthe Oder River. Szczecin: 341-367. Makowiecki Daniel. 2018b. Diachronic Changes in the Size of Domestic Mammals in Medieval and Post-Medi eval Poland. Annalen des Naturhistorischen Museums in Wien. Serie A 120: 335—354. Makowiecki Daniel. 2019. Wyniki archaeozoologicznej identyfikacji zwierzęcych szczątków kostnych ze stanowi ska 2 w Dąbrówce. W: Μ. Szmyt, P. Pawlak (red.), Dwa grody nad Wirynką. Dąbrówka, stanowiska 1 i 2, woj. wielkopolskie. Biblioteka Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 25. Poznań: 392^41. Makowiecki Daniel. 2020. Wyniki badań archeozoologicznych ze strefy palatium na grodzie Ostrowa Lednickiego, stanowisko 1. W: D. Banaszak, A. Kowalczyk, A. Tabaka, A. Μ. Wyrwa (red.), Ostrów Lednicki — palatium Mieszka Ii Bolesława Chrobrego. Chronologia i kontekst. Biblioteka Stu diów Lednickich, t. 40/B1-9. Lednica: 181-239. Makowiecki Daniel, Chudziak Wojciech, Wiejacka Mar tyna. 2021. Preliminary Reflections on Horse — Human Relationship in Early Medieval Poland on the Basis of History and Archaeozoology. W: A-K. Salmi, N. Niinimäki (red.), Archaeologies ofAnimal Movement. Animals on the Move. Cham: 21—32. Makowiecki Daniel, Makowiecka Marzena. 2013. The Character ofAnimal Exploitation and the Environment at the Polish/Prussian Frontier in the Medieval Period: a Case Study. Archaeologia Baltica 20: 91—116. Makowiecki Daniel, Makowiecka Marzena. 2018. Zwie rzęta gnieźnieńskiego zespołu grodowego we wczesnym średniowieczu. W: T. Sawicki, Μ. Bis (red.), Gniezno wczesnośredniowieczny zespół grodowy. Origines Polonorum, t. XI. Warszawa: 365-401. Makowiecki Daniel, Makowiecka Marzena. 2019. Pa trząc krowie w zęby, czyli o zasadach hodowli bydła ku jawskiego w czasach prehistorycznych i średniowieczu. W: Μ. Szmyt, P. Chachlikowski, J. Czebreszuk, Μ. Ignaczak, P. Makarowicz (red.). Vir bismaris: od kujawskiego matecznika do stepów nadczarnomorskich: studia z dziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane profesorowi Aleksandrowi Kosko. Poznań: 101—120. Makowiecki Daniel., Makowiecka Marzena, Wiejacka Martyna, Wiejacki Jan. 2014a. Zbiory faunistyczne z osady w miejscowości Zawada, stan. 1, a gospodarka zwierzętami i środowisko przyrodnicze na pograniczu Dolnego Śląska, Wielkopolski i Łużyc w IX-XIII wieku. W: B. Gruszka (red.), Wczesnośredniowieczna osada w Za wadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra: studia interdyscyplinar ne. Zielona Góra: 197—229. Makowiecki Daniel, Tomek Teresa, Bocheński Zbi gniew Μ. 2014b. Birds in Early Medieval Greater Poland: Consumption and Hawking. International Journal of Osteoarchaeology 24/3: 358-364. Makowiecki Daniel, Orton David C., Barrett James H. 2016. Cod and Herring in Medieval Poland. W: J. H. Barrett, D. C. Orton (red.), Cod And Herring, the archaeology and history ofmedieval seafishing. OxfordPhiladelphia: 117-132. Makowiecki Daniel, Stach Alfred. 2007. Ssaki wolno żyjące w holocenie Polski — aspekt środowiskowy i go spodarczy. W: Μ. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska (red.). Studia interdyscyplinarne nad śro dowiskiem i kulturą w Polsce. Poznań: 155-170. Makowiecki Daniel, Zabilska-Kunek Mirosława, Seetah Krish, Jarzębowski Marc, Pluskowski Alek sander. 2019. Farming, hunting, and fishing in Medie val Prussia: the zooarchaeological data. W: A. Pluskowski (red.), Environment, colonisation, and the Baltic Crusader States: Terra Sacra I, Environmental Histories ofthe North Atlantic World, t. 2. Turnhout: 333-376. Malinowska Maria. 1961. Badania na stanowisku Ostrów Tumski 17 w Poznaniu w 1. 1953—54. W: W Hensel (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. III. Wro cław—Warszawa: 7—137. Bibliografìa Malinowska Maria. 1974. Badania wykopaliskowe na pla cu Katedralnym w 1958-1959 r. W: W. Hensel, J. Żak (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. IV. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: 7—46. Malinowski Tadeusz. 1955. Wczesnośredniowieczne naczynia słowiańskie do prażenia zboża. Dawna Kultura 1: 30—32. Malinowski Tadeusz. 1970. Prażnice. W: W. Kowalenko (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich, t. ГѴ/1. Wrodaw-Warszawa-Kraków: 332. Małkowski Wiesław, Misiewicz Krzysztof, Gazda Da niel, Mieszkowski Radosław. 2018. Nieinwazyjne ba dania archeologiczne grodziska w Starym Dzierzgoniu. W: D. Gazda (red.), Wielokulturowy Obiekt Warowny na Górze Zamkowej oraz Gród Cyplowy w Starym Dzierz goniu. Studia i Materiały. Warszawa: 17—36. Małkowski Wiesław, Szczurek Grzegorz, Bogacki Mi ron. 2013. Badania nieinwazyjne grodziska z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza w Grodzisku. W: G. Szczurek, A. Różański (red.), Grodzisko z wczesnej epo ki żelaza i wczesnego średniowiecza w Grodzisku gm. Pleszew, woj. wielkopolskie: studia i materiały. Poznań: 103-126. Mannion Antoinette M. 2001. Zmiany środowiska Ziemi. Historia środowiska przyrodniczego i kulturowego. Warszawa. Marciniak Arkadiusz. 1996. Archeologia i jej źródła. Ma teriałyfaunistyczne w praktyce badawczej archeologii. War szawa—Poznań. Marcinkowski Michał. 2013. Geoarcheologia grodziska wczesnośredniowiecznego w Grzybowie koło Wrześni. Ma szynopis pracy magisterskiej w Archiwum Instytutu Geo logii UAM w Poznaniu. Marcinkowski Michał, Szczepaniak Małgorzata. 2019. Geoarchaeology of the early medieval stronghold surroundings in Grzybowo near Września, Greater Po land. Quaestiones Geographicae 38/3: 95—108. Marcinkowski Mirosław. 2007- Elbląska ceramika typu Stettiner Ware - problemy badawcze (na podstawie wybra nego zbioru). Archeologia Historica Polona 16: 91—117. Marcinkowski Mirosław. 2011. Fajans pomorski ze Stare go Miasta w Elblągu. Elbląg. Markiewicz Małgorzata. 2008. Biżuteria szklana z wczes nośredniowiecznych cmentarzysk strefy chełmińsko-dobrzyńskiej (częśćpółnocno-zachodnia). Mons Sancii Laurentii, t. 4. Toruń. Marques Μ. P. Μ., Gonçalves D., Mamede A. P., Coutin ho T, Cunha E., Kockelmann W, Parker S. E, Batista de Carvalho L. A. E. 2021. Profiling of human burned bones: oxidising versus reducing conditio. Scientific Reports 11/1361: 1-13. Maślankiewicz Kazimierz. 1982. Kamienie szlachetne. Warszawa. Matuszkiewicz Jan Μ. 2002. Zespoły leśne Pokki. Warszawa. Matuszkiewicz Jan M. 2008. Geobotanica! Regionalization of Poland. Warszawa: (opracowanie on-line: www.igipz.pan.pl/ Regiony geobotaniczne-zgik.html (dostęp: 10.06.2020). 379 Matuszkiewicz Władysław. 1991. Szata roślinna. W: L. Starkel (red.), Geografia Polski. Środowisko Przyrod nicze. Warszawa: 445—494. Matuszkiewicz Władysław, Faliński Janusz B., Kostrowicki Andrzej S., Matuszkiewicz Jan Μ., Ola czek Romuald, Wojterski Teofil. 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1: 300 000. Arkusze 1-12. Warszawa. Matuszewska-Kola Wiesława. 2000. Przedmioty z kości i poroża. W: Z. Kurnatowska (red.), Wczesnośrednio wieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. 1 : Mosty Traktu Gnieźnieńskiego. Lednica-Toruń: 201-206. Matuszewska-Kola Wiesława. 2014. Przedmioty z kości i poroża. W: A. Kola, G. Wilke (red.), Wczesnośrednio wieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. 2: Mosty Traktu Poznańskiego. Kraków: 239-248. Matuszewski Józef. 1957. Egzorcyzmy „naczyń pogańskich” w czasach średniowiecznych. Archeologia 9: 128—134. May E. 1985. Widerristhöhe und Langenknochenmaße bei Pferden - ein immer noch aktuelles Problem. Zeitschrift Säugetierkunde 50: 368—382. Medvedev Aleksandr E 1966. Rucnoê metalnoê oružie: luk i strely, samostrel VIII-XIV w. Arheologia SSSR. Svod arheologičeskih istočnikov, t. El-36. Moskva—Leningrad. Michalski Tomasz, Makohonienko Mirosław, Kara Mi chał, Jasiewicz Jarosław. 2016. Poznań na tle wczes nośredniowiecznego osadnictwa grodowego obszaru Wiel kopolski w kontekście uwarunkowań środowiskowych — studium geoinformacyjne. W: Μ. Kara, Μ. Makoho nienko, A. Michałowski (red.), Przemiany osadnictwa i śro dowiska przyrodniczego Poznania i okolic od schyłku staro żytności do lokacji miasta. Poznań: 213—246. Miechowicz Łukasz. 2018. Wczesnośredniowieczne gro dy nad Chodelką i ich zaplecze osadnicze. Historia Slavo- rum Occidentis 17/2: 11—41. Mierosławski Marek. 1979. Pseudomajolika XVIXVII w. z Zamku Królewskiego w Warszawie. Rocznik Warszawski 15: 139-153. Milecka Krystyna. 1991. Wstępne wyniki analizy pyłkowej profilu osadów organicznych z Ostrowa Lednickiego. W: A. Grygorowicz, K. Tobolski (red.), Podstawy rekon strukcji wczesnodziejowego zespołu rezydencjonalno-obronnego i sakralnego na Ostrowie Lednickim. Bydgoszcz: 55—63. Milecka Krystyna. 1998. Historia działalności człowieka w okolicach Giecza i Wagowa w świetle analizy pyłkowej. Biblioteka Studiów Lednickich, t. III. Poznań: 43—95. Milejski Paweł, Sroka Łukasz, Wawrzczak Roksana. 2018a. Boguszyn, gm. Włoszakowice, pow. leszczyński. Wiadomości Numizmatyczne 52: 325-332. Milejski Paweł, Sroka Łukasz, Wawrzczak Roksana. 2018b. Warzymowo, gm. Skulsk, pow. koniński. Wiado mości Numizmatyczne 52: 335. 380 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Milejski Paweł, Sroka Łukasz, Wawrzczak Roksana. 2018c. Wierzenica, gm. Swarzędz, pow. poznański. Wiadomości Numizmatyczne 52: 336. Miller Gifford H., Geirsdóttir Áslaug, Zhong Yafang, Larsen Darren J., Otto-Bliesner Bette L., Holland Marika Μ., Bailey David A, Refsnider Kurt A, Lehman Scott J., Southon John R., Anderson Chance, Björns son Helgi, Thordarson Thorvaldur 2012. Abrupt onset of the Little Ice Age triggered by volcanism and sustained by sea-ice/ocean feedbacks. GeophysicalResearch Letters òIU՛. 1-5. Milutinovic Dragan. 2015. Monety rzymskie w skarbach średniowiecznych - amulety chroniące skarb? Folia nu mismatica 29/1: 31—36. Mirek Zbigniew, Piękoś-Mirkowa Halina, Zając Adam, Zając Maria. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland, t. 1. Kraków. Misiewicz Krzysztof. 1993. Resistivity Survey in Prospec tion of Setdement Sites. Archaeologia Polona 31: 105—106. Misiewicz Krzysztof. 2005. Humidity of subsurface in electrical measurements: Kalisz (Great Poland) case study. W: S. Piro (red.), 6th International Conference on Archaeological Prospection. Roma: 262—264. Misiewicz Krzysztof. 2006. Geofizyka archeologiczna. Warszawa. Modzelewski Karol. 2000. Organizacja gospodarcza pań stwa piastowskiego, X—XIII w. Poznań. Moore Peter D., Webb John A., Collinson Margaret E. 1991. Pollen analysis. Oxford. Moszyński Kazimierz. 1967a. Kultura ludowa Słowian, t. 1 : Kultura materialna. Warszawa. Moszyński Kazimierz. 1967b. Kultura ludowa Słowian, t. 2/1: Kultura duchowa. Warszawa. Mościcki Jerzy W, Antoniuk Janusz. 1998. The method of electrical resistivity tomography. The examples of in vestigations for engineering-geology aims. W: Materials of the 5. Scientifically Technical Conference: geophysics in geology, the mining and the protection of the environ ment (in Polish). Kraków: 315—325. Munsell Albert H. 1973. Munsell Soil color charts. Baltimore. Musianowicz Krystyna. 1951. Mazowieckie naczynia z cylindryczną szyjką na tle słowiańskiego materiału po równawczego. Wiadomości Archeologiczne 18: 345-384. Myrcha Jacek. 2008. Ceramika wczesnośredniowieczna z wykopu 2 przy kościele NMP. W: H. Kočka-Krenz (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. V. Poznań: 55-98. Nadolski Andrzej. 1952. Prace wykopaliskowe na gro dzisku w Tumie k. Łęczycy w latach 1948-49. Studia Wczesnośredniowieczne 1: 171—189. Naismith Rory. 2018. Pecuniary profanities? Money, Christianity and demonstrative giving in the early Mid dle Ages. W: N. Myrberg Burström, G. Tarnow Ingvard- son (red.), Divina Moneta. Coins in Religion and Ritual. London-New York: 142—159. Niesiołowska Anna, Perzyńska Maria, Żak Jan. I960. Badania na posesji Ostrów Tumski 13 w latach 19501953. W: W Hensel (red.), Poznań we wczesnym średniowie czu, t. II. Wrocław-Warszawa: 67—219. Niezgoda J. 2012. Wybrane aspekty zastosowania procy ręcz nej w świetle badań eksperymentalnych. Maszynopis pracy magisterskiej w Archiwum Instytutu Archeologii Uni wersytetu Wrocławskiego. Nikita Kalliopi, Henderson Julian. 2006. Glass Analy ses from Mycenaean Thebes and Elateia: Compositional Evidence for a Mycenaean Glass Industry. Journal ofGlass Studies 48: 71—120. Norska-Gulkowa Maria. 1985. Wyroby z rogu i kości z wczesnośredniowiecznego grodu—miasta na Ostrówku w Opolu. Opolski Rocznik Muzealny 8: 221-308. Nosek Stefan. 1961. Igołomia I. Osada wczesnośrednio wieczna. Wrocław—Warszawa—Kraków. NowakA. 1974. Badania wykopaliskowe w ogrodzie arcy biskupim na Ostrowie Tumskim w Poznaniu w latach 1960—1961. W: W. Hensel, J. Żak (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. IV. Poznań: 75-144. Nowakowski Andrzej. 1991. Uzbrojenie średniowieczne w Polsce na tle środkowoeuropejskim. Toruń. Nowotny Wacław. 1969. Szkła barwne. O’Connor Terry, Evans John G. 2005. Environmental Archaeology. Principles and Methods. Stroud Glos. Oldfield Frank, Dearing John A. 2003. The Role of Hu man Activities in Past Environmental Change. W: K D. Al verson, R.S. Bradley, T. E Pedersen (red.), Paleoclimate, global change, and thefuture. Springer: 143—162. Osipowicz Grzegorz. 2019. Processing halting of the Medi eval Ander Arrowheads (based on artefacts from Grzybowo site, Poland). Experimental Archaeology in NCU 5: 4-5. Osipowicz Grzegorz, Witas Henryk, Lisowska-Gaczorek Aleksandra, Reitsema Laurie, Szostek Krzysztof, Płoszaj Tomasz, Kuriga Justyna, Makowiecki Daniel, Jądrychowska-Dańska Krystyna, Cienkosz-Stepańczak Beata. 2017. Origin of the ornamented bâton percé from the Gołębiewo site 47 as a trigger of discussion on long-dis tance exchange among Early Mesolithic communities of Central Poland and Northern Europe. Public Library of Science 12/10; (https://doi.org/10.1371/journal. pone.0184560, dostęp: 02.01.2020 r.). Paluch Jerzy. 2006. Wielkopolskie Spółki Wodne 18421918. Wągrowiec. Pankiewicz Aleksandra, Siemianowska Sylwia, Sadow ski Krzysztof. 2017. Wczesnośredniowieczna biżuteria szkłana z głównych ośrodków grodowych Śląska (Wrocław, Opole, Niemcza). Wrocław. Parczewski Michał. 1988. Początki kultury wczesnosło wiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeolo gicznych. Kraków. Bibliografia Parczewski Michał. 1989. Żukowice pod Głogowem w za raniu średniowiecza. Głogów. Paszkiewicz Borys. 1994. Brakteaty polskie w 1. tercji XIV w. Wiadomości Numizmatyczne 38/1—2: 1—55. Paszkiewicz Borys. 2010. Monety z kościoła św. Mikołaja w Gieczu. Lednica (=Biblioteka Studiów Lednickich. Fontes, t. 4). Paszkiewicz Borys. 2012. The Pomeranian imitative coin age and the recent discoveries from Gdańsk. W: G. De thiers, A. Pol, S. Wittenbrink (red.), Nummi docent! Münzen—Schätze—Funde. Festschrift für Peter Iłisch zum 65. Geburtstag am 28. Aprił2012. Osnabrück: 127—142. Paszkowska Róża. 2013-2014. Wstępne wyniki analizy archeozoologicznej zabytków z kości i poroża z wczes nośredniowiecznego Radomia, stanowiska 1 i 2. Swiatowit\\-\HW. 223-241. Paszkowska Róża. 2018. Wstępne wyniki analizy archeozoologicznej zabytków z kości i poroża z wczesno średniowiecznego Radomia, stanowiska 1 i 2. Swiatowit 11-12/B: 223-242. Pawlak Ewa, Pawlak Paweł. 2005. Badania archeologicz ne na Zagórzu w Poznaniu, w 1995 r. W: H. KóčkaKrenz (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. V. Poznań: 129—145. Pawlak Ewa, Pawlak Paweł. 2008. Osiedla wczesnośrednio wieczne w Markowicach pod Poznaniem wraz z pozostało ściami osadnictwa pradziejowego. Poznań. Pawlak Ewa, Pawlak Paweł. 2019a. Gród w Dąbrówce. Dopiewo. Pawlak Ewa, Pawlak Paweł. 2019b. Pozostałe kategorie źródeł ruchomych na stanowisku 2 w Dąbrówce. W: Μ. Szmyt, P. Pawlak (red.), Dwa grody nad Wirynką. Dąbrówka, stan. 1 i 2, woj. WielkopoLkie. Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 25. Poznań: 325-345. Pawlak Ewa, Pawlak Paweł. 2019c. Charakterystyka cerami ki wczesnośredniowiecznej na stanowisku 2 w Dąbrówce. W: Μ. Szmyt, P. Pawlak (red.), Dwa grody nad Wirynką. Dąbrówka, stanowiska 1 i 2, woj. wielkopoLkie. Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 25. Poznań: 173-324. Pawlak Paweł. 2007. Ceramika naczyniowa. W: E. Pawlak, P. Pawlak (red.), Żerniki, gm. Kórnik, stan. 25. Osadnic two pradziejowe, wieś średniowieczna ifolwark nowożytny. Poznań: 61-161. Pawlak Paweł. 2013. „Byłem we wnętrzu, wszystko obej rzałem”. Obłaczkowo — od neolitycznych osadników po średniowieczną wieś. Fontes Archaeologici Posnanienses 49: 231-328. Petri Ingo. 2007. Die Burganlage Grzybowo-Rabieżyce vor dem Hintergrund der plastischen Staatsbildung. Starigard. Jahresbericht des Fördervereins des Instituts für Ur- und Frühgeschichte der Christian-Albrechts-Universität Kiel, t. 8. Kiel: 6—14. Petri Ingo. 2009. Überlegungen zur Rekonstruktion des äußeren Walles von Grzybowo-Rabieżyce (Großpolen). W: F. Biermann, T. Kersting, A. Klammt (red.), Sied 381 lungsstrukturen und Burgen im westslawischen Raum. Lan genweißbach: 83-103. Petri Ingo. 2010. Überlegungen zur Rekonstruktion der Befestigungsanlagen der frühmittelalterlichen Burg Grzybowo-Rabieżyce in Großpolen. Mitteilungen der Deutschen Gesellschaftfür Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 22: 67—76. Petri Ingo. 2011. Eine Schmiede aus dem Burgwall Grzy bowo-Rabieżyce in Großpolen. W: E Biermann, T. Ker sting, A. Klammt (red.), Der Wandel um 1000. Langen weißbach: 423-432. Petri Ingo, Bakiewicz Anna. 2002. Ekspedycja Wykopalis kowa Komisji Archeologicznej PTPN i Fundacji Brzeskich w Grzybowie. Polowy Dziennik Naukowy Badań, Wykop 47. Maszynopis w Archiwum Muzeum Pierwszych Pias tów na Lednicy. Pianowski Zdzisław. 1997. „Sedes regni principales”. Wa wel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tłe europejskim. Kraków. Pieczyński Zbigniew. 1963. Materiały z warstw przedsakralnych odkrytych w katedrze poznańskiej. Fontes Ar chaeologici Posnanienses 13: 246—288. Pielowski Zygmunt. 1988. Sarna. Warszawa. Pisula Norbert. 2019. Monety z Giecza (stanowisko 10, sezony 2015-2018) i z Grzybowa (stanowisko 1, sezony 2016-2018). Studium porównawcze. Maszynopis pracy licencjackiej w Archiwum Instytutu Archeologii Uniwer sytetu Wrocławskiego. Plit Joanna. 2016. Krajobrazy kulturowe Polski i ich prze miany. Warszawa. Podział hydrograficzny polski. 1980. Halina Czarnec ka (red.). Warszawa. Poklewska-Koziełł Magdalena. 2019. Pozostałe kategorie źródeł ruchomych na stanowisku 1 w Dąbrówce. W: Μ. Szmyt, P. Pawlak (red.), Dwa grody nad Wirynką. Dąbrówka, stan. 1 i 2, woj. WielkopoLkie. Bibliotheca Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 25. Poznań: 597—625. Polcyn Ilona, Tobolski Kazimierz. 1998. Przyczółek mostu „gnieźnieńskiego” w świetle badań wioślarek i sporomorf. W: A. Grygorowicz, K. Tobolski (red.). Podstawy rekonstruk cji wczesnodziejowego zespołu rezydencjonalno-obronnego i sa kralnego na Ostrowie Lednickim. Bydgoszcz: 89-96. Poliński Dariusz. 2002. Późnośredniowieczna ceramika tradycyjna. Problem identyfikacji i datowania. Archaeologia Historica Polona 16: 77—89. Pomarańska Mirosława. 2016. Wczesnośredniowieczne grodzisko Czermno-Czerwień w woj. zamojskim opracowanie materiałów pochodzących z wykopu NE 51B-D. W: Μ. Florek, Μ. Wołoszyn (red.), Wczesnośred niowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe. KrakówLeipzig-Rzeszów—Warszawa: 297—375. Pomarański Ryszard. 2016. Czermno, stanowisko 2 podgrodzie. Opracowanie materiałów pochodzących 382 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie z wykopów IIA i IIB. W: Μ. Florek, Μ. Wołoszyn (red.), Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe. Kraków—Leipzig—Rzeszów—Warszawa: 377-^-21. Pomian Krzysztof. 1995. Jak uprawiać historię kultury. Przegląd Historyczny 86/1: 1-13. Potęga Jan. 2003. Droga do szczytu — Olgierd Wojciech Brzeski h. Oksza. Września. Potkański Karol. 1922. Ze studiów nad ustrojem grodowo-plemiennym. W: Pisma pośmiertne Karoև Potkańskiego, t. 1. Kraków: 444-445. Potkański Karol. 2004. Pisma pośmiertne. W opracowaniu i ze wstępem Franciszka Bujaka. Posłowiem opatrzył Jan Μ. Piskorski. Poznań. Pruski Witold. 1975. Hodowla zwierząt gospodarskich w Ga licji w latach 1772—1918. Okres 1772—1881. Wrodaw. Pucek Zdzisław. 1984. Owadożerne — Insectívora. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Pokki. Warszawa: 48—85. Purowski Tomasz. 2012. Wyroby szklane w kulturze łużyc kiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry. Studium archeołogiczno-technołogiczne. Warszawa. Radwański Kazimierz. 1968. Wczesnośredniowieczna ce ramika krakowska i zagadnienie jej chronologii. Materia ły Archeologiczne 9: 5—90. Rajewski ZdzisławA. 1938. Gród staropolski na półwyspie jeziora biskupińskiego w pow. żnińskim. W: J. Kostrzewski (red.), Gródprasłowiański w Biskupinie. Poznań: 68—92. Rajewski Zdzisław A. 1939. Zabytki z rogu i kości w grodzie gnieźnieńskim. W: J. Kostrzewski (red.), Gniezno w zaraniu dziejów (id VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk. Poznań: 66-102. Rajewski Zdzisław. 1960. Helikoptery w badaniach arche ologicznych. Wiadomości Archeologiczne 26/3^1: 281-287. Rajski Aleksander. 1984. Zoologia, t. 2. Warszawa. Rapp George. 2009. Archaeomineralogy (Natural Science in Archaeology). Berlin-Heidelberg. Ratajczak Tadeusz, Rzepa Grzegorz. 2011. Polskie dar niowe rudy żelaza. Kraków. RÂBININ Evgenij A. 1997. Načaľnye etapy steklodeliâ v Baltijskom regione (po materialam issledovanij Ladogi VIII— IX w.). W: G. S. Lebedev (red.), Divinec staroladożskij, Meždisciplinarnye issledovaniâ. Sankt-Petersburg: 43-49. Râbinin Evgenij A., Galibin V. A. 1995. New Data Con cerning Early Glass Beadmaking in Ladoga (in the 8th to 10th century A.D.). W: Μ. Rasmussen, U. Lund Hasen, U. Näsman (red.), Glass Beads. Cultural History, Technolo gy, Experiment andAnalogy. Proceedings ofthe Nordic Glass Bead Seminar 16—18. October 1992 at the Historical-Ar chaeological Experimental Centre in Lejre, Studies in Tech nology and Culture, t. 2. Lejre: 109-112. Râbinin Evgenij A., Galibin V. A. 1995. New data con cerning early glass beadmaking in Ladoga (in the 8th to 10th century A.D.). W: Μ. Rasmussen, U. Lund Hasen, U. Näsman (red.), Glass beads. Cultural history, technology, experiment and analogy. Proceedings ofthe Nor dic glass bead seminar 16—18. October 1992 at the Histor ical-Archaeological Experimental Centre in Lejre. Studies in Technology and Culture, t. 2. Lejre: 109-112. Reinfuss Roman. 1955. Garncarstwo ludowe. Warszawa. Reitz Elizabeth J., Wing Elizabeth S. 1999. Zooarchae ology, Cambridge Manuals in Archaeology. Cambridge. Remondino Fabio. 2014. UAV: Platforms, regulations, data acquisition and processing. W: E Remondino, S. Campana (red.), 3D Recording and Modelling in Ar chaeology and Cultural Heritage: Theory and Best Practices. BAR International Series 2598: 74—90. Reynolds John Μ. 2011. An Introduction to Applied and Environmental Geophysics. Second Edition. ChichesterNew York—Weinheim—Brisbane—Singapore—Toronto. Rębkowski Marian (red.). 2019. Wolin - the old town, 1.1. Szczecin. Richling Andrzej, Solon Jerzy. 2011. Ekologia krajobra zu. 'Warszawa. Richling Andrzej, Ostaszewska Katarzyna. 2005. Geo grafia fizyczna Polski. Warszawa. Rinn Frank. 2005. TSAP-Win. Time series analysis and presentation for dendrochronology and related applications. User Reference. Heidelberg. Rola Zygmunt. 2000. Piastowie z Grzybowa. W: Z. Rola (red.), Tajemnicza Wielkopolska. Poznań: 55—61. Różański Artur 2013. Osadnictwo wczesnośredniowiecz ne. W: W. Kaczor, Μ. Żółkiewski (red.), Bodzia, stan. 6, Witoldowo, stan. 1, Sliwkowo, stan. 4. Archeologiczne ba dania ratownicze na trasie autostrady Al w woj. kujawskopomorskim. Poznań: 229—314. Rusin-Kaczmarek Alicja. 2016. Opracowanie materiałów z wykopu NE 1C na stanowisku 1 ֊ wczesnośredniowieczne, grodzisko w miejscowości Czermno Kolonia, gm. Tyszowce, woj. Zamość, oraz wyrobów z kości i rogu z kompleksu osadniczego w Czermnie. W: Μ. Florek, Μ. Wołoszyn (red.), Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010). Podstawy źródłowe. Kraków-Leipzig-Rzeszów—Warszawa: 423-469. Rymut Kazimierz (red.). 1999. Nazwy miejscowe Pokki. Historia. Pochodzenie. Zmiany, t. II: E-L. Kraków. Sachanbiński Michał. 1979. Kamienie szlachetne i ozdob ne Śląska. Wrocław. Sachanbiński Michał, Kóćka-Krenz Hanna, Skoczylas Janusz, Girulski Robert. 2008. Wstępne dane o ka mieniach szlachetnych z książęcej części grodu poznań skiego (X/XI wiek) w świetle badań gemmologicznych. W: A. Přichystal, L. Krmiček, M. Halavínová (red.), Pet roarchaeology in the Czech Republic and Poland at the be ginning of the 21“ century. Brno: 133-135. Sadowska Anna, Chłopek Kazimiera. 2003. Metody te renowe i laboratoryjne. W: S. Dybova-Jachowicz, A. Sa dowska (red.), Palinologia. Kraków: 72-81. Bibliografìa Salvagno Lenny. 2015- The neglectedgoat: a methodological approach to the understanding of the role of this species in English medieval husbandry. A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy. Department of Archaeology University of Sheffield. Samsonowicz Agnieszka. 1991- Łowiectwo w Polsce Pia stów i Jagiellonów. Wroclaw—Warszawa—Kraków. Sankiewicz Paweł, Wyrwa Andrzej Μ. (red.). 2011. Mie cze średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza. Biblio teka Studiów Lednickich, t. 22. Dziekanowice-Lednica. Sankiewicz Paweł, Wyrwa Andrzej Μ. (red.). 2013. To pory z Ostrowa Lednickiego i Giecza. Biblioteka Studiów Lednickich, t. 27. Lednica. Sankiewicz Paweł, Wyrwa Andrzej Μ. (red.). 2018. Broń drzewcowa i uzbrojenie ochronne z Ostrowa Lednic kiego, Giecza i Grzybowa. Biblioteka Studiów Lednic kich, t. 38/В1-1. Lednica. Sawicki Tomasz. 1999. Z badań nad przemianami topo grafii i funkcji grodu książęcego na Górze Lecha w Gnieź nie. Slavia Antiqua 40: 9-29. Sawicki Tomasz. 2001. Wczesnośredniowieczny zespół grodo wy w Gnieźnie. W: Z. Kurnatowska (red.), Gniezno w świe tle ostatnich badań archeologicznych. Poznań: 87-126. Sawicki Tomasz. 2018. Powstanie i rozwój wczesnośre dniowiecznego zespołu grodowego. W: T. Sawicki, Μ. Bis (red.), Gniezno. Wczesnośredniowieczny zespól gro dowy. Origines Polonorum, t. XI, Warszawa: 119-144. Schlumberger Conrad. 1920. Etude sur la Prospection Electrique du Sous-sol. Paris. Schramm Zdzisława. 1967a. Kości długie a wysokość w kłębie u kozy. Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Po znaniu 36: 89—105Schramm Zdzisława. 1967b. Szczątki kostne wczesnośre dniowiecznej owcy i kozy z wykopalisk północno-za chodniej Polski. Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Po znaniu 36: 135—174. Schramm Zdzisława. 1967c. Różnice morfologiczne nie których kości kozy i owcy. Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu 36: 107—131. Schubert Tomasz, Makohonienko Mirosław. 2000. Mikro i makrofosylia osadów podstawy grodu na wyspie Ledniczce (Rybitwy—Ledniczka, st. 4). Studia Lednickie 6: 375-388. Schuldt Ewald. 1953. Die slawische Keramik vom Fresen dorfer Typ. Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahr buchjur Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. 133—150. Schuldt Ewald. 1956. Die slawische Keramik in Mecklen burg. Berlin. Schuldt Ewald. 1964. Slawische Töpferei in Mecklenburg. Schwerin. Schumacher Paul. 1924. Die Ringwälle in der früheren preußischen Provinz Posen. Ein Beitrag zur vorgeschichtli chen Kartographie. Leipzig. 383 Schwartz Wilhelm. 1875. Nachtrag zu den Materialien zur prähistorischen Kartographie der Prov. Posen. Beilage zum Konigl. Fr. W. Gymnasium in Posen. Poznań: 7. Schwartz Wilhelm. 1878. Burgwälle (Schwedenschanzen) und dergleichen. Verhandlungen der Berliner Gesellschaftfur Anthropologe, Ethnologe und Urgeschichte. Berlin: 315-316. Schweingruber Fritz. 1983. Der Jahrring. Standort, Me thodik, Zeit und Klima in der Dendrochronologie. BernStuttgart. Scolar Irwin, Tabbagh Alain, Hesse Albert, Herzog Irmela. 1990. Archaeological Prospecting and Remote Sensing. Oxford. Sikora Jerzy, Kittel Piotr, Wroniecki Piotr. 2017a. Krzepocinek. W: A. Andrzejowski, J. Sikora (red.), Gro dziska wczesnośredniowieczne polski centralnej. Archeolo giczne badania nieinwazyjne z lat 2013—2016. Łódź: 101-116. Sikora Jerzy, Kittel Piotr, Wroniecki Piotr. 2017b. Rozprza. W: A. Andrzejowski, J. Sikora (red.), Grodziska wczesnośredniowieczne polski centralnej. Archeologiczne ba dania nieinwazyjne z lat 2013—2016. Łódź: 159—176. Sikora Mateusz. 2017■ Monety z badań archeologicznych na Ostrowie Radzimskim. W: A. Kowalczyk, Μ. Skoczyński, A. Μ. Wyrwa (red.), Radzim. Gród i wieś nad Wartą. Dziekanowice: 283-289. Sikorski Andrzej. 1995. Ceramika naczyniowa z Łekna, stanowisko nr 3 (wykopy VIII i IX). Studia i materiały do dziejów Pałuk, t. 2: 77—120. Sikorski Andrzej. 2000. Ceramika naczyniowa z wykopu XXX i XXI w Łeknie, gm. Wągrowiec, stanowisko 3. Studia i Materiały do Dziejów Pałuk, t. 3: 285-320. Sikorski Andrzej. 2003a. Łekno, pow. Wągrowiec, woj. wielkopolskie, stan. 19. Wyniki badań nad ceramiką śre dniowieczną i nowożytną. Studia i Materiały do Dziejów Pałuk, t. 4: 67—123. Sikorski Andrzej. 2003b. Ślady tkanin na monetach arab skich i ozdobach srebrnych ze skarbu z Grzybowa, pow. Września. W: Μ. Brzostowicz (red.), Archeologia powiatu wrzesińskiego. Poznań—Września. Siwiak Wojciech. 2018. O denarach rzymskich nazywa nych „pieniążkami świętego Jana”. Wiadomości Numi zmatyczne 62/1—2: 115—128. Skoczylas Janusz. 1990. Użytkowanie surowców skalnych we wczesnym średniowieczu w północno-zachodniej Polsce. Poznań. Skoczylas Janusz. 1994. Użytkowanie surowców skalnych w początkach państwa polskiego w Wielkopolsce. W: J. Skoczylas (red.), Użytkowanie surowców skalnych w początkach państwa polskiego. Poznań: 63—74. Skoczylas Janusz. 2016. Wykorzystanie zasobów przyrody nieożywionej we wczesnośredniowiecznym Poznaniu i jego okolicach z perspektywy petroarcheologii. W: Μ. Kara, Μ. Makohonienko, Μ. Michałowski (red.), Przemiany osadnictwa i środowiska przyrodniczego Pozna- 384 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie nia i okolic od schyłku starożytności do lokacji miasta. Po znań: 247-256. Śląski Jacek, Tabaczyński Stanisław. 1959. Wczesnośre dniowieczne skarby srebrne Wielkopolski. Materiały. Warszawa-Wrocław. Sobociński Marian. 1967. Szczątki kostne zwierzęce z wy kopalisk w Szeligach, pow. Płock. W: W. Szymański (red.), Szeligi pod Płockiem na początku wczesnego średnio wiecza, zespół osadniczy z VI—VII w. Wrocław-WarszawaKraków: 347—356. Sobociński Marian. 1985a. Szczątki kostne ssaków dzi kich z wykopalisk w Gieczu. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Archeozoologia 10: 43-58. Sobociński Marian. 1985b. Szczątki kostne ssaków do mowych z wykopalisk w Gieczu. Roczniki Akademii Rol niczej w Poznaniu. Archeozoologia 10: 59—86. Sobociński Marian. 1985c. Szczątki kostne z osad ludno ści kultury ceramiki wstęgowej na Kujawach. (Ze stu diów nad rozwojem kultur wstęgowych na Kujawach). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu. Archeozoologia 10: 87-127. Soroka Ewa. 1994. Nieznany relikwiarz z Ostrowa Lednic kiego. Studia Lednickie 3: 127-150. Stach Alicja. 1985. Analiza pyłkowa osadów torfowiska przy jeziorze Bakorce (Pojezierze Gnieźnieńskie). Spra wozdania PTPN 104: 191-195. Stanisławski Błażej. 2012. Garncarstwo wczesnośrednio wiecznego Wolina. Wrocław. Stanisławski Błażej, Filipowiak Władysław. 2013. Wo lin wczesnośredniowieczny, cl. 1. Origines Polonorum, է. VI. Warszawa. Stanisławski Błażej, Filipowiak Władysław. 2014. Wolin wczesnośredniowieczny, cl. 2. Origines Polonorum, t. VII. Warszawa. Steppuhn Peter. 1998. Die Glasfiinde von Haithabu. Aus grabungen in Haithabu 32. Neumünster. Stępnik Tomasz. 1993. Wczesnośredniowieczne zabytki drew niane z Ostrowa Lednickiego. Próba określenia ówczesnej wiedzy o drewnie ijego właściwościach technicznych. Maszy nopis pracy magisterskiej w Archiwum Instytutu Prahisto rii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Stępnik Tomasz. 1996. Średniowieczne wyroby drewniane z Ostrowa Lednickiego — analiza surowca. Studia Led nickie 4: 261—296. Stockmarr Jens. 1971. Tablets with Spores used in Abso lute Pollen Analysis. Pollen et Spores 13/4: 615-621. Stoksik Henryk. 2007. Technologia warsztatu ceramicznego średniowiecznego Śląska w świetle badań specjalistycznych i eksperymentalnych. Wrocław. Strzelczyk Jerzy. 1999. Mieszko Pierwszy. Poznań. Strzelczyk Joanna. 2003. Proso zwyczajne (Panicům miłiaceum L.) we wczesnym średniowieczu Wielkopolski. Po znań: 1-35. Strzyżewski Przemysław. 2002. Wczesnośredniowieczne przedmioty z kości i poroża z badań archeologicznych w Gnieźnie. Praca magisterska napisana w ІАіЕ UMK w Toruniu, maszynopis w Archiwum Muzeum Począt ków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Stupnicka Ewa, Baranowski Tadeusz, Bender Witold. 2006. Wpływ czynników klimatycznych na procesy osadnicze w dolinach rzek środkowej Polski w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu. Archeologia Pokki 51/1-2: 93-120. Suchodolski Stanisław. 2016. Obol zmarłych (monety i pieniądz kruszcowy) na cmentarzysku w Dziekanowi cach, stan. 22. W: J. Wrzesiński (red.), Nummus bonum fragile est. Groby z monetami wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach, 1.1. Lednica: 157-195. Sulimirski Filip, Chlebowski Bronisław, Walewski Władysław (red). 1881. Słownik Geograficzny Królestwa Pobkiego i innych krajów słowiańskich, t. II. Warszawa. Supryn Maria. 1975. Półmajolikowa ceramika z Jarosła wia. Wiadomości Archeologiczne 40: 239-264. Surmiński Janusz. 1993. Właściwości techniczne i możliwości zastosowania drewna. W: W Bugała (red.), Grab zwyczajny. Carpinus betulus L. Sorus. Poznań—Kórnik: 325-330. Sydow Sylwester, Machowiak Waldemar. 2003. Obja śnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Pokki. Arkusz Psary Polskie (474). PLG. Warszawa. Szady Bogumił. 2013. Geografia historyczna w Polsce rozwój i perspektywy. Studia Geohistorica 01: 19-38. Szafer Władysław. 1972. Szata roślinna Polski niżowej. W: W. Szafer K. Zarzycki (red.), Szata roślinna Polski, t. II. Warszawa: 17—188. Szafer Władysław. 1977. Zasięgi geograficzne drzew oraz ważniejszych krzewów i krzewinek w Polsce. W: W Sza fer K. Zarzycki (red.), Szata roślinna Pokki, t. II. Warsza wa: załącznik 2. Szafrański Włodzimierz. 1961. Wyniki badań archeolo gicznych w Biskupinie, pow. Żnin, na stanowisku 6. W: W. Hensel (red.), Z badań nad wczesnośredniowiecz nym osadnictwem wiejskim w Biskupinie. Wrocław—Warszawa-Kraków: 7-144. Szalimow Aleksander. 1950. Terenoznawstwo. Łódź. Szałata Artur, Makohonienko Mirosław, Jasiewicz Ja rosław. 2016. Analiza przestrzenna rozmieszczenia daw nego osadnictwa na obszarze miasta Poznania w świetle źródeł archeologicznych. W: Μ. Kara, Μ. Makohonienko, A. Michałowski (red.), Przemiany osadnictwa i środowkka przyrodniczego Poznania i okolic od schyłku starożytności do lokacji miasta. Poznań: 167—203. Szamałek Krzysztof, Dudziak-Jankowiakowa Janina, Ka rolczak Zbigniew. 1979. Osadnictwo podgrodzia bnińskiego. W: J. Zak (red.), Materiały do studiów nad osadnic twem bnińskim. Podgrodzie. Warszawa—Poznań: 5—263. Szamburski Rafał. 2008. Z dziejów Grzybowa. Września— Grzybowo. Bibliografìa Šapova Julia L. 1973. Zasady interpretacji składu szkła zabytkowego. Archeologia Polski 18/1: 15—72. Sapova Julia L. 1983. Očerki istorii drevnego steklodelâ. 385 grodzisku w Kołobrzegu. W: W Łosiński, E. Tabaczyńska (red.), Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu. Poznań: 59-119. Moskva. Szczepski Jan B. 1967. Blaszkodziobe - Anseriformes. Tabaka Arkadiusz. 2013. Katalog. W: A Tabaka, A Μ. Wyrwa W: B. Frens (red.), Klucze do oznaczania kręgowców Pol nica: 42-140 (=Bibhoteka Studiów Lednickich. Fontes, t. 5). ski, część IVA, Ptaki—Aves, Non-Passeriformes. Warszawa— Tabaka Arkadiusz, Wyrwa Andrzej Μ. 2013. Monety Kraków: 95-160. Szczurek Tadeusz, Paszkiewicz Borys, Tabaka Arkadiusz, (red.), Monety i biżuteria z Ostrowa Lednickiego i okolicy. Led- i biżuteria z Ostrowa Lednickiego i okolicy. Biblioteka Stu diów Lednickich, t. 28. Lednica. Bogucki Mateusz, Ilisch Peter, Malarczyk Dorota. Tabaka Arkadiusz, Zamelska-Monczak Kinga. 2011. 2017. Frühmittelalterliche Münzfunde aus Polen. Inventar, Wczesne średniowiecze. W: J. Kabaciński, I. Sobkowiak- 1.1: Frühmittelatlerliche Münzfunde aus Grosspolen. 'Waiszz- Tabaka (red.), Materiały do wczesnych pradziejów zachod wa. Szenkin Mirosława. 1994. Wczesnośredniowieczne wyroby niej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośre dniowieczne w Lubrzy. Poznań: 443-716. z poroża i kości z dorzecza dolnej Drwęcy. W: J. Olczak (red.), Teichert Manfred. 1969. Osteometrische Untersuchungen Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej. zur Berechnung der Widerristhöhe bei vor- und frühge Wybrane zagadnienia i materiały. Toruń: 27—82. schichtlichen Schweinen. Kühn-Archiv 83: 237—292. Szetela-Zauchowa Teresa. 1994. Miechocin. Nowożytny Teichert Manfred. 1975. Osteometrische Untersuchungen ośrodek garncarski. W: A. Gruszczyńska, A. Targońska zur Berechnung der Widerristhöhe bei Schafen. W: A. T. (red.), Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich odpóź Clason (red.), Archaeozoologicalstudies. Amsterdam: 51-69. nego średniowiecza do czasów współczesnych. Rzeszów: 45—72. Tobolski Kazimierz. 1989. Problematyka paleoekologicz- Szmoniewski Bartłomiej S„ Tyniec Anna. 2009. Stra- na w kompleksowych badaniach okolic Jeziora Lednic dów - fotografia lotnicza i co dalej. Materiały Archeolo giczne M՛. 5-12. Szurkowska Katarzyna. 1990. Wczesnośredniowieczne grzebienie z Gniezna. W: J. Topolski (red.), Gniezno. Stu dia i Materiały Historyczne, t. III: 199—222. kiego. Studia Lednickie 1: 201-208. Tobolski Kazimierz. 1990. Paläoökologische Untersu chungen des Siedlungsgebietes im Lednica landschaftspark (Nordwest polen). OffaM՛. 109-131. Tobolski Kazimierz. 1991. Dotychczasowy stań badań Szydłowski Marcin. 2011. Wstępna analiza kamiennych paleobotanicznych i biostratygraficznych Lednickiego osełek z wczesnośredniowiecznego Wolina. W: Μ. Ręb- Parku Krajobrazowego. W: К. Tobolski (red.), Wstęp kowski (red.), Wołińskie Spotkania Mediewistyczne, t. I. do paleoekologit Lednickiego Parku Krajobrazowego. Po Ekskłuzywne życie — dostojny pochówek. W kręgu kułtury znań: 11-34. Tobolski Kazimierz, Głuszak Aleksandra, Litt Tho elitarnej wieków średnich. Wolin: 45—51. Szymański Wojciech. 1967. Szeligi pod Płockiem na po mas. 1998. Analiza pyłkowa. W: K. Tobolski (red.), Pa- czątku wczesnego średniowiecza, zespół osadniczy z VI- leoekologiczne studium póżnoglacjalnych osadów jeziora VII w. Wrocław-Warszawa—Kraków. Szynkiewicz Adam. 2012. Rekonesansowe badania geora- Lednica w Imiołkach (Lednicki Park Krajobrazowy). Byd darowe (GPR) na stanowisku nr Ie w Strumiennie, pow. krośnieński, woj. lubuskie. Archeologia Środkowego Nado- Tomaszewski Radosław. 2013. Grociki krzemienne drza 9: 43-52. Śmigielski Wojciech, Szczurek Grzegorz. 2013. Wyniki Dolnego Nadodrza. Materiały Zachodniopomorskie 9: badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 1973 roku na grodzisku ludności kultury łużyckiej w Grodzisku. W: goszcz: 33-42. z młodszego neolitu i początków epoki brązu z terenu 7-50. Torzewski Marek. 2006. Gnieźnieńska i wrzesińska koleje wąskotorowe. Warszawa. G. Szczurek, A. Różański (red.), Grodzisko z wczesnej epoki Trzeciecki Maciej. 2018. Grody „plemienne” i „wczesno- żelaza i wczesnego średniowiecza w Grodzisku. Poznań: państwowe” na Mazowszu (IX-XI w.). Stan badań, 11^7. Świechowski Zygmunt. 2001. Architektura wczesnego problematyka i możliwości interpretacji. Historia Slavorum średniowiecza w Polsce między rzeczywistością a fantazją. Occidentis 2/17:42—67. Tuszyński Marian. 1953. Wyroby grzebieniarskie z Giecza W: S. Skibiński (red.). Pokka na przełomie І і II tysiącle z badań w latach 1949—1952. Z Otchłani Wieków 22/5: cia. Materiały z sesji historyków sztuki. Poznań: 247—265. Świechowski Zygmunt. 2007. Referat, Poznań 23.10.2007 180-185. Tuszyński Mariusz. 1995. Grodzisko w Grzybowie, stan. (Referat wygłoszony w Muzeum Narodowym w Pozna 1, gm. Września, woj. poznańskie. Doniesienie wstępne. niu. Maszynopis w archiwum autora). Tabaczyńska Eleonora. 1959. Obróbka metali nieżelaznych, Tuszyński Mariusz. 2004. Spotkania z archeologią. Spotka rogu i kości oraz bursztynu na wczesnośredniowiecznym Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 3: 201-204. nie! Grzybowo 1988—2003. Toruń. 386 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Tyszkiewicz Jan. 1983. Ludzie i przyroda w Polsce średnio wiecznej. Warszawa. Tyszkiewicz Jan. 2014. Geografia historyczna. Zarys proble matyki. Warszawa. Udden Johan A. 1914. Mechanical Composition of Clas tic Sediments. Geological Society ofAmerica Bulletin 25: 655-744. Ulbricht Ingrid. 1978. Die Geweihverarbeitungin Haithabu. Neumünster. Urbańczyk Przemysław. 2012. Mieszko Pierwszy tajemni czy. Toruń. Vitt Vladimir. О. 1952. Losadi pazyrykskih kurganov. Sovetskaâ Arheologia 16: 163-205. Wachowski Krzysztof. 2001. Elementy rodzime i obce w uzbrojeniu wczesnośredniowiecznym na Śląsku. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 23: 153-176. Wajda Sylwia. 2014. Wyposażenie pochówków i inne przedmioty znalezione na cmentarzysku. Wyroby szkla ne. W: H. Karwowska (red.), Średniowieczne cmentarzy sko w Czarnej Wielkiej, stan. 1, woj. podlaskie (badania 1951-1978), t. II. Białystok: 57-103. Warnke Dieter. 1973. Die Siedlungen auf dem Lütjenberg. W: J. Herrmann (red.), Die germanischen und slaw ischen Siedlungen und das mittelalterliche Dorf von Tor now, Kr. Calau. Berlin: 109-176; 459^96. Wasylikowa Krystyna. 2005. Analiza pyłkowa w bada niach archeobotanicznych. W: Μ. Lityńska-Zając, K. Wasylikowa (red.), Przewodnik do badań archeobota nicznych. Poznań: 346—371. Waszczuk Kamilla. 2011. Analiza archeozoologiczna zwie rzęcych szczątków kostnych z wczesnośredniowiecznej osady w Iwnie, st. 27, gm. Kostrzyn Wielkopolski. Maszynopis w archiwum autorki. Waszczuk Kamilla. 2016. Analiza archeozoologiczna szczątków z wielokulturowego stanowiska Oblaczkowo 7, gm. Września. Maszynopis w archiwum autorki. Waszczuk Kamilla. 2019. Analiza archeozoologiczna szczątków ze stanowiska nr 22 wBonikowie, gm. Kościan, pow. kościański, woj. wielkopolskie. Maszynopis w archiwum autorki. Waszczuk Kamilla, Żychliński Daniel, Prawniczak Ro Pachulski Piotr, 2014. Czy w Gnieźnie wszyscy jeździli na łyżwach? Łyżwy z osady Targowisko w Gnieźnie — przyczynek do sposobów ich użytkowania w okresie śre dniowiecza i nie tylko. Slavia Antiqua 40: 179-209. Ważny Tomasz. 1990. Aufbau undAnwendung der Dendro chronologiefür Eichenholz in Polen. Hamburg. Ważny Tomasz. 1999. Dendrochronologia obiektów zabytko wych w Polsce. Warszawa. Weinkauf Marcin. 2013. Źródła nieceramiczne z początku bert, wczesnego średniowiecza ze strefy chełmińsko-dobrzyńskiej. Aleta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologa 33:153—182. Wenner Frank. 1916. A method of measuring earth resis tivity. Bulletin of US Bureau ofStandards 12: 469-478. Wentworth Chester K. 1922. A Scale of Grade and Class Terms for Clastic Sediments. TheJournal ofGeology 30/5: 377-392. Werońska Agnieszka. 2009. Wpływ warunków środowi skowych na powstanie holoceńskich rud żelaza. Gospo darka Surowcami Mineralnymi 25/2: 23—36. Wieczorek Krzysztof. 2005. Widać, nie widać - czy pilot może zostać archeologiem. W: J. Nowakowski, A. Prin ke, W. Rączkowski (red.), Biskupin. i co dalej ś Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Poznań: 321—325. Wiejacka Martyna, Makowiecki Daniel. 2018. Gęsi i gęsina na ziemiach polskich w świetle badań archeoornitologicznych. Ze studiów nad znaczeniem ptactwa w czasach prahistorycznych i historycznych. Fontes Archaeologici Posnanienses 54: 75—87. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. 1963. T. 2. Warszawa. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. 1964. T. 4. Warszawa. Wietrzichowski Frank. 1993. Untersuchungen zu den Anfängen des frühmittelalterlichen Seehandels im südli chen Ostseeraum unter besonderer Berücksichtigung der Grabungsergebnisse von Groß Strömkendorf. Wismarer Studien zur Archäologie und Geschichte 3: 3—112. Wiślański Tadeusz. I960. Badania w Poznaniu na posesji Ostrów Tumski 11 w roku 1948. W: W. Hensel (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu, t. II. Wrocław—War szawa: 7—65. Wiśniewski Michał, Kotlewski Leszek (red.). 2013. Ar cheologia Autostrady. Badania archeologiczne w pasie Auto strady Al w granicach województwa kujawsko-pomorskie go. Katalog zabytków. Bydgoszcz. Wojterski Teofil, Wojterska Halina, Wojterska Ma ria. 1982. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej środ kowej Wielkopolski. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. B/32: 7-35 + mapa. Wolański Napoleon. 2008. Ekologia człowieka. Ewolucja i dostosowania biokulturowe, t. 2. Warszawa. Wolski Cezary. 2016. Miedziane szelągi Jana Kazimierza Wazy z lat 1659—1667. Lublin. Woronin Nikolai N. 1954. Drevnee Grodno (po materialam arheoloģčeskih raskopok 1932—1949). Materiały i issledovaniâpo arhelołogii drevnerusskich gorodov, t. 3. Moskwa. Woś Alojzy. 1994. Klimat Niziny Wielkopolskiej. Poznań. Woś Alojzy. 1999. Klimat Pokki. Warszawa. Woś Alojzy. 2003. Klimat regionu środkowowielkopolskiego w świetle częstości występowania wybranych ty pów pogody i ich zmienności w latach 1951—2000. W: Józef Banaszak (red.), Stepowienie Wielkopolski — pół wieku później. Bydgoszcz: 27-42. Wroniecki Piotr. 2016. Hidden Cultural Landscapes of the Western Lesser Poland Upland. Project Overview and Preliminary Results. W: P. Kołodziejczyk, В. Kwiat- Bibliografia kowska-Kopka (red.), Landscape in the Past Forgotten Landscapes. Kraków: 21-32. Wrzesinska Anna, Wrzesiński Jacek. 2003. Przedmioty z kos'ci i poroża w grobach wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach. W: E. Wilgocki, T. Ga liński (red.), Res et Fontes. Księga jubileuszowa dr. Eugeniu sza Cnotliwego. Szczecin: 241-256. Wrzesinska Anna, Wrzesiński Jacek. 2014. Kto się nie leni, zrobi złoto z kamieni - osełki w grobach wczesnego średniowiecza. Acta Archaelogica Lodziensia 60: 197-223. Wrzesiński Jacek. 2000. Theutonici fundas cum lapidibus rotabant — proca broń zapoznana. Studia Lednickie 6: 125-139. Wrzesiński Jacek. 2004—2005- Ślub w Grzybowie — praw dziwa historia. Festyn archeologiczny, Grzybowo 2004. Z Otchłani Wieków 59/1—4: 132—133. Wrzesiński Jacek. 2006. Grzybowo. W: Początki państwa i chrześcijaństwa wejściem Polski do Europy. Przewodnik po miejscach obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa Ar cheologicznego 2006 w Wielkopolsce. Poznań: 43-45. Wrzesiński Jacek. 2009. Gród wczesnopaństwowy. W: D. Banaszak (red.), „40 zabytków”. Katalog wystawy jubileuszowej z okazji 40-lecia Muzeum Pierwszych Pia stów na Lednicy, t. 3. Wrzesiński Jacek. 201 la. Zjazdy Wojowników Słowiań skich w Grzybowie. Kronika Wielkopolski 137: 147—153. Wrzesiński Jacek. 2011b. Gród Grzybowo - między ple mieniem a państwem. Archeologia Żywa 3/55 (maj-czer wiec): 6. Wrzesiński Jacek. 2012a. Rok 2011 na grodzie w Grzybo wie. Studia Lednickie 11: 215-220. Wrzesiński Jacek. 2012b. Zjazd Wojowników Słowiań skich — Grzybowo 2010-2011. Studia Lednickie 11: 257-258. Wrzesiński Jacek. 201 За. Gród Grzybowo. Rezerwat Ar cheologiczny. Lnformator Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Lednica. Wrzesiński Jacek. 2013b. Edukacja historyczna w grodzie w Grzybowie — Kalendarium wydarzeń. Studia Lednickie 12: 163-169. Wrzesiński Jacek. 2015a. Edukacyjny kalendarz przyrody. Lednica. Wrzesiński Jacek. 2015b. Przyroda grodu. Lednica. Wrzesiński Jacek. 2015c. Olgierd Wojciech Brzeski - muzeum w Grzybowie—spełnienie marzeń? Museion Poloniae Maioris. Rocznik Fundacji Muzeów Wielkopolskich 2: 91—93. Wrzesiński Jacek. 2016. The Ring from the Stronghold in Grzybowo. W: J. Popielska-Grzybowska, J. Iwaszczuk, В. Czerwińska, Meetings at the borders Studies dedicated to Professor Władysław Duczko. Pułtusk: 255—258. Wrzesiński Jacek. 2018. Przemiany osadnicze w „regionie grzybowskim” — perspektywy badawcze. W: H. Machajewski, J. Goszczyńska, J. Wrzesiński (red.), Archeologia dawnego osadnictwa Wielkopolski. Poznań: 102-117. 387 Wrzesiński Jacek. 2020. Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzybowie. Informator. Lednica. Wrzesiński Jacek (red.). 2016. Nummus bonum fragile est. Groby z monetami wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach. Biblioteka Studiów Lednickich, t. 35/1-2. Lednica. Wrzesiński Jacek (red.). 2019. Groby z biżuterią wcze snośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach. Bi blioteka Studiów Lednickich, t. 39/1-2. Lednica. Wrzesiński Jacek, Danielewski Marcin. 2018. Zaplecze osadnicze grodu w Grzybowie. Historia Slavorum Oc cidentis 1712: 86-104. Wrzesiński Jacek, Łukaszyk Agnieszka, Frydrychowicz Dagmara. 2014. Gród w Grzybowie. Historia i przyroda. Grzybowo—Lednica. Wyrwa Andrzej Μ. 2015. Architektura murowana w Polsce ХІІ-ХШ wieku. Stan i perspektywy badań. Szkic do pro blemu. Fontes Archaeologici Posnanienses 51: 37—56. Wyrwa Andrzej Μ. 2016. A.D. 966. Chrzest księcia Mieszka. Dylematy naukowe i znaczenie tego aktu dla przemian kulturowych na ziemiach polskich. Zagad nienia wybrane. Studia Lednickie 15: 19—72. Wyrost Piotr. 1994. Dawna fauna Polski w świetle badań kostnych materiałów archeologicznych. Rozmieszczenie w czasie i przestrzeni. Roczniki Akademii Rolniczej w Po znaniu. Archeozoologia 19: 75-176. Yücel Mehmet A., SanliyukselYucel D., Çaglar Yalciner C., Yilmaz Derya. 2018. 3D modelling ofhistori cal remains using unmanned aerial vehicle, a case study: Gallipoli Peninsula. XXVIII International symposium on modern technologies, education and professional prac tice in geodesy and related fields. Sofia, 08-09 Novem ber 2018: 101-107. Zamelska Kinga. 1995. Grodzisko w Poniecu (stanowi sko 1), woj. leszczyńskie. W: Z. Kurnatowska (red.), Z badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Wiel kopolski południowej. Poznań: 9-82. Zamelska-Monczak Kinga. 2014. Wczesnośredniowiecz ne grzebienie z Santoka. Materiały Zachodniopomorskie, Archeologia, Nowa Seria 9/1: 45-92. Zamelska-Monczak Kinga. 2016. Wyroby z poroża i ka mienia. W: A. Buko (red.), Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego. Wítsiswí.: 277-284. Zamelska-Monczak Kinga. 2019. Przedmioty z kości i poroża oraz z metali. W: K. Zamelska-Monczak (red.), Santok. Strażnica i klucz królestwa pohkiego. Wyniki badań z lat 1958—1965. Origines Polonorum, t. XIII. Warszawa: 193-224. Zeder Melinda, Lapham Heather. 2010. Assessing the reliability of criteria used to identify postcranial bones in sheep, Ovis, and goats, Capra. Journal ofArcheological Science 30: 1-19. Zestawienie znaków topograficznych map austriac kich, niemieckich i rosyjskich. 1925. Warszawa. 388 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Zielski Andrzej. 1997. Uwarunkowania środowiskowe przy rostów radialnych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w Pol scepółnocnej na podstawie wielowiekowej chronologii. Toruń. Zielski Andrzej, Krąpiec Marek. 2004. Dendrochronolo gia. Warszawa. Zaba Jerzy. 2006. Ilustrowana encyklopedia skał i minera łów. Katowice. Zak Jan. 1952. Rogowe części uprzęży końskiej. Slavia An tiquai·. 195-201. Strony internetowe http://www.archeologia.w. toruniu.pl/grzybowo/rozne/informac.htm. http://www.arcus—lucznictwo.pl/index.php?id=48 (dostęp: 02.01.2020) http://www.ardupilot.org/copter/ (dostęp: 21.10.2019) http://www.bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/docmetadata?id=1240 from=pubstats (dostęp: 03.2019) http://www.davidrumsey.com (dostęp: 03.2019) http://www.eloblog.pl/niezwykla-stara-mapa-polski-z1570-roku/ (dostęp: 03.2019) http://www.giecz.pl/index.php?go=kostrzewski_1952c (do stęp: 03.01.2020) http://www.giecz.pl/index.php?go=zabytki_kosc (dostęp: 04.01.2020) http://www.home.umk.pl/ -jacgac/kosciane.html (dostęp: 19.02.2020) http://www.igrek.amzp.pl/ (dostęp: 03.2019) http://mikrokopter.de (dostęp: 21.10.2019) http://www.proficnc.com/ (dostęp: 24.10.2019) http:// www.prusowie.pl/mapy/3_mapy.php (dostęp: 03.2019) https://www.basecamelectronics.com/ (dostęp: 19.10.2019) https://www.brakteaty.archeo.uni.wroc.pl https://www.fotostacja.pl/galeria/Fotografia_Latawcowa/ (dostęp: 22.10.2019) https://www.isok.gov.pl/o-projekcie.html (dostęp: 20.10.2019) https://www.landkartenarchiv.de/reymann200b.php?q=reymann_0096 (dostęp: 03.2019) https://www.mapire.eu/en/ (dostęp: 03.2019) https://www.optyczne.pl/ (dostęp: 24.10.2019) https://www.wikipedia.org/wiki/Kultura_kundajska (do stęp: 02.01.2020) INDEKS OSOB Index of people A Andrałojć Mirosław 31 Anonim tzw. Gall 27, 222, 225, 226, 350 Antczak Natalia 24 В Baczewski Marek 121 Baillie Michael G.L. 187, 190 Banaszak Jakub 24 Bechta Beata 24 Bilski Konrad 24 Błociszewski Zygmunt 31 Bogacki Miron 19, 24,110, 111, 121, 149, 176 Bogucki Mateusz 341,343 Bolesław I Chrobry, król Polski 27,222 Boniec Alicja 24 Brzeska Wanda 29 Brzeski Amilkar 29 Brzeski Edward 29 Brzeski Julian 29 Brzeski Leon 29 Brzeski Leonard 29 Brzeski Olgierd 26, 28—30, 36, 77, 175 Brzeski Tadeusz 29 Brzeski Tomasz 29 Brzeski Witold 29 Brzeskich, rodzina 29 Buko Andrzej 273 C Callmer Johan 318,319 Celka Zbigniew 80 Chrzanowscy, rodzina 100 Chrzanowski Wojciech 100,101 Cichosz Bartłomiej 121 Cnotliwy Eugeniusz 236, 238, 240, 242, 243, 333 Czekalski Wojciech 24 D Danielewski Kacper 24 Danielewski Marcin 18, 19, 22, 24, 75, 121, 123, 149, 193,343,349 Dekówna Maria 323, 327 Dębska Iwona 24 Dębski Artur 19,24 Dmochowski Piotr 19, 24 Dobrosielski Grzegorz 24 Dominiczak-Głowacka Dorota 31, 34, 314, 315 Douglass Andrew 187 Driesch Angela von den 195, 232 Dylik Jan 83 Dymowski Arkadiusz 341 Dzieduszycki Wojciech 312 Dzieńkowski Tomasz 24 F Falak Kazimierz 24 Folk Robert L. 42 Frydrychowicz Dagmara 19, 24 G Geron, abp magdeburski 342 Gilly David 99 Gizeler, abp magdeburski 342 Głód Anna 19,24 Goslar Tomasz 159 Gródecki (Grodziecki) Wacław 98 Gronek Sławomir 19,24 Grześkowiak Maksymilian 24 Grzyb, rodzina 18 H Hajder Edgar 24 Henneberg Maciej 30 Henryk II Święty 169, 342, 345 Hensel Witold 220 Hilczer Witold 30 Hildebrandt-Radke Iwona 19, 24, 59 Hładyłowicz Konstanty J. 16 Hueck Kurt 70,71 Hunfryd, abp magdeburski 342 I Ibrahim ibn Jakub 97,98,220 390 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Innocenty II, papież 15 J Ł Łastowiecki Mateusz 31, 34, 350 Łowmiański Henryk 73 Jakub, abp gnieźnieński 15 Jakubik Walentyna 24 Μ Jan II Kazimierz Waza, król polski 343, 344, 346 Janicki Kamil 77 Janoszczyk Danuta 24 Jastrzębowski Wojciech 347 Jaworski Krzysztof 232, 238, 239 Jędrzejak Kacper 24 Jordan, bp 15 Juśkiewicz Włodzimierz 42 К Kajzer Leszek 285 Kamińska Janina 240 Kara Michał 313 Karaśkiewicz Małgorzata 24 Karpińska Aleksandra 28, 29 Kędzierski Adam 343 Kilger Christoph 342 Kisiel Natalia 24 Kiszkowski Przemysław 31, 109, 135, 136, 149 KnaśAnna 31 Kokora Karolina 19, 24 Kolda Ján 232 Kolumb Krzysztof 100 Kondracki Jerzy 85 Korobkowa Galina 231 Koska Tomasz 24 Kostrzewski Józef 29 Kotwas Tomasz 24 Kowalenko Władysław 83,116,175,176 Kowalewski Jacek 220 Krąpiec Marek 19, 24, 28, 155, 181 Křivánek Roman 19,24,111,149,151 Król Magdalena 24 Krygowski Bogumił 84 Kühn Hans Joachim 311 Kulczycka-Leciejewiczowa Anna 313 Kur Andrzej 24 Magiera Jacek 343 Makohonienko Mirosław 19, 24, 59 Makowiecka Marzena 24, 28 Makowiecki Daniel 19, 24, 28, 235, 334 Małkowska Agata 121 Małkowski Wiesław 19, 24, 110, 111, 117, 121,149,150, 178 Marcinkowski Michał 40, 51, 52, 89, 179,181 Mateńko Julia 24 Matuszkiewicz Jan Marek 92 Matuszkiewicz Władysław 71,93 Mieszko I, książę Polski 15, 23, 350, 352 Mieszkowski Radosław 19, 24, 110, 111, 121, 149, 151 Misiewicz Krzysztof 19, 24, 111, 121, 149, 151 Mitelsztet Szymon 24 Moszyński Kazimierz 218 Munsell Albert H. 262 N NahlikAdam 240 Naismith Rory 341 Nieborak Norbert 24 Niewiedział Fryderyk 24 Nisztuk Dorota 24 Nowacki Maciej 31 P Kurnatowska Zofia 27, 29, 178, 231, 235, 236, 238, 239, 334, 343 Kurnatowski Stanisław 84 Paluszkiewicz Agnieszka 24 Panfil Monika 19, 24 Panic Arkadiusz 342, 345 Paszkiewicz Borys 19, 24, 341 Pawlicka Elżbieta 323 Peczyński Jacek 24 Petri Bernd 31 Petri Ingo ЗО, 149, 177-179 Pilcher Jonathan 187 Pisula Norbert 19, 24, 341 Plóciennik Tomasz 24 Pohl Szymon 24 Pokorski Mikołaj 24 L Potkański Karol 27 Purowski Tomasz 323, 327 Laj sner Włodzimierz 24 Lepka Andrzej 24 Lepka Iwona 24 Lestek, książę Polan 350 Lisowska Ewa 319,321 R Rakowski Jakub 24 Ratajczak Konrad 24 Ratajczak Wiktoria 24 Rączkowski Włodzimierz 109, 149 Rennwanz Joanna 57 Indeks osób Reymann Daniel Gottlob 100 Rozploch Monika 24 S Sajewicz Weronika 24 Samsonowicz Agnieszka 220 Samsonowicz Henryk 27 Sarecka Ewelina 24 Sawicz Maciej 24 Schuldt Ewald 269 Schwartz Wilhelm 28,36,311 Siemomysł, książę Polan 350 Siemowit, książę Polan 350 Silska Patrycja 24 Skoczylas Janusz 313, 314, 317 Słowiński Maciej 24 Sobczak Arkadiusz 24 Stachowiak Kamil 24 Stanisław II August, król Polski 344, 346 Staniszewski Damian 24 Staniszewski Sebastian 24 Stępnik Tomasz 19, 24, 332 Stojan Zuzanna 24 Strzyżewski Przemysław 238 Stupnicka Ewa 76 Suchodolski Stanisław 341 Sulkowska-Tuszyńska Krystyna 31 Surmiński Janusz 72 Swen II Estrydsen, król Danii 343 Szafer Władysław 92 Szczepaniak Małgorzata 51, 52, 89, 179 Szczęśniak Mikołaj 24 Szurkowska Katarzyna 243 Szydłowska Katarzyna 24 Ś Swiechowski Zygmunt 18 T Tagino, abp magdeburski 342 Taylor Hannah Kathleen 24 Thietmar, bp merseburski 15 Tobolski Kazimierz 55, 84 391 Tomczak Kornel 24 Tomczak Robert T. 24 Tomczak Sonia 19,24,149 Tuszyński Mariusz 29-31, 51, 178, 179, 181, 231, 235, 236, 238, 239, 243, 334, 341, 349 U Udden Johan 42 Ulbricht Ingrid 333 V Vitt Vladimir О. 227 W Ward William C. 42 Waszczuk Kamilla 19, 24 Wentworth Chester К. 42 Wichman, wielmoża saski 350 Widukind, wódz saski 350 Wilke Gerard 243 Witkowska Jagoda 24 Witucka Dominika 24 Władysław I Łokietek, król Polski 343, 345 Władysław II Jagiełło, król Polski 220 Wojtczak Jakub 24 Woj terska Halina 71 Woj terska Maria 71 Wojterski Teofil 71 Wojtkowski Sebastian 24 Wrotnowski Feliks 100, 101 Wrzesinska Anna 24 Wrzesiński Jacek 18, 19, 24, 75, 121, 149, 341, 343, 349 Wyrwa Andrzej Marek 24 Z Zakrzewski Zygmunt 31 Zarzycki Kazimierz 92 Zygmunt III Waza, król Polski 343, 345 Ż Żak Jan 237 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH Index of geographic and ethnic names A Alpy 319 Arabia 319 Arcugowo, pow. gnieźnieński 99, 103, 106 Azja Przednia 325 В Baba, jezioro 55 Babica, pow. wadowicki 16 Bakorce, jezioro 55 Bałtyckie, Morze 227, 312, ЪТӀ Barcin 315, 317 Barycz, dopływ Odry 16 Bawaria 345 Bazylea 98 Berlin 99, 100, 102, 104, 347 Białogard 343 Białowieska, Puszcza 78 Bierzglin, pow. wrzesiński 349 Birka 313 Biskupin, pow. żniński 263, 267, 268, 270, 271, 333 Bliski Wschód 324, 328 Błonie 115,333 Bnin, pow. poznański 218, 270, 271, 351 Bochen, pow. łowicki 76 Bodrogszerdahely 237 Bodzia, pow. włocławski 233, 236, 237, 323-325, 327 Bolesławiec 319 Bonikowo, pow. kościański 217, 218, 238, 246, 264, 266, 269, 270 Borowy Młyn, pow. międzyrzecki 268 Brandenbursko-Wielkopolski Dział 92 Bruszczewo, pow. kościański 217, 268, 275 Brzecław—Pohansko 245, 246 Brześć Kujawski 243, 245 Bułgaria 325 Bydgoszcz 345 Bytom 16 Bzura 76 C Cedynia 236 Chazarowie 220 Chełm 285, 333 chełmińska, ziemia 320 Chiny 319 Chlebnia, pow. grodziski 115 Chłądowo, pow. gnieźnieński 110, 150, 173, 351 Cybina 84 Czarna Wielka, pow. siemiatycki 327 Czarne, Morze 227 Czechy 18, 246, 320, 333 Czeladź, pow. górowski 333 Czepów, pow. poddębicki 315 Czerchów, pow. zgierski 76 Czermno, pow. tomaszowski 333 Czerniejewo, pow. gnieźnieński 71, 99 czerniejewski, podokręg 93 Czestram 15 czeszewski, podokręg 93 D Daleszyn, pow. gostyński 173, 269, 281, 289 Dania 343 Dawidgródek 238 Dąbcze, pow. leszczyński 333 Dąbrówka, pow. poznański 217, 218, 268—271, 291, 333 Doliny Warty, podokręg 93 Dolny Śląsk 187, 312, 313, 319-321 Drohiczyn, pow. siemiatycki 285 Dunaj 245, 312 Dziedzice, pow. słupecki 263 Dziekanowice, pow. gnieźnieński 55, 193, 238, 324, 327, 341, 342 Dziewicza Góra, pow. poznański 71 Dzwonowo, pow. wągrowiecki 119 E Egipt 319, 325 El Hierro zob. Ferro Estonia 233 394 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Europa 76, 86, 187, 218, 279, 319, 324, 325, 327 — Centralna 100 - Środkowa 334 — Zachodnia 220, 222, 227 F Ferro, wyspa 100, 102 Fordon, dzielnica Bydgoszczy 245 G Garbsen 29, 30 Gardziec, pow. pyrzycki 236 Gdańsk 218, 228, 236, 240, 244, 263, 279-282, 285, 291,321 Gdańska, Zatoka 227 giecka, ziemia 80 Giecz, pow. średzki 19, 23, 27, 54, 55, 72, 74, 79, 80, 84, 87, 88, 95, 105, 193, 216-223, 226, 228, 233, 238, 243, 244, 321, 342, 351, 352 Główna, dopływ Warty 84 Głubczyce 313 Głuchołazy 313, 319 Głuszynka, dopływ Kopia 84 Gniezno 15, 23, 27, 32, 34, 54, 55, 72, 74, 79, 80, 82, 84, 85, 88-90, 95, 98, 106,190, 193, 216-219, 221226, 228, 233, 234, 236-238, 242, 243, 246, 314, 321, 333, 342, 349-352 — Las Miejski 342 — Wzgórze (Góra) Lecha 83, 342, 350 Gnieźnieńska, Wysoczyzna 55, 70, 72, 84, 86, 89, 90, 94, 349, 351 gnieźnieńska, ziemia 80 gnieźnieński, powiat 98 Gnieźnieńskie, Pojezierze 85 Gołębiewo, pow. nidzicki 245 Goniče, pow. wrzesiński 104 Goniczki, pow. wrzesiński 106 Gopło, jezioro 84, 98 Gozdowo, pow. wrzesiński 104 Góra, jezioro 55, 84 Góra, pow. poznański 55, 95, 177 Górny Śląsk 313 Grabin, pow. opolski 319 Graboszewo, pow. słupecki 104 Graniczna, pow. świdnicki 319 Grecja 319,326 Greenwich 100, 102 Grodno, obw. grodzieński 245 Grodno, pow. toruński 243 Grodzisk Mazowiecki 115 Gronowo, pow. toruński 281,282,291 Groß Strömkendorf/Rerik 333 Gruczno, pow. świecki 326 Grzybowo, pow. wrzesiński1 — Chrzanowice 27, 29, 99-102, 105 — Okop Słowiański zob. Slaven (Slawische) Schanze — Rabieżyce (Rabierzyce, Rabowice) 16, 27, 29, 99-106, 187 — Schweden Schanze 17, 23, 121 — Slaven (Slawische) Schanze 17, 23, 102-106, 121, 122 ֊ Szwedzkie Okopy zob. Schweden Schanze grzybowska, ziemia 80 Guanczowie 100 Gułtowy, pow. poznański 105 Gutowo Małe, pow. wrzesiński 100, 101, 349 H Haithabu 325, 327, 333, 334 Halle-Giebichenstein 342 Hedeby zob. Haithabu Hiszpanie 100 I Igołomia, pow. krakowski 267 Imiołki, pow. gnieźnieński 55 Indie 319 Italia 284 Iwno, pow. poznański 238 Izerskie Garby 319 J Jaćwingowie 220 Janów Pomorski, pow. elbląski, zob. teżTruso 241, 242, 325, 327 Japonia 319 Jaroszów, pow. świdnicki 319 Jarząbkowo, pow. gnieźnieński 100 Jedwabno, pow. toruński 333 Jegłowa, pow. strzeliński 319 Jelenia Góra 319 Jeziorsko, zbiornik 227 К Kaczyce, pow. opatowski 325 Kalifat Arabski 345 Kalisz 15, 76, 343 — Zawodzie 76 Kałdus, pow. chełmiński 240, 243, 245, 314, 326 Kamionek, jezioro 55 Kanada 29 Karczyn, pow. inowrocławski 218 Kaukaz 325 Kazanie, jezioro 55 Kęsocha, pow. mławski 237 1 Nie indeksowano wystąpień samej nazwy „Grzybowo”. Indeks nazw geograficznych i etnicznych King’s Norton 347 Kitki, pow. mławski 237 Klenica, pow. zielonogórski 269-271, 280, 291, 333 Kleparz, pow. wrzesiński 98-106, 110, 150, 349 kiecki, podokręg 93 Kłecko 333, 351 Kłodzko 319 Kolonia 243 Kołobrzeg 218, 236, 244, 321, 343 - Budzistowo 218, 333, 343 Kołuda Wielka, pow. inowrocławski 174 Konary, pow. radziejowski 217 Konińska, Dolina 85 Kopia 84 Kowno 346 kórnicki, podokręg 93 Kraków 16,271,285,346 Kraski, pow. łęczycki 315 Krotoszyn 29 Kruszwica 238, 243-246, 275, 280-282, 285, 291, 312, 314, 320, 333 Krzyż Wielkopolski 245 Kujawy 27, 29, 216, 217, 238, 320 L Ląd, pow. słupecki 15, 17, 32, 321, 342 Lądek-Zdrój 319 Lednica, jezioro 17, 19, 55, 84, 89 Ledniczka, wyspa 55 Legnica 319 Linie, jezioro, pow. gnieźnieński 55 Litwa 346 Londyn 102 Lubin 218, 225 Lubrza, pow. świebodziński 269—271, 275, 291 Lund 243 Ł Łekno, pow. wągrowiecki 15, 270, 275, 281, 282, 291 Łęczyca 16, 233, 235, 236, 238, 246, 342 Łoniewo, pow. leszczyński 332 Łowicz 16 Łubowo, pow. gnieźnieński 269 Łupawa, pow. słupski 343 Μ Magdeburg 342 Mała Wełna, dopływ Warty 84 Małachowo Złych Miejsc, pow. gnieźnieński 105, 110, 150, 174, 351 Małogoszcz 16 Małopolska 187 Manina, zob. Mõmina Markowice, pow. poznański 268 395 Marzenin, pow. wrzesiński 103 Maskawa (Moskawa) 84 Mazurskie, Pojezierze 227 Mąkownica, pow. gnieźnieński 27 Menzlin 245 Meszna, dopływ Warty 90 Mezopotamia 325 Mierzewo, pow. gnieźnieński 349 Mietlica, pow. inowrocławski 174, 218, 238 Międzyrzecz 317, 320 Mikulczyce, pow. Hodonin 243, 245, 246 Milicz 16, 2Ъ1 Mokowska, Puszcza 27, 74, 99 Mornina, pow. ostrowiecki 16 Monachium 243 Morawy 319,321,333 mosiński, podokręg 93 N Nadczarnomorze 325 nadlednicka, ziemia 80 Nakło nad Notecią 15, 236 Napole, pow. chełmiński 333 Nekla 99, 105 Niedzięgiel, jezioro 222, 227 Niemcy 31,347 Niemcza 235, 332 Niepart, pow. gostyński 281 Norwegia 313 Noteć 84, 98, 223, 227 Nowiny, pow. inowrocławski 268 O Obłaczkowo, pow. wrzesiński 238, 245 Odra 88 Oldenburg in Holstein zob. Stargard Wagryjski Opatów 325 Opole 235, 285, 314, 333 — Ostrówek 271, 320, 326 Opolszczyzna 311 Orszymowice, pow. płocki 238 Ostfalia 345 Ostrołęka 245 Ostrów Lednicki 15, 19, 54, 55, 72, 74, 79, 82-84, 88, 95, 135, 190, 193, 217-226, 228, 234, 238, 243, 314, 316, 321, 337, 342, 349, 351, 352 Ostrów Radzimski 343 P Parsów, pow. pyrzycki 271 Paryski, Basen 134 Paryż 100 Piastowie 15, 18, 23, 27, 34, 36, 82, 87, 96, 193, 223, 291,311,321,332, 349-352 396 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Piechcin, pow. żniński 315,317 Plitwica 15 Płońsk 332 Pobiedziska 55, 71, 95, 177 Pojezierza Gnieźnieńskiego, Okręg 92, 93 Polacy 15, 100 Policko, pow. słupecki 99 Polska 15, 16, 18, 23, 55, 72, 76, 80, 85-87, 135, 139, 187, 189, 217, 220, 222, 225, 285, 291, 313, 316, 319, 321, 324-326, 328, 341, 343-347 Polski, Niż 71, 92 Pomorskie, Pojezierze 227 Pomorze 242, 320, 342, 343, 345 Pomorze Gdańskie 187 Pomorze Zachodnie 313 Poniec 270, 281, 282 Powidz, pow. słupecki 114 powidzki, podokręg 93 powidzki, powiat 98 Powidzkie, Jezioro 90, 222, 227 Poznań 74, 75, 80, 83, 84, 101, 216-219, 221-224, 226, 228, 233, 234, 238, 271, 275, 278, 280-282, 285, 290, 317, 319, 334, 342, 349, 351, 352 - Ostrów Tumski 217, 223-226, 243, 270, 282, 320, 321, 333 - Zagórze 320 Poznański Przełom Warty 85 Poznańsko-Gnieźnieński, Okręg 92 Praga 220 Presław 325 Promno, pow. poznański 71 Prosną 76, 98 Prusy 100, 101, 343 - Południowe 99 Przemyśl 285 Przystanki, pow. szamotulski 282 Pułtusk 245 Puszczykowo 227 Pysząca, pow. sremski 267 Pyzdry 100 R Radacz, pow. szczeciniecki 244, 246 Radom 233-235, 237, 245, 246, 285, 333 Ralswiek-Rugia 333 Ratyzbona 342, 345 Robaszkowo, pow. wrzesiński 100—102, 106 Rochy, pow. krotoszyński 238 Rogalinek, pow. poznański 227 Rozprza, pow. piotrkowski 16 Rożniatów, pow. poddębicki 315, 317 Ruda 15 Ruś 220, 284, 285, 324, 325, 333 Rzymskie, Imperium 319, 325, 341, 345 S Saksonia 320 Sandomierz 16, 271, 285, 333 Santok, pow. gorzowski 244, 245, 317, 333 Sarkéi—Biała Wieża 243, 244 Sędziwojewo (Sendziwojewo), pow. wrzesiński 99, 102, 105, 110, 150 Siegrotsbruch 245 Siemowo, pow. gostyński 217 Sieradz 16 Skandynawia 333 Skrzetuszewskie, Jezioro 55 Skrzyń 16 Sławniowice, pow. nyski 319 Sławsk Wielki, pow. inowrocławski 217 Słowacja 325 Słowianie 105, 220 — wschodni 219,220,226,238 — zachodni 220 Słowiańszczyzna 97, 236, 238, 263, 333 Słupca 98, 106 słupecki, podokręg 93 Słupeckie, Jezioro 222, 227 Sobiesiernie, pow. wrzesiński 99, 100, 102, 103 Sobótka 319 Sole, gród 16 Spławie, pow. wrzesiński 55, 238, 280 Spycimierz, pow. poddębicki 16 Stanisławowo, pow. wrzesiński 99, 102 Stany Zjednoczone 187 Stara Ladoga 325, 327 Starć Město, kraj zliński 246 Stargard Wagryjski 243 Stary Dzierzgoń, pow. sztumski 137 Stradów, pow. kazimierski 115 Struga 17, 32, 35, 36, 38, 40, 41, 46, 48, 50-52, 54, 56, 57, 60, 62, 63, 68, 70, 71, 74-77, 80, 84, 85, 87-91, 93, 95, 97, 101-106, 109, 110, 121,123, 134, 149151, 175, 179, 181,237, 349 -Bawół 71, 90, 104, 106 - Rudnik (Rudak) 63, 71, 85, 90, 91, 95, 104, 106, 109 Strzegom 319 Strzelce Dolne, pow. bydgoski 245 Strzelin 319 Strużyn 319 Suchy Las, pow. poznański 244 Sudety 319 — Wschodnie 313 Svaerdborg 245 Szczecin 233, 236, 238, 240, 243, 244, 269, 281, 290, 291,317 - Grabowo 245 - Wzgórze Zamkowe 333 Szczekociny 280 Indeks nazw geograficznych i etnicznych Szeligi, pow. płocki 268 Szklarska Poręba 319 Szwedzi 105 Ś Śląsk 238, 313 Śrem 281,282 Śremska, Kotlina 85 Środkowoeuropejski, Niż 84 Środkowowielkopolska, Kraina 92, 93 Śródziemne, Morze 227 Święte, Jezioro 55, 79 Świętokrzyskie, Góry 311,319 Świętokrzyskie, Jezioro 55 Świnice, pow. rawski 315 T Taczalin, pow. legnicki 319 Tornow-Liitjenberg 268 Toruń 30 Toruńsko-Eberswaldzka, Pradolina 84 Troja 343 Truso zob. też Janów Pomorski 234, 235, 238, 242, 244246, 333 Tum, pow. łęczycki 233, 235, 236, 238, 246, 342 U Ujazdów 346 Ujście, pow. pilski 269-271,281 W Wapienno, pow. żniński 315,317 Warciarisko-Odrzańska, Pradolina 106 Warszawa 76, 103, 115, 346 -Bródno 76 Warszawsko-Berlińska, Pradolina 84, 90, 105 Warta 17, 32, 83-86, 88, 90, 94, 98-100, 223, 227 Warty, Kraj 121 Wełna, dopływ Warty 84 Węgornice 333 Węgry 237 Wielkich Dolin, Kraina 92 397 Wielkopolska 16, 17, 23, 27, 39, 55, 56, 74, 80, 83, 84, 86-88, 91, 92, 94, 95, 98, 177, 187, 190, 193, 217, 218, 222, 223, 225-228, 238, 278, 311, 313, 320, 321,342, 343, 345,351,352 Wielkopolskie (Wielkopolsko-Kujawskie), Pojezierze 85 Wielkopolsko-Kujawska, Kraina 92 Wielkopolsko-Kujawska, Nizina 84, 95 Wilenko, pow. świebodziński 270 Wilno 346 Wisła 76, 85, 88, 89 Witkowski, powiat 98 Włocławek 27 Wojbórz, pow. kłodzki 16 Wolin 218, 225, 233, 235, 236, 238, 243-246, 269, 288, 317, 321, 325-327, 333, 334 — Srebrne Wzgórze 236, 241 Wódki, pow. wrzesiński 98—106 Wrocław 239, 243, 285, 327, 333 — Ostrów Tumski 233, 234, 238, 242, 246, 319, 320, 326 Wrzesińska, Równina 70, 73, 80, 85, 88, 91, 94, 173 wrzesiński, powiat 193 wrzesińsko-średzki, podokręg 92, 93 Września 17, 29, 30, 98, 103, 106, 121 Wrześnica, dopływ Warty 71, 84, 89, 90, 99, 100, 190 Wrześnica Mała, dopływ Wrześnicy 90 Wyspy Brytyjskie 190 Z Zaborów, pow. poddębicki 315 Zawada, pow. zielonogórski 264 Zawada Lanckorońska, pow. tarnowski 327 zielonecki, podokręg 93 Zimnik, pow. jaworski 319 Zwierszow 16 Ż Żarnów, pow. opoczyński 16 Żnin 15 Żółkiewka, pow. świdnicki 319 Żukowice, pow. głogowski 245, 263, 268 Żuławy Wiślane 228 Żydzi 220 STRESZCZENIA Summaries Grzybowo - piastowska civitas. Introductie Andrzej Marek Wyrwa Przestrzeń osadniczo-kulturowa najstarszej domeny Pia stów, kształtowana przez pierwszych historycznych władców Polski, stanowiła przemyślaną sieć civitas — grodów wkom ponowanych w sieć komunikacyjną — drogową i wodną. W mądry sposób osadzono ją w środowisku naturalnym, tak aby to zabezpieczało byt wszystkich, którzy dane miejsca użytkowali, a jednocześnie, aby każdy z owych ośrodków i wszystkie razem stanowiły zabezpieczenie militarne całego terytorium i jego grodów stoleczno-rezydencjonalnych. Pla styczny obraz tego dziedzictwa został ukazany w źródle nie co późniejszym od grodu w Grzybowie, bo pochodzącym z 1136 r. Jest nim bulla gnieźnieńska, stanowiąca jedno z najważniejszych źródeł do poznania kultury, stosunków społecznych oraz organizacji Kościoła polskiego w XI i XII w. W tej wielkiej przestrzeni, która do początku XI w. objęła prawie całą Polskę w jej obecnych granicach, central ną dzielnicą było terytorium, które nazwano później Polonia Maior — Wielką Polską (ryc. 1). Wjej południowo-wschod niej części znalazł się duży gród usytuowany na gruntach miejscowości, którą dziś nazywamy Grzybowem lub Grzybowem Rabieżycami (ryc. 2). Jego fhnkcjonowanie, jak się obecnie przyjmuje, przypada na okres od X do połowy XI w. Wpisał się on więc dokładnie w wielki okres przełomu związanego z wprowadzeniem chrześcijaństwa, będąc przy tym jednym z największych ośrodków sieci grodowej tery torium Civitas Schinesghe. Obecnie kustoszem tego miejsca jest Muzeum Pierw szych Piastów na Lednicy. Ośrodek grzybowski stanowi od dział tego Muzeum pod nazwą „Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzybowie1 (ryc. 3). Badania zaprezentowane w niniejszym tomie po raz pierw szy pozwalają z bardzo dużą szczegółowością spojrzeć na ten „tajemniczy” gród, ukazać pierwotne środowisko naturalne jego lokalizacji, dynamikę i charakter przemian kulturowych, a tym samym przynajmniej w części przybliżyć obraz warun ków życia jego mieszkańców. Zaprezentowane tu badania w znakomity sposób otwierają też drogę do dalszych prac nad jeszcze pełniejszym rozpoznaniem tego wczesnośredniowiecz nego ośrodka osadniczego, tym bardziej, że będą one konty nuowane i jeszcze pełniej pozwolą uwiarygodnić lub zweryfi kować wszelkie interpretacje odnośnie rzeczywistej roli tej civitas w sieci grodów domeny piastowskiej. Rozdział I. Założenia, zespół i realizacja projektu Marcin Danielewski W rozdziale zreferowano założenia badawcze projektu pt. Gród w Grzybowie i jego zaplecze osadnicze w kontekście pogłębionych badań interdyscyplinarnych (nr UMO-2017/25/B/HS3/00016), realizowanego w latach 20182021 i finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki. Jego kierownikiem był Marcin Danielewski, a pod stawowym założeniem była próba wszechstronnego oraz interdyscyplinarnego udokumentowania wczesnośrednio wiecznego grodu w Grzybowie wraz z jego zapleczem osad niczym. Wskazane prace prowadził zespół 25 naukowców, którzy swoje wyniki prezentują w tej monografii. Realizacja założeń projektu została przy tym podzielona na trzy etapy. Pierwszy z nich obejmował badania nieinwazyjne (prospek cja powierzchniowa stanowisk, archeologia lotnicza, wyko nanie odwzorowań LiDAR, badania z wykorzystaniem me tody elektrooporowej, georadarowej, magnetycznej), umożliwiające pełniejsze rozpoznanie grodziska oraz otacza jącego je osadnictwa otwartego. Drugi etap to wykopaliska realizowane w latach 2018—2020 zarówno na grodzisku i na osadzie podgrodowej, jak też w otoczeniu obydwu tych stanowisk. W tym etapie wykonano też wiercenia geologicz ne, które były niezbędne dla rekonstrukcji paleośrodowiskowych. Trzecia część prac związana była z weryfikacją mate riałów wykopaliskowych, wyeksplorowanych w toku dotychczasowych badań z lat 1989—2009, które jednak nie doczekały się pełnego opracowania naukowego. W zakresie tym mieściły się zarówno klasyczne analizy archeologiczne, dotyczące wybranych zabytków czy ich zespołów, jak też badania specjalistyczne np. archeozoologiczne czy paleobotaniczne. 354 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Rozdział II. Historia badań i dotychczasowe koncepcje Jacek Wrzesiński Budowa władztwa Piastów opierała się na grodach będących wyrazem wprowadzania nowych idei i uwierzytelniających powstawanie nowej rzeczywistości. W archeologiczne re konstrukcje tych procesów wpisuje się również grodzisko w Grzybowie. Systematyczne badania rozpoczęły się tam z inicjatywy Olgierda Brzeskiego. W ramach założonej przez niego Fun dacji Brzeskich, wiatach 1988-2007 finansował on tamtej sze prace wykopaliskowe. Przedłużenie badań do 2009 r. spowodowane było budową pawilonu muzealnego. Poprze dzony wierceniami program badawczy przewidywał wyko nanie krzyżowych wykopów przecinających gród wzdłuż osi wschód-zachód i północ-południe. Dotychczasowe wyniki tego rozpoznania wskazują, że gród grzybowski powstał na „surowym korzeniu”. Począt kowo wybudowano niewielki gródek o średnicy około 80 m z majdanem o średnicy 40 m. Był on otoczony wałem, któ rego szerokość u podstawy osiągała 17-19 m. Od jego stro ny południowej uchwycono konstrukcje drewniane (płaskie dranice i rząd słupów sytuowanych co 1—2 m), stanowiące być może rodzaj mostu nad istniejącym tu przegłębieniem. Konstrukcja ta jest datowana dendrochronologicznie na lata 918-922. Od południa też wał, a w zasadzie jego odsadzka spoczęła na licznych belkach rozmieszczonych nieregularnie (skośnie do przebiegu linii umocnienia). Była ona zbudowa na w konstrukcji rusztowej, wzmocniona zakotwionymi hakami. Jądro szańca zastabilizowano na poziomie próchni cy pierwotnej. Drewno wykorzystane w odsadzce wydatowano na lata 930-935. Podstawa tego umocnienia miała szerokość 27 m, z tego na jądro przypadało 17 m. W uchwy conych partiach wał budowany był w technice przekładko wej z odsadzką u podwalin wzmacnianą hakami. Mały gród został po krótkim czasie przebudowany w po tężną twierdzę z wałem czytelnym na powierzchni do chwi li obecnej. W przypadku nowego pierścienia, nieumocniona odsadzka osiągała 7 m szerokości. Daty dla drewna z tej konstrukcji zamykają się w przedziale lat 911—940. Ważnym dla interpretacji przeobrażeń grodu i ich chro nologii jest obiekt uznany za kuźnię (częściowo uchwycone piecowisko, fragmenty przedmiotów żelaznych, fragmenty ceramiki). Była ona usytuowana na częściowo zniwelowa nym szańcu starszego grodu. Łączona jest z początkami XI w. i według autorów badań może reprezentować naj młodszy horyzont zabudowy majdanu. Gród miałby więc funkcjonować do połowy XI w. Rozdział III. Lokalizacja grodu w Grzybowie w świetle analizy litologicznej i geochemicznej osa dów fluwialnych i telmatycznych Iwona Hildebrandt-Radke Celem badań geomorfologicznych i litologicznych przepro wadzonych w Grzybowie było rozpoznanie zasięgu terasy fluwioglacjalnej na terenie grodziska, a tym samym wyzna czenie w podłożu majdanu zasięgu wysoczyzny morenowej oraz charakterystyka litofacjalna zadokumentowanych tam warstw kulturowych. Podjęto też próbę rozpoznania osadów małych zbiorników wodnych znajdujących się na majdanie oraz ich wydatowania metodą radiowęglową, aby wykluczyć lub potwierdzić ich średniowieczną genezę. Celem badań w dolinie Strugi Rudnik było natomiast dokonanie charak terystyki litologicznej wypełniających ją osadów, a także re konstrukcja przebiegu dawnych koryt rzecznych. Podstawę analiz stanowiły próbki pochodzące z 23 od wiertów geologicznych wykonanych w latach 2018 i 2019 na terenie grodziska i jego najbliższego otoczenia, głównie obejmującego dolinę rzeki po zachodniej i południowej stronie reliktów założenia obronnego. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że umiejscowienie grodu w dolinie Strugi przyczyniło się do znacznych przekształceń terenu. Wschodnia krawędź doliny miała pierwotnie postać łagodnego zakola. W pod łożu grodu stwierdzono zróżnicowanie przestrzenne w wy stępowaniu osadów. We wschodniej części założenia, mniej więcej od linii uskoku znajdującego się w wale, stwierdzono piaski gliniaste lub glinę zwałową, natomiast w zachodniej części — osady piaszczyste o genezie fluwioglacjalnej. W naj starszej fazie zasiedlenia („mały gród”) miejscem posadowie nia obiektu była listwa osadów fluwioglacjalnych wyniesio nych ponad dno doliny, od strony wschodniej przylegająca do wysoczyzny morenowej położonej o 3^í m wyżej. Na tej terasie nadzalewowej, prawdopodobnie na wyeksponowa nym morfologicznie fragmencie, wzniesiono pierwszy gród. W kwestii interpretacji zagospodarowania przestrzennego jego majdanu oraz stratygrafii nawarstwień kulturowych, poważnym ograniczeniem były zniszczenia dokonane w wy niku wieloletniego użytkowania wnętrza grodziska jako pola ornego. Z tego wynika zapewne mała liczba zidentyfikowa nych tam obiektów archeologicznych. W części północnej majdanu stwierdzono grube warstwy popiołowe, ilaste, przysypane piaskiem i żwirem. Stratygraficznie można je powiązać z jednymi z najstarszych warstw kulturowych grodziska. Naprzemianległość warstw popiołowych i piasz czystych może natomiast oznaczać powtarzalność funkcjo nowania ognisk w tym miejscu. Datowanie radiowęglowe osadów wypełniających zbiorniki wskazało na początek ich użytkowania w XIX w., jednak nie można wykluczać ich wcześniejszej genezy, gdyż osady mogły być z nich usuwane. Rezultatem badań geologiczno-geomorfologicznych poza Streszczenia grodziskiem było rozpoznanie powierzchniowych osadów wypełniających dolinę rzeczną. Analiza odwzorowania LiDAR wykazała, że Struga była w przeszłości rzeką wielokorytową, co było efektem „przerzucania” koryt po gwałtow nych opadach. Wydzielono dwie strefy potencjalnego przepływu Strugi. Jedną w sąsiedztwie grodu, gdzie odnoto wano osady pozakorytowe o większej miąższości, na stropie których stwierdzono obecność mułków organicznych. Dru ga natomiast znajdowała się po zachodniej stronie doliny, gdzie zaobserwowano podobną prawidłowość w stratygrafii osadów. Na południe od grodu grzybowskiego, a na zachód od współczesnego koryta rzeki uwidacznia się jeszcze jedna strefa rozlewisk związanych z jej funkcjonowaniem. Dzie więtnastowieczne melioracje przyczyniły się do ich osusze nia, czego skutkiem była degradacja wielu siedlisk natural nych, np. zamiana łąk na pola uprawne. Opisywane procesy odegrały też ważną rolę w transformacji osadów organicz nych stanowiących stropowe wypełnienie doliny Strugi. Rozdział IV. Przesłanki palinologiczne funkcjonowania wczesnośredniowiecznego grodu w Grzybowie Mirosław Makohonienko, Monika Panfil Przeprowadzone studia paleoekologiczne z użyciem analizy pyłkowej, z odwołaniem do potencjalnej roślinności natural nej oraz analizy układu środowiska geograficznego, pozwoli ły przybliżyć przyrodnicze uwarunkowania rozwoju osadnic twa grodowego w Grzybowie. Źródła kopalne ujawniły, iż dolinę Strugi w okresie funkcjonowania grodu zajmowały piaszczysto-żwirowe powierzchnie, przecinane korytami rzecznymi, słabo stabilizowane pokrywą roślinną. W świetle zapisu kopalnego, rozwój zbiorowisk bagiennych w otocze niu grodziska nastąpił dopiero w czasach późnego średnio wiecza, co mogło wynikać z przyczyn klimatycznych. Brak w dolinie Strugi osadów torfowych datowanych na wczesne średniowiecze wskazuje pośrednio na suchsze warunki siedli skowe podczas wczesnośredniowiecznego optimum klima tycznego. Ograniczająco na rozwój bagien mógł wpływać szczególnie deficyt wilgoci w sezonie wegetacyjnym, czyli w ciepłej porze roku. Brak odpowiednich osadów biogenicznych uniemożliwił szczegółowe odtworzenie przemian szaty roślinnej oraz przebiegu antropopresji w okresie wczesnego średniowiecza. Zapis późnego średniowiecza ujawnia już pa nowanie krajobrazu w dużym stopniu wylesionego. W świetle potencjalnej roślinności naturalnej, okolice Grzybowa położone były w centrum wyspy środowiskowej z grądami (to jest lasami dębowo-grabowymi) typu środko woeuropejskiego, w postaci właściwej dla siedlisk żyznych. Miejscowe zasoby lasów grądowych stanowiły zapewne główne źródło budulca na drewniane konstrukcje grodu, a po wylesieniu ich żyzne siedliska zajmowane mogły być pod pola uprawne. Według map roślinności potencjalnej, w okolicach Grzybowa występują także rozległe siedliska 355 właściwe dla rozwoju wilgotnych lasów łęgowych wiązowojesionowych ze śledziennicą, biorące udział w tworzeniu czarnoziemów. Występują one w nieckowatych zagłębie niach terenu, związanych z małymi ciekami, dostarczając bardzo zasobnego podłoża, stosunkowo wilgotnego. Siedli ska w tym typie lokalizowane są zwłaszcza na zachód od do liny Strugi. Obecność żyznych gleb siedlisk grądów i łęgów wiązowo-jesionowych stanowiła w naszej ocenie najistot niejszy walor zasobów przyrodniczych ziemi grzybowskiej — bogactwa do dziś kluczowego dla miejscowych upraw po lnych. Tak znaczącego udziału czarnych ziem nie notują okolice innych grodów centralnych, jak: Gniezna, Ostrowa Lednickiego, Giecza, czy Poznania. Analizy wklęsłych form terenu na majdanie grodziska, mogących stanowić zbiorniki wodne, wykazały młody wiek osadów, nie dłuższy niż dwa ostatnie stulecia. Podobnie okre ślono wypełnisko fosy/rowu. Brak starszych osadów biogenicznych nie wyklucza jakkolwiek istnienia tych form w cza sach średniowiecza. Analiza warstw kulturowych majdanu, bardzo ubogich w mikrofosylia pyłkowe, wskazuje na otwar ty charakter szaty roślinnej otoczenia, a także potwierdza jego użytkowanie w czasach nowożytnych jako pola ornego. Lo kalizacja grodu w kontekście geomorfologii wskazuje na jego ograniczoną ekspozycję w otaczającym krajobrazie. Rozdział V Środowiskowe uwarunkowania rozwoju osadnictwa Mirosław Makohonienko, Iwona Hildebrandt-Radke Rezultaty analiz uwarunkowań środowiskowych lokalizacji grodu w Grzybowie wskazują, że do cech wyróżniających jego otoczenie na szerszym tle regionalnym zaliczyć można przede wszystkim obecność pokrywy glebowej, sprzyjającej gospodarce rolnej. Charakteryzuje się ona licznymi enkla wami czarnych ziem i gleb brunatnych, korzystnych dla roz woju upraw na etapie gospodarki przedindustrialnej, za pewniających długotrwałą żyzność i efektywność zbiorów. Elementami środowiskowymi mającymi znaczenie dla miej scowej gospodarki rolnej są również rzeźba terenu oraz za soby wodne. Analizowany obszar jest równiną cechującą się małymi deniwelacjami, zaznaczającymi się wyraźniej w za sadzie tylko w kontekście morfologii dolin cieków wod nych. Warunki te sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Cechami otoczenia Grzybowa są gęsta sieć hydrograficzna w postaci małych cieków oraz obecność wilgotnych siedlisk na obsza rach poza dolinami rzecznymi, które w świetle map poten cjalnej roślinności naturalnej porastać mogły pierwotnie lasy typu łęgowego. Gród położony jest nad rzeczką Strugą, która tworzy od strony zachodniej naturalny komponent systemu obronnego. Położenie nad ciekami IV, V i VI rzędu charakterystyczne jest dla lokalizacji wielu grodów okresu wczesnośredniowiecznego na obszarze Wielkopolski. Oprócz znaczenia gospodarczego i obronnego, gęsta sieć 356 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie rzeczna mogła pełnić istotną rolę komunikacyjno-transportową o znaczeniu lokalnym i z wykorzystaniem łodzi typu jednopiennego, tzw. dłubanek. Z wtórnej nazwy Rudnik nadanej miejscowej rzeczce Strudze można wnioskować o potencjalnych zasobach rudy darniowej występujących w jej dolinie. Jak dotąd jednak złoża te nie zostały terenowo potwierdzone. Niewątpliwymi zasobami przyrodniczymi regionu na wczesnym etapie rozwoju osadnictwa były typo we dla tej strefy lasy liściaste i mieszane, o czym obecnie wnioskować możemy z zapisów palinologicznych pochodzą cych z zachowanych archiwów kopalnych przyległych tere nów, takich jak: Giecz, Góry koło Pobiedzisk, Ostrów Led nicki czy Gniezno. Zasoby leśne, dostarczające surowca budowlanego, warunkowały niewątpliwie realizację tak po kaźnej w swej skali inwestycji, jaką była budowa rozległego grodu. Źródłem budulca mogły być przede wszystkim miej scowe grądy zasobne w dęby. Oprócz tego, pierwotne wie logatunkowe lasy grądowe i łęgowe dostarczały pożywienia, zwierzyny i runa leśnego. W odróżnieniu od innych dużych grodów wczesnopiastowskich środkowej Wielkopolski, lo kalizacja grodu w Grzybowie nie wyróżniała się istotnie pod względem geomorfometrycznym. Na obecnym etapie badań trudno jednak na tej podstawie sformułować jedno znaczne wnioski. Rozdział VI. Geografia historyczna okolic Grzybowa Dagmara Frydrychowicz Rozdział dotyczy analizy dziewiętnastowiecznych i dwu dziestowiecznych map okolic wsi Grzybowo w wojewódz twie wielkopolskim, w powiecie wrzesińskim. Wybrano do niej mapy z lat 1803-1962, w skali od 1: 300 000 do 1:25 000. Dawne mapy stanowią źródło informacji za równo w badaniach przeobrażeń krajobrazu kulturowego, jak i zmian środowiskowych zachodzących w przeszłości. Oprócz map z XIX i XX w. w analizie uwzględniono rów nież mapy z XVI i XVII w. Omawiany obszar od XVIII do początku XX w. był pod zaborem pruskim, tak więc mapy z tego okresu są w języku niemieckim, a nazwy miej scowe były podawane również w transkrypcji niemieckiej. Ich analiza pozwoliła na zapoznanie się zarówno ze stanem mapografii omawianego terenu, jak i stanem osadnictwa na przestrzeni ostatnich wieków. Najlepsze okazały się mapy w skali 1: 25 000, jednak stanowią one rzadkość i pojawiają się dopiero w latach dwudziestych XX w. Dzięki nim można przeanalizować sieć osadniczą, typ i rodzaj zabudowy, układ dróg, sieć hydrologiczną oraz wyłowić takie szczegóły jak: wiatraki, drogowskazy, krzyże, pojedyncze drzewa czy układ ścieżek w przydworskich parkach. Późniejsze mapy stanowią niejednokrotnie odwzorowania map pruskich czy niemiec kich z okresu II wojny światowej. Niejednokrotnie jednak współczesne mapy są mniej dokładne od tych z początku XX w. Na mapach z XVI w. czy XVII w. sama miejscowość Grzybowo, czy chociażby istniejący od X w. gród nie poja wiały się. Stosunkowo niski ówczesny poziom mapografii był powodem, że odwzorowania te są bardzo ogólne i nie dokładne. Dawne mapy są jednak bez wątpienia dziedzic twem kulturowym o wielkim znaczeniu historycznym. Są również ważnym narzędziem dokumentacyjnym i ba dawczym. Stały się one pomocne w określaniu zmian środo wiska przyrodniczego, sieci rzecznej, rzeźby terenu, sieci osadniczej, komunikacyjnej i infrastruktury przemysłowej. Mapy uzyskano dzięki dostępowi do stron interneto wych: polskiej: www.igrek.amzp.pl/, niemieckiej: www.mapire.eu/en/ oraz duńskiej: www.kb.dk/maps/ z możliwością pobrania pików. Rozdział VII. Założenia i metodyka badań nieinwazyjnych Marcin Danielewski, Sonia Tomczak Badania nieinwazyjne we współczesnej archeologii znajdują coraz powszechniejsze zastosowanie, a wykorzystanie arche ologii lotniczej, skaningu laserowego, metod geofizycznych — magnetycznej, elektrooporowej, georadarowej, czy tomografii elektrooporowej pozwala niejednokrotnie nie tylko najbar dziej efektywnie zaplanować prace wykopaliskowe, ale także rozpoznawać całe nawet areały stanowisk i identyfikować obiekty nieuchwytne dla tradycyjnej archeologicznej proce dury nieinwazyjnej, czyli prospekcji powierzchniowej. Każda z tych metod ma swoją historię doświadczeń z archeologią, a wiele z nich obecnie stanowi nieodłączną część interdyscy plinarnych badań archeologicznych. Szczególne zastosowanie badania nieinwazyjne znajdują w rozpoznaniu grodzisk wraz z ich najbliższym zapleczem osadniczym i takim też przykła dem są prace prowadzone w wielkopolskim Grzybowie. Historia badań nieinwazyjnych grodziska w Grzybowie ma już kilkunastoletnią tradycję. Pierwsze tego typu prace, z zastosowaniem metody elektrooporowej, wykonano w 1999 r., a więc już w 10 lat po rozpoczęciu systematycz nych badań wykopaliskowych. Ich autorem był Przemysław Kiszkowski. Były one przede wszystkim ukierunkowane na rozpoznanie mniejszego grodu, który jako prawie całko wicie zniwelowany został rozpoznany w zasięgu majdanu młodszego założenia obronnego. Głównym celem najnow szych prac stało się natomiast ustalenie przebiegu i układu jego umocnień. Badania te zrealizowano dzięki projektowi badawczemu NCN pt. Gród w Grzybowie i jego zaplecze osadnicze w kontekście pogłębionych badań interdyscyplinar nych. W ich trakcie zastosowano w sumie pięć nieinwazyj nych metod badawczych, dzięki którym rozpoznano nie tylko samo grodzisko, ale w dużej mierze również bliższe i dalsze jego zaplecze osadnicze. W ostatnich latach pięciu naukowców z trzech jednostek ba dawczych (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ֊ Streszczenia 357 Μ. Bogacki, W. Małkowski, К Misiewicz; Instytut Hydrogeo no badania magnetyczne w połączeniu z analizą ukształto logii i Geologii Inżynierskiej Uniwersytetu Warszawskiego - wania terenu odwzorowanego na podstawie danych skanin R. Mieszkowski; Archeologický ústav Akademie věd České repu gu lotniczego ISOK ALS LiDAR. Prace na terenie grodu bliky - Roman Křivánek) podjęło się przeprowadzenia na gro oraz w wybranych lokalizacjach w najbliższym jego sąsiedz dzisku w Grzybowie badań nieinwazyjnych. Do zbadania tego twie wykonane zostały z użyciem magnetometru cezowego, stanowiska i jego otoczenia skorzystano z archeologii lotniczej, rejestrującego wartości wektora całkowitego natężenia pola skaningu laserowego, metod geofizycznych — magnetycznej, magnetycznego (nT). Ze względu na obecność dużej liczby elektrooporowej, georadarowej i tomografii elektrooporowej. drzew na wałach, prospekcję obiektu przeprowadzono z wy Prace te pokazały, jak dużymi możliwościami poznawczymi cha korzystaniem taśm mierniczych natomiast obszary przyległe rakteryzują się takie badania, dostarczając informacji o trudnej do grodziska zbadano magnetometrem skonfigurowanym do przecenienia wartości merytorycznej, nieosiągalnej w drodze w połączeniu z lokalizacją GNSS RTK. Prace pomiarowe, standardowych działań archeologicznych. na łącznej powierzchni 4,65 ha, zostały szczegółowo zloka lizowane w układzie współrzędnych PL 1992. Celem badań magnetycznych na grodzisku i w jego sąsiedztwie było roz Rozdział VIIL Zdjęcia lotnicze i fotogrametryczne. Opracowanie danych ze stanowisk 1 i 6 w Grzybowie Miron Bogacki poznanie pod kątem obecności obiektów archeologicznych, w pierwszej kolejności tych związanych z architekturą gro du, a także tych świadczących o istnieniu przy nim wy kształconego zaplecza osadniczego. Jednym z analizowanych problemów była próba zlokalizowania przebudowanego i częściowo zniwelowanego grodu wewnętrznego, chronolo W rozdziale zaprezentowane zostały wyniki trzech sesji foto gicznie poprzedzającego budowę piastowskiej fortyfikacji. graficznych z powietrza, przeprowadzonych na grodzisku Zarejestrowane anomalie magnetyczne, uszczegóławiając w Grzybowie i w jego bezpośrednim otoczeniu. Zdjęcia zo aspekty konstrukcji obu tych założeń obronnych, wpisują stały wykonane w marcu 2018 r., w czerwcu 2018 r. się w dyskusję dotyczącą „dwóch grodzisk z Grzybowie”. i w czerwcu 2019 r. za pomocą specjalnie przygotowanego Ponadto, w efekcie pomiarów magnetycznych zarejestrowa drona (oktokoptera) z zamontowanym aparatem fotograficz ny został obraz spalonych konstrukcji obecnie widocznych nym. Pierwsza sesja posłużyła do przygotowania numerycz wałów młodszego grodziska. Stwierdzono także liczne, nych modeli terenu i ortofotomozaik, w ciągu drugiej i trze punktowe anomalie na majdanie, sugerujące jego intensyw ciej zarejestrowano wyróżniki wegetacyjne obiektów archeologicznych. W wyniku przeprowadzonych prac zado ne użytkowanie. Badania poza grodziskiem ukierunkowane były na roz kumentowano stan zachowania grodziska, a także odkryto poznanie jego bezpośredniego zaplecza osadniczego oraz ślady nieznanych dotąd struktur związanych prawdopodob weryfikację form terenowych i wyróżników wegetacyjnych nie z dawnym osadnictwem. W rozdziale omawiane są wy widocznych na fotografiach lotniczych. Na bazie przetwo różniki wegetacyjne, które dostrzeżono głównie na wschód, rzonego modelu terenu wykonano ocenę wartości krajobra południe i południowy wschód od grodziska. Wszystkie zna zu, ukierunkowaną na rekonstrukcje relacji zachodzących lezione ślady zostały umiejscowione i oznaczone na ortofoto- pomiędzy wczesnośredniowiecznym osadnictwem górnego mozaikach i innych fotogrametrycznych opracowaniach gra odcinka doliny rzeki Strugi a jego kontekstem fizjograficz ficznych z centymetrową dokładnością. Szczególnie nym. Wizualizacja krajobrazu wykonana została z wykorzy interesujące są: podłużny ślad ciągnący się przez pola staniem potencjału materiałów pochodzących z lotniczego na wschód i północny wschód od grodziska, świadczący być systemu skanowania laserowego ALS LiDAR. może o istnieniu fosy bądź rowu oraz prawdopodobne ślady osady produkcyjnej, rozciągające się na wschód od lasku po łożonego na południe od obiektu obronnego. Rozdział X. Grodzisko w Grzybowie w świetle badań elektrooporowych i elektromagnetycznych Rozdział IX. Badania magnetyczne i opracowanie chmury punktów lotniczego skaningu laserowego dla grodziska i osady podgrodowej w Grzybowie Krzysztof Misiewicz, Radosław Mieszkowski W rozdziale przeanalizowano wyniki zastosowania nieinwa Wiesław Małkowski w formie zinterpretowanych map oraz przekrojów. Skróto zyjnych metod geofizycznych w badaniach wybranych czę ści grodziska w Grzybowie. Ich wizualizację przedstawiono wo omówiono w niej również fizyczne podstawy metod W rozdziale zaprezentowane zostały wyniki rozpoznania elektrooporowej i elektromagnetycznej, ze szczególnym geofizycznego grodziska w Grzybowie, gdzie przeprowadzo uwzględnieniem techniki georadarowej. 358 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie Wyniki uzyskane dzięki metodzie tomografii elektrooporowej umożliwiły określenie grubości wysokooporowych warstw kulturowych w północnej części majdanu większego grodziska oraz w obszarze mniejszego grodu. Ich miąższość sięga tam blisko 4 m. Badania georadarowe wykonane w obrębie mniejszej for tyfikacji umożliwiły zidentyfikowanie, w przedziale głęboko ści ok 0,3-1,7 m poniżej powierzchni terenu, regularnych anomalii wzmocnienia sygnału fal elektromagnetycznych, które mogły zostać wywołane przez zalegające na różnych głębokościach konstrukcje kamienne. Kompleksowe zastoso wanie metod nieinwazyjnych wydaje się być konieczne w ba daniach wielowarstwowych stanowisk o złożonej strukturze, do których należą m.in. grodziska. Rozdział XI. Geofyzikální průzkum vnitřní části raně středověkého hradiště Grzybowo v roce 2015 Roman Křivánek Badania przeprowadzono na niezabudowanym obszarze grodziska (powierzchnia 1,79 ha). Otrzymane wyniki gradiometru firmy Sensys były edytowane w oprogramowa niach Surfer i Golden. Brak jednoznaczności wyników spowodowany jest głównie przez obecność zabudowy i współczesne użytkowanie majdanu (drobne metalowe „śmieci”, miejsca po ogniskach). Archeologicznie naj ciekawsze wyniki uzyskano w północnej partii grodziska. Obserwowane tu anomalie wskazują na obecność reliktów wewnętrznego podziału grodziska. Wyodrębniają się tam także owalne anomalie magnetyczne, współtworzące jeden kształt zbliżony mniej więcej do okręgu o średnicy mniejszej od wymiarów widocznych umocnień. W kilku miejscach możemy też mówić o obecności poziomów spalenizny. Jako postulat badawczy można wysunąć potrzebę dalszego bada nia grodu, a zwłaszcza jego partii północnej, za pomocą urządzeń o większym zakresie głębokości. Rozdział XII. Wyniki badań nieinwazyjnych — perspektywa archeologiczna Marcin Danielewski, Sonia Tomczak W latach 2018-2019 w Grzybowie przeprowadzono bada nia z wykorzystaniem archeologii lotniczej, skaningu lasero wego, metod geofizycznych - magnetycznej, elektrooporowej, georadarowej oraz tomografii elektrooporowej. Badania te miały na celu uaktualnienie stanu rozpoznania grodziska oraz jego zaplecza osadniczego. Wykonano je w ramach projektu Gród w Grzybowie ijego zaplecze osad nicze w kontekście pogłębionych badań interdyscyplinarnych. finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Roz poznaniem objęto teren grodziska (stan. 1), osady (stan. 6), a także kilku innych punktów znajdujących się w otoczeniu grzybowskiej fortyfikacji. Wyniki tych prac uzupełniono o dane z badań nieinwazyjnych pozyskane przez Przemysła wa Kiszkowskiego w 1999 r., Ingo Petriego w 2008 r. i Ro mana Křivánka w 2015 r. Pozostałości mniejszego grodu, zarejestrowane na majdanie dużego grodziska dzięki badaniom elektrooporowym i magne tycznym, zostały zweryfikowane wykopaliskowo. Wokół umocnień prowadzono też badania powierzchniowe, których wyniki wykorzystano w celu wytypowania dodatkowych obszarów do prospekcji z zastosowaniem metody magnetycznej. Nieinwazyjne prace badawcze dostarczyły wartościowych informacji o konstrukcjach obronnych i zagospodarowaniu wnętrza grodu, a także o jego zapleczu osadniczym. Udało się wytyczyć dyskusyjny do tej pory zasięg małego grodu oraz określić, do jakiej głębokości najprawdopodobniej sięgają nawarstwienia kulturowe na stan. 1. Poza terenem grodziska zarejestrowano szereg anomalii wskazujących na występowanie obiektów archeologicznych związanych z jego potencjalnym zapleczem osadniczym oraz możliwymi dodatkowymi elementami umocnień (np. fosy/rowy). Wykryto również szereg obiektów o nieustalonych jeszcze funkcjach. Uzyskane dane poszerzają wiedzę na temat osad nictwa na terenie grzybowskiego kompleksu osadniczego oraz w jego okolicy, pozwalają również na lepsze zapla nowanie dalszych prac archeologicznych, służących zarówno poznaniu przeszłości badanego obszaru, jak również ocenie i wdrożeniu ochrony konserwatorskiej. Badania potwierdza ją przydatność zastosowania metod nieinwazyjnych w roz poznawaniu stanowisk o własnych formach terenowych, a wygenerowana dzięki nim dokumentacja stanowi przykład komplementarnego zestaw udanych geoprzestrzennych, mogącego służyć za wzorzec dokumentacyjny, opracowany według najbardziej nowoczesnych standardów pro mowanych we współczesnej archeologii. Rozdział XIII. Stratygrafia według danych z lat 2018-2019. Katalog nawarstwień Jacek Wrzesiński Lokalizacja wykopów eksplorowanych w latach 2018-2019 ukierunkowana została kwerendą archiwaliów i wynikami badań nieinwazyjnych. Wytyczono je w obrębie majdanu grodu, a więc w miejscach, gdzie można się było spodziewać nawarstwień kulturowych charakteryzujących dwie prze strzenie - gród mniejszy (zniwelowany) i gród duży (młod szy, którego wały zachowały się do dziś). W efekcie pozyskano dane opisujące dwie różne sytuacje nawarstwień odnotowane w południowej i północnej części grodu. Potwierdzają one starszą tezę o mało intensywnym Streszczenia użytkowaniu tej pierwszej, tj. obszaru poza wałami grodu mniejszego. W strefie tej zaobserwowano wyłącznie obiekty jednopoziomowe, nieznacznie zagłębione, mające zazwyczaj niewielkie rozmiary. Na podstawie wcześniejszych badań, większość z nich określono jako jamy, bez przypisania kon kretnych funkcji. W części północnej sytuacja stratygraficzna była zupełnie inna. Miąższość nawarstwień dochodziła tam nawet do 2,0-2,5 m, a ich układ był zdecydowanie bardziej skomplikowany. Wydzielono tam dodatkowo dwie odrębne strefy różniące się stopniem skompresowania nawarstwień. Wskazuje to również na różnice w intensywności zachodzą cych tam procesów osadniczych. Stwierdzono też, że konfi guracja nawarstwień w obrębie starszego grodu jest bardziej zróżnicowana niż ta zadokumentowana w strefie młodszej części majdanu dużego grodu. Na podstawie analiz archeologicznych i danych dendrochronologicznych czas intensywnego użytkowania grodu możemy zamknąć w przedziale od lat 20. X w. do połowy XI w. Datowanie radiowęglowe pozwoliło natomiast na wy różnienie dwóch horyzontów chronologicznych zasiedlenia. Ramy czasowe obu są dość szerokie, niemniej jednak abso lutnie różne. Datowanie starszej fazy oscyluje w granicach 771-1028 oraz 773—987. Natomiast młodszej zamyka się w obrębie lat 888-1051. W okresie tym mieści się także datowanie denara Henryka II znalezionego w jednej z warstw przyporządkowanych do młodszej fazy, datowane go na lata 1002-1009. Najmłodszy horyzont użytkowania grodu, który zaistniał zapewne już po jego opuszczeniu, zarysował się dzięki ana lizie kości ludzkich pochodzących z grobów wyeksplorowanych na majdanie. Przedziały czasowe tej fazy zamykają się ogólnie w latach 1245-1432. Rozdział XIV. Przestrzenne zagospodarowanie wnętrza grodu 359 fii elektrooporowej (ERT) i georadarową. Miała ona dostar czyć nowych danych na temat funkcjonalnej dyspozycji przestrzeni większego i mniejszego grodu, a także pozwolić na dokonanie ewentualnej weryfikacji wyników badań elektrooporowych i magnetycznych z lat 1999—2008. Trzeci etap obejmował wykopaliska, które w wytypowanych miej scach prowadzono w latach 2018—2020. W ramach realiza cji tego zadania udało się pozyskać szereg wartościowych informacji na temat dwóch przejść bramnych we wschod nim i północnym odcinku wałów. Zweryfikowano problem dookolnego rowu otaczającego grodzisko, na obecnym eta pie badań wykluczając jego wczesnośredniowieczną metrykę i odnajdując oryginalne linie fos odcinających obiekt od wy soczyzny w dobie jego funkcjonowania. Rozwiązano też problem obecnego wejścia na majdan, które niekiedy błęd nie określane jest jako oryginalne przejście bramne funkcjo nujące w okresie wczesnego średniowiecza. Zbadano wynie sienie znajdujące się na styku z południowym odcinkiem obwałowań przy zbiorniku wodnym usytuowanym w linii średniowiecznego rowu okalającego obiekt obronny, po strzegane niekiedy jako grobla prowadząca w kierunku osa dy podgrodowej. Duża część rozważań zaprezentowanych w rozdziale została również poświęcona majdanowi obecne go grodziska. W ramach prac skonstruowany został nowy model zasięgu i przebiegu obwałowań zarejestrowanego tam wewnętrznego grodu. Analizowano także strukturę i miąż szość nawarstwień zadokumentowanych w zasięgu majda nów obydwu grodów: obwodowego i wewnętrznego, wyka zując różnice w intensywności ich osadniczego użytkowania. Wskazano także, które z hipotez funkcjonujących już w li teraturze przedmiotu na temat grzybowskiego ośrodka gro dowego wymagają korekty. Rozdział XV. Analizy dendrochronologiczne Marek Krąpiec Marcin Danielewski Rozdział podsumowuje wyniki badań zrealizowanych na grodzisku w Grzybowie w latach 2018—2021. Prace te podzielone były na trzy etapy badawcze. Pierwszy z nich związany był z analizą archiwalnej dokumentacji z badań prowadzonych w latach 1989-2009. Miała ona na celu wy typowanie najintensywniej użytkowanych części majdanu, tj. tych, w których nawarstwienia kulturowe miały najwięk szą miąższość. Starano się jednocześnie śledzić wzajemne relacje grodu mniejszego i większego, studiując przy tym dokumentację reliktów umocnień obronnych obu założeń. Drugi etap to multidyscyplinarne badania nieinwazyjne przeprowadzone we wnętrzu fortyfikacji, połączone z próbą korelacji ustaleń archeologicznych. Prospekcja nieinwazyjna realizowana była w oparciu o lotniczy skaning laserowy ALS LiDAR, fotografię lotniczą, metodę magnetyczną, tomogra- W trakcie badań archeologicznych prowadzonych na stan. 1 w Grzybowie-Rabieżycach w sezonach badawczych 1991— 1993, 1995-1996, 2001-2002, 2005-2007 i 2019 z wyeksplorowanych elementów konstrukcji drewnianych po brano 246 próbek, które poddano analizie dendrochronologicznej. Wydatowano bezwzględnie ponad 200 próbek drewna dębowego i zestawiono chronologię lokalną obejmującą okres 449-942 AD, charakteryzującą się bardzo dobrą replikacją. Analiza czasowego rozkładu datowań elementów drew nianych z grodu w Grzybowie pozwala na wyróżnienie dwóch okresów, których granica przypada na przełom IX i X w. Pierwszy z nich charakteryzuje się występowaniem coraz „młodszych” elementów konstrukcyjnych, bez wyraź nie zaznaczonych faz oraz brakiem próbek z zachowaną war stwą bielastą. Skokowy wzrost liczby datowanych próbek 360 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie następuje w drugim okresie, trwającym od początku po lata czterdzieste X w. Na podstawie próbek z zachowaną warstwą bielastą można wyróżnić jedną główną fazę z lat dwudziestych X w. i mniej liczne elementy konstrukcyjne wprowadzone później, z najmłodszymi datowanymi na lata czterdzieste X w. W interpretacji takiego rozkładu datowań pomocne okaza ły się nieliczne próbki w postaci szerokich dranic dartych z ol brzymich ponad czterystuletnich dębów. Porównanie dendrogramów wskazuje jednoznacznie, że „najstarsze” próbki z 1. połowy VI w. pochodzą z przyrdzeniowych partii pni wieko wych dębów ścinanych w latach dwudziestych X w. Charakterystyczną cechą drewna z grodu grzybowskiego jest wysokie podobieństwo przebiegu osobniczych krzywych dendrochronologicznych, co wskazuje na lokalne pochodze nie drewna. Konstrukcje odkryte podczas badań archeologicznych pro wadzonych na terenie grodziska w Grzybowie należy datować na 1. połowę X w. Umocnienia zostały wykonane z drewna dębowego, w tym pochodzącego z olbrzymich dębów rosną cych ponad 400 lat. Dębinę na budowę grodu gromadzono w ciągu kilku sezonów, począwszy od roku 919 AD. Inwesty cje budowlane kontynuowano w grodzie grzybowskim w la tach 929-935 AD oraz na początku lat czterdziestych X w. Młodszego drewna w badanych próbach nie stwierdzono. nowiły zaledwie 2% wszystkich szczątków (por. rye. XVI.5). Były to ssaki łowne, drapieżne i drobne kręgowce. Wśród łow nych przeważały dzik, jeleń i sarna. Wyraźnie mniej rozpozna no pozostałości niedźwiedzia, łosia, czy tura. Kolejną grupę łowną tworzyły gatunki mięsno-fiiterkowe. Najliczniej odno towano zająca, którego odsetek szczątków wynosił aż 10,4%. Sporo też pochodziło od wiewiórki, tj. 3,5%. Pojedyncze ko ści należały do bobra, lisa i łasicy. Drobne kręgowce to karczownik, kret i jeż (por. tab. XVI.2). Szczątki ptaków stano wiły 5% całego zbioru (por. rye. XVI.5). Pochodziły głównie od kury domowej stanowiąc 83,3% w całym zbiorze ptactwa (por. rye. XVI.5). Pozostałe to wolnożyjące: głuszec, jarząbek i kuropatwa, gęsi (domowa i gęgawa), dzikie kaczki (w tym krzyżówka), nurogęś, ohar, myszołów włochaty i wrona. Ryby stanowiły zaledwie 1,8% (por. rye. XVI.5). Rozpoznano głównie karpiowate, w tym płoć, wzdręgę, lina i leszcza. Inne rodziny reprezentowały szczupak, okoń, sum i sandacz. Z ryb wędrownych najwięcej rozpoznano jesiotra, kolejne to węgorz i łosoś lub troć. Jedynym gatunkiem morskim jest śledź. Rozdział XVII. Zabytki z kości i poroża. Studium archeozoologiczno-funkcjonalne Kamilla Waszczuk, Sławomir Gronek Rozdział XVI. Wyniki badań archeozoologicznych Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka Celem niniejszego opracowania jest prezentacja wyników ba dań 55 tys. szczątków zwierzęcych odkrytych w latach 1989— 1994, 1995-2000, 2001, 2003 i 2018 w różnych strefach grodziska oraz dokonanie analizy porównawczej w odniesie niu do ośrodków centralnych, takich jak Gniezno, Poznań i Ostrów Lednicki. Materiał badawczy datowano na początek X- 1. połowę XI w. Pogrupowano go w mniejsze jednostki przestrzenne w ramach dwóch zasadniczych części, tj. grodu dużego i grodu małego (tab. XVI. 1; rye. XVI. 1). Na ogół badany materiał tworzyły bar dzo drobne egzemplarze, często pozbawione cech morfologicz nych umożliwiających identyfikację anatomiczną i gatunkową (rye. XVI.2: a). Łącznie rozpoznano około 22 tys. szczątków, lecz aż 33,3 tys. nie rozpoznano (tab. XVI.2), a więc aż 60%. Podczas badań dokonano identyfikacji zoologicznej i ana tomicznej szczątków, oceniono wiek zębowy śmierci ssaków, dymorfizm płciowy, opisano ślady pochodzenia antropoge nicznego na kościach, zmiany patologiczne oraz przeprowa dzono pomiary kości. Ssaki domowe stanowiły 91% w całym zbiorze (rye. XVI.5). Najliczniejsze szczątki pochodziły od świni (tab. XVI.2). O po łowę mniej należało do bydła (por. rye. XVI.5). Jeszcze mniej rozpoznano pozostałości małych przeżuwaczy. Kolejne ssaki domowe to koń, pies i kot (por. tab. XVI.2). Ssaki dzikie sta Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie gro du i osady przygrodowej w Grzybowie do roku 2021 znalezio no blisko 270 przedmiotów wykonanych z kości i poroża. W rozdziale przedstawiono opis ich form, interpretację fhnkcji oraz analizę surowca i rozplanowania ich rozrzutu na maj danie. W celu oznaczenia gatunkowego i anatomicznego szczątków posłużono się metodami powszechnie stosowanymi w archeozoologii, formy zabytków opisywano w odniesieniu do publikowanych analogii, natomiast funkcję ustalono w oparciu o wyniki obserwacji form, śladów technik wytwa rzania i użytkowania. Wydzielono następujące kategorie zabytków wykonanych z kości i poroża: narzędzia (igły, iglice, przekłuwacze, szydła, gładziki i rylce), broń (groty strzał), przedmioty osobiste (szpila i grzebienie), przedmioty związane z transportem (łyżwy i roz dzielacz rzemieni), elementy wykończeniowe (oprawki i okła dziny), przedmioty o nieokreślonej fiinkcji (kółka, płytki, rurki, tarczki, walce) oraz półwytwory i odpady produkcyjne. Pod względem użytego surowca ustalono, że przedmioty te w 57,6% wykonane były z poroża i w 42,4% z kości. Poro że w 146 przypadkach pochodziło od jeleni, w ośmiu przy padkach od saren, a odnośnie pięciu wyrobów przynależności gatunkowej surowca nie określono. Przedmioty kościane natomiast wytworzono w 86,5% przypadków ze szczątków gatunków domowych, w 7,5% z kości gatunków dzikich, w 4,5% z kości ptaków, a w poje dynczym przypadku z kostnego elementu płetwy ryby. Naj prostsze narzędzia mieszkańcy grodu wytwarzali we własnym Streszczenia zakresie. Na terenie analizowanego kompleksu najprawdopo dobniej nie istniał specjalistyczny warsztat obróbki surowca kościanego i poroża, mieszkańcy jednak mieli dostęp do przedmiotów w nich wyrabianych, co wskazuje na udział tego ośrodka w ponadregionalnej sieci wymiany handlowej. Znaczny odsetek przedmiotów użytkowych, za wyjątkiem ty powych narzędzi, był zdobiony. Zastosowana metoda interpretacji pozwoliła wydzielić stre fy użytkowe grodu i ocenić, gdzie mogła znajdować się część mieszkalno-gospodarska, a gdzie reprezentacyjna grodu. Jest to o tyle istotne, że pozwoli odtworzyć organizację życia grodowego i porównać je z innymi ośrodkami tego typu. Rozdział XVIII. Wyroby ceramiczne z grodziska w Grzybowie, pozyskane w latach 2018-2019 Artur Dębski Podczas badań archeologicznych prowadzonych w latach 20182019 na grodzisku w Grzybowie zarejestrowano 28 044 ułamki naczyń ceramicznych. Zdecydowanie przeważały tam frag menty wczesnośredniowieczne, a późnośredniowieczne i no wożytne stanowiły niewielki odsetek. Ponadto odnotowano pojedyncze inne wyroby ceramiczne, takie jak: kafle piecowe, grzęzidła czy narzędzia wykonane z wtórnie wykorzystanych fragmentów naczyń. Wyroby wczesnośredniowieczne uformowane bez wykorzy stania kola garncarskiego wyróżniono ledwie w liczbie 30 frag mentów (0,11% zespołu). Sześć z nich to prażnice, pozostałe 24 to garnki zaklasyfikowane do I grupy technicznej (GT I). Kolejną kategorię naczyń stanowiły wyroby lepione ręcznie i następnie częściowo obtaczane (GT II). Wyróżniono łącznie 9803 ich ułamki, co stanowiło 34,96% zbioru wczesnośre dniowiecznego. Dominowały w nim natomiast naczynia cał kowicie obtaczane w liczbie 17 826 ułamków (64,01%). Na 9246 fragmentach zaobserwowano ornamenty (51,87%). Zarejestrowano też dwa fragmenty naczyń toczonych, pocho dzące z brzuśców importowanych amfor. Materiał ceramiczny wyklucza zasiedlenie grodziska w póź nym średniowieczu i nowożytności. Niewielka liczba fragmen tów naczyń z tych okresów wskazuje jedynie na incydentalną penetrację tego terenu w tym czasie. W zespole zidentyfikowa no ledwie dziewięć ułamków naczyń późnośredniowiecznych, które stanowiły 0,32 %o całego zbioru. Wyroby nowożytne re prezentowało 91 fragmentów, niemniej jednak stanowiły one tylko 0,32% wszystkich ułamków naczyń. Zbiór wczesnośredniowieczny wykazuje ścisłe analogie do innych, pochodzących z głównych ośrodków grodowych Polski. Można w nim wskazać powiązania z zachodnimi ru bieżami władztwa Piastów (Klenica, Lubrza), ze strefą oddzia ływania garncarstwa pomorskiego (Łekno, Gronowo, Kru szwica), w tym z wielkimi centrami handlowymi (Gdańsk, Szczecin). Bliższe związki dostrzec można z ośrodkami grodo 361 wymi ścisłego centrum rodzącego się państwa, zarówno nie znacznie wyprzedzającymi jego powstanie (Dąbrówka), jak i tymi, które w jego tworzeniu odgrywały rolę pierwszoplano wą. Uwagę zwraca obecność naczyń importowanych ֊ amfor oraz pojemników zasobowych z listwami plastycznymi, a tak że naczyń wyróżniających się na tle lokalnego standardu wy soką jakością wykonania, czy takich o nietypowej ornamenty ce, np. stempelkowej. Są one dowodem bardzo szerokich powiązań handlowych, niewątpliwie poświadczających wyso ką rangę grzybowskiego grodu. Zespół naczyń wczesnośredniowiecznych z Grzybowa ce chuje wyraźna polaryzacja na grupę bardzo zaawansowaną technicznie oraz drugą, niezwykle archaiczną, głęboko osa dzoną w lokalnej tradycji. Brakuje tam form pośrednich: bo gato zdobionych i zróżnicowanych morfologicznie, znamio nujących ostatni etap rozwoju garncarstwa lokalnego, tuż przed upowszechnieniem się wyrobów rzemieślniczych, typowych dla piastowskich ośrodków grodowych — dobrze poświadczonych zresztą w materiałach z Grzybowa. Ich obec ność ogranicza się do pojedynczych egzemplarzy, stanowiących wśród naczyń całkowicie okraczanych raczej ciekawy wyjątek niż istotny składnik zespołów. O wiele liczniejsze są formy słabo zaawansowane technicznie, najczęściej nieornamentowane i obtaczane zwykle tylko przykrawędnie. Bez skorelowa nia wyników analiz materiału ceramicznego ze stratygrafią nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, czy poświadczają one wcześniejsze osadnictwo, które należałoby datować na VIIVIII w., czy też zostały przetransportowane do wnętrza grodu wraz z ziemią, np. w trakcie jego budowy. Datowanie najmłodszej części zbioru nie wykracza w zasa dzie poza połowę XI w., mieszcząc się w granicach fazy D wczesnego średniowiecza. Nie oznacza to bynajmniej całkowi tego braku materiałów ceramicznych z młodszych faz tego okresu, jednak ich frekwencja była marginalna, niższa nawet niż odsetek ułamków późnośredniowiecznych i nowożytnych. W zbiorze uwagę zwraca obecność licznych znaków na dnach naczyń oraz śladów dodatkowych zabiegów „zdob niczych”. Treść tych symboli wykracza poza standard obserwo wany w zespołach z innych ośrodków, co jest przesłanką do in terpretowania ich jako śladów zabiegów o charakterze magiczno-religijnym. Nie udało się rozstrzygnąć, czy mieściły się one w ramach zachowań jednostkowych, czy też poświad czają pewien trend dotyczący całej lokalnej wytwórczości rze mieślniczej. Rozdział XIX. Analiza zabytków kamiennych Anna Głód W rozdziale zaprezentowano zbiór zabytków kamiennych od krytych podczas badań wykopaliskowych na grodzisku w Grzybowie, prowadzonych w latach 1989—2019. Analiza surowcowa zabytków opierała się na badaniach makroskopo- ՅՃ2 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie wych. Zespół wskazanych przedmiotów był zróżnicowany surowcowo i funkcjonalnie i liczył 163 okazy datowane na okres wczesnego średniowiecza. W wyniku wstępnej ana lizy zabytki zostały podzielone na dwie grupy. Do pierwszej zaklasyfikowano przedmioty wykorzystywane w gospodar stwie, natomiast drugą stanowiły paciorki pełniące fimkcję ozdób. W grupie przedmiotów codziennego użytku wydzie lono kilka kategorii funkcjonalno-formalnych. Najliczniej szą spośród nich stanowiły osełki, w dalszej kolejności wy różniono rozcieracze, przęśliki, kamienie szlifierskie, kulki kamienne, biegun do wrót i kamień Żarnowy. Zbiór ozdób współtworzyło 39 paciorków. Gród w Grzybowie był jed nym z głównych założeń obronnych ziemi gnieźnieńskiej, który wraz z ośrodkami w Gnieźnie, Gieczu, Ostrowie Led nickim, Ostrowie Tumskim w Poznaniu i Lądzie wyznaczał obszar centralny rodzącego się państwa Piastów (Z. Kurna towska 2008: 26-27). Wspólną cechą tych założeń, pod kreślającą ich wyższą rangę, jest m.in. występowanie przed miotów luksusowych o obcej proweniencji (Μ. Kara, Μ. Makohonienko 2011: 21-22). Wśród zebranych za bytków kamiennych z Grzybowa, oprócz przedmiotów co dziennego użytku, dużą część stanowią wyroby o właśnie takim charakterze. Mogły one stanowić przedmiot wymiany handlowej lub być częścią łupu wojennego (Μ. Brzostowicz 2002: 220). W zespole narzędzi zwraca uwagę znacz ny udział starannie wykonanych osełek z fyllitu, znanych również z innych wczesnośredniowiecznych grodów z ob szaru Polski centralno-zachodniej. Należy przyjąć, że są one świadectwem wpływów skandynawskich. Dystrybucja wyrobów kamiennych na obszar Wielkopolski przebiegała za pewne dzięki kontaktom handlowym z ośrodkami nadbał tyckimi, m.in. Wolinem, Kołobrzegiem i Gdańskiem (E. Lisowska 2013: 250). Związki ze strefą nadbałtycką poświadczają również paciorki bursztynowe. Import stano wią także ozdoby wykonane z kamieni półszlachetnych: kar neolu czy kryształu górskiego. Surowce do ich wytwarzania pozyskiwano prawdopodobnie w wychodniach sudeckich. Istnieje też alternatywa wschodniej proweniencji paciorków z karneolu. W przypadku ozdób z kryształu górskiego moż liwe jest jego pozyskiwanie z obszaru Dolnego Śląska bądź Moraw. Kwestie te wymagają dalszych badań. Rozdział XX. Paciorki szklane Karolina Kokora Analizie poddano zbiór 52 paciorków szklanych, odkrytych na grodzisku w Grzybowie podczas badań archeologicznych prowadzonych w latach 1992, 1994-1995, 1999-2005. Szkło większości z nich było skorodowane oraz charaktery zowało się iryzacją, wżerkami i zmatowieniem powierzchni. Stosując metodę EDS zbadano skład chemiczny szkła dzie więciu z nich, a także ustalono, że tulejka paciorka o nr inw. 2297/02 wykonana była z miedzi. Badania przeprowadziła mgr Elżbieta Pawlicka z Laboratorium Bio- i Archeometrii Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Na ich podstawie wyróżniono dwa rodzaje szkieł: sodowe (siedem egz.) i ołowiowe (dwa egz.). Pośród szkieł sodowych przeważała odmiana, do wytopu której zastosowano popiół roślin bogatych w sód (pięć z siedmiu egz.), wyróżniono następujące typy szkieł: Na2O-K2O-CaO-SiO2, Na2O-K2O֊ CaO-MgO-SiO2, Na2O-K2O-CaO֊MgO-PbO-SiO2, K2O -Na2O-Al2O3-SiO2. Dwa paciorki zrobione są ze szkła sodo wego, wytopionego z sody naturalnej, o typie szkła Na2O-CaO-Al2O3֊SiO2. Do szkieł ołowiowych zaliczono dwa kolejne, ze szkła typu PbO-SiO2. Większość paciorków wykonano w technice wyciągania (33 egz.), pośród nich znalazły się m.in. paciorki segmentowe z dwuwarstwowej szklanej rurki powleczone warstwą metaliczną, czy te wyko nane z jednowarstwowej szklanej rurki ciętej na proste od cinki, zwane bisierem siekanym. Pozostałe egzemplarze po wstały w technice nawijania. Przeprowadzona analiza wskazuje, iż znaczna cześć zbioru paciorków z Grzybowa może być importowana z Bliskiego Wschodu albo z warsz tatów bizantyjskich lub ich europejskich filii. Rozdział XXI. Groty strzał z poroża Jacek Wrzesiński, Piotr Dmochowski Wśród ponad 2000 przedmiotów pozyskanych w wyniku dotychczasowych badań archeologicznych grodu w Grzybo wie, na uwagę zasługują cztery groty strzał z poroża. Pod względem sposobu wykonania reprezentują one dwa modele — jeden możemy określić jako grot z zadziorami, natomiast trzy mają kształt tulejkowaty. Tulejki wszystkich grotów są ornamentowane. W przypadku dwóch u podsta wy zachowały się otwory do mocowania ich na brzechwie strzały. Tylko jeden z nich jest ostro zakończony, pozostałe mają końce tępe i wygładzone. Groty wykonane z poroża nie należą do znalezisk częstych, aczkolwiek pochodzą z wielu grodzisk i osad. Znane są też z badań podwodnych. Wśród nich, te z zadziorami występu ją natomiast wyjątkowo rzadko. Określenie funkcji tych przedmiotów nie jest jednoznaczne. W literaturze można znaleźć zarówno zwolenników ich militarnego znaczenia, jak i (częściej) tych łączących je z myślistwem. Niektórzy sugeru ją wykorzystanie strzał zakończonych grotami z poroża do polowań na małe zwierzęta futerkowe, ptaki i ryby. Chronologię grotów tulejkowatych pochodzących z gro du w Grzybowie (z racji znalezienia ich w warstwie ornej) można określić w ogólnych ramach czasu funkcjonowania grodu. Natomiast grot z zadziorami użytkowany był w okre sie po 935 r. (około połowy X w.). Streszczenia 363 Rozdział XXII. Analiza dendrologiczna fragmentów domniemanego luku i strzały z grodu w Grzybowie Rozdział XXIII. Pojedyncze znaleziska monet Tomasz Stępnik Monety pojedynczo znalezione w Grzybowie rysują trzy horyzonty: wczesnośredniowieczny, najprawdopodobniej związany z funkcjonowaniem grodu, czternastowieczny, przypuszczalnie pozostały po (krótkotrwałym?) osadnictwie i nowożytny, związany najpewniej z uprawą roli. Najstarszą znalezioną na grodzisku monetą jest bliżej nieokreślony rzymski subaerat. Znaleziska podobnych monet w kontekście wczesnośredniowiecznym znane są w Polsce. Na cmentarzysku w niedalekich Dziekanowi cach, związanym z rezydencją władców na Ostrowie Led nickim, znaleziono w grobach siedem denarów rzymskich, z czego aż cztery subaeraty. Powszechnie przyjęty jest po gląd, że odkryte w tych i podobnych okolicznościach mon ety rzymskie zostały przypadkowo znalezione we wczesnym średniowieczu i wykorzystane podczas pogrzebu do wy posażenia zmarłych. Upominamy się jednak o wzięcie pod uwagę treści symbolicznych, które potencjalnie odczytywano z tych monet, oraz ówczesnych wyobrażeń eschatologicznych. Kolejny według chronologii jest ułamek dirhema arabskiego z 2. połowy X w., który należy do zabyt ków typowych w skarbach, ale pojedynczo spotykany bywa tylko na bardzo nielicznych stanowiskach. Z 1. połowy nas tępnego stulecia pochodzą typowe denary niemieckie i naśladowcze. Szczególnie interesujący jest okaz bardzo podobny (ale nie die-identical) do zidentyfikowanego niedaw no duńsko-pomorskiego diechain. Następną monetą jest unikatowy brakteat wielkopolski z lat 1314—1333, bardzo rzadkie świadectwo lokalnego mennictwa z czasów Władysława Łokietka. Serię zamykają drobne, pospolite, nowożytne monety obiegowe. Ciągłość zaobserwowana w chronologii monet wczes nośredniowiecznych nie potwierdza tezy o opuszczeniu gro du grzybowskiego na początku XI w., a nawet wywołuje wątpliwość względem przypuszczenia o jego upadku w związku z załamaniem się państwa piastowskiego w 1039 r. Ta wątpliwość ufundowana jest wszakże na jednej tylko monecie o niepewnej chronologii, która wymaga weryfikacji w szerszym materiale. Późniejsze monety nie mają już związku z funkcjonowaniem grodu grzybowskiego, aczkolwiek brakteat z XIV w. wypada traktować jako ślad osadniczy. Drobne monety z XVII-XX w. przypuszczalnie trafiły do ziemi przy nawożeniu pól. Wśród przedmiotów znalezionych na grodzisku w Grzy bowie dwa zwróciły szczególną uwagę ze względu na przy pisaną im funkcję oraz surowiec, którym było drewno. Pierwszy z nich określono jako fragment łuku, a drugi interpretowany jest jako promień strzały. Hipotetyczny łuk wykonano z gałęzi klonowej Acer sp., natomiast „strzałę” z gałęzi leszczynowej Corylus sp. Średniowieczne łuki z reguły wykonywano z drewna pozyskanego z pnia, co gwarantowało równomierną budowę, a także dawało możliwość odpowiedniego wypro filowania przekroju poprzecznego ramion. Najkorzyst niejszym miejscem w pniu był styk drewna twardzielowego z bielastym. Połączenie tych dwóch partii drewna, jakże różnych pod względem właściwości, dawało z jednej strony: twardość i wytrzymałość (twardziel) oraz elastyczność (biel). Efektu tego nie można uzyskać wykorzystując drewno gałęziowe, którego istotne parametry są dalekie od drewna z pnia. Ponadto pręt, z którego wykonano „łuk” miał nierównomierną budowę — był krzywy, co dodatkowo ob niżało jego właściwości użytkowe. Kolejnym elementem był rodzaj użytego drewna. Na łuki najchętniej wykorzystywa no drewno cisowe, rzadziej jesionowe, wiązowe i klonowe. Ostatni element, który budzi wątpliwości to sposób uksz tałtowania gryfu. Został co prawda uformowany grzybek mogący pełnić funkcję zaczepu cięciwy, ale brakuje charak terystycznego wcięcia, czy śladów wyrobienia drewna przez napinaną cięciwę. Dlatego też uważam, że o ile jest to w ogóle fragment łuku, to należy zaliczyć go do dziecię cych zabawek. Drugim analizowanym przedmiotem jest środkowy frag ment domniemanego promienia strzały, wykonany z pręta leszczynowego. Również w tym przypadku budzi wątpli wość poprawność określenia funkcji tego przedmiotu. Znane z Ostrowa Lednickiego dwie strzały wykonano z drewna sosnowego, które pobrano z pnia. W przypadku fragmentu strzały odkrytej w Grzybowie, wątpliwości budzi rodzaj i sortyment drewna. Wykonano ją bowiem z gałęzi leszczynowej, natomiast strzały robiono najczęściej z pnia sosnowego, świerkowego, brzozowego czy jesionowego. Zastanawia także znaczna średnica promienia strzały, która w przypadku egzemplarza grzybowskiego wynosiła 1,4— 1,5 cm, a zazwyczaj mieści się ona w przedziale 0,750,90 cm. Ponadto zachowane egzemplarze lednickie, w odróżnieniu od grzybowskiego świadczą o tym, że strzały były całkowicie i bardzo starannie obrabiane. Brak śladów po mocowaniu grotu czy lotek oraz osady na cięciwę w eg zemplarzu grzybowskim wskazuje, że jest to raczej zwykły pręt leszczynowy, a nie strzała. Borys Paszkiewicz, Norbert Pisula Podsumowanie Marcin Danielewski, Jacek Wrzesiński Rozdział pt. Środowiskowe i kulturowe uwarunkowania, rozwoju wczesnośredniowiecznego mikroregionu osadniczego w Grzybowie jest podsumowaniem wyników badań re- 364 Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie alizowanych w ramach projektu pt. Gród w Grzybowie ijego zaplecze osadnicze w kontekście pogłębionych badań interdy scyplinarnych (nr UMO-2017/25/B/HS3/00016) i finanso wanych przez Narodowe Centrum Nauki. W świetle pozys kanych danych oraz opracowanych materiałów źródłowych gród w Grzybowie rysuje się jako jeden z kluczowych ośrod ków grodowych ideowego centrum dynastii Piastów, a więc Wielkopolski. Zgodnie ze wskazaniami dendrochronologii stwierdzamy, że pierwszy etap jego funkcjonowania można datować na lata 919—923. Jego umocnienia wykonano z drewna dębowego. Inwestycje budowlane kontynuowano w Grzybowie w latach 929-935, a także na początku lat czterdziestych X w. Ostatecznie w ich wyniku ośrodek grodowy zajmował 4,4 ha, składając się z dwóch wpisanych w siebie, niesymetrycznie usytuowanych pierścieni umocnień. W tej postaci ośrodek funkcjonował do połowy XI w. Widzimy więc, że rozkwit Grzybowa przypadał na okres poprzedzający rządy Mieszka, który na pewno sprawował władzę już w 963 r. i zasiadał na tronie książę cym do 992 r. W tej sytuacji można sądzić, że to za jego poprzednika/poprzedników nastąpiło założenie grodu w Grzybowie, a następnie jego rozbudowa. Ośrodek ten z pewnością ok. połowy X w. był potężnym dwuczłonowym założeniem, które pod względem zajmowanej powierzchni na terenie Wielkopolski przewyższał tylko gród poznański na Ostrowie Tumskim. Właśnie monumentalny charakter obwałowań, zajmowana powierzchnia, dwuczłonowość i eli tarny inwentarz zabytków wskazują, że grzybowski gród musiał wówczas stanowić jakieś ogniwo pośrednie pomiędzy tzw. grodami centralnymi, czyli obiektami o kluczowym znaczeniu dla Wielkopolski, a grodami o lokalnej randze, jak np. Bnin czy Kłecko. Już poprzez sam fakt istnienia wewnętrznego grodu, Grzybowo rysuje się jako wyraźnie wyróżniające się na tle innych obiektów wczesnej sieci gro dowej z 2. ćwierci X w. Właśnie wówczas założenie to przeżywało swój największy rozkwit i można poważnie się zastanawiać, czy właśnie tutaj nie rezydowali członkowie rodu panującego. Warto zauważyć, że przykłady wydzielania grodów przez panującego księcia członkom jego rodu (bra cia władcy, jego dalsi krewni, żona, matka) znamy chociażby ze źródeł ruskich oraz czeskich, a odnoszących się do realiów z X i XI w.
any_adam_object	1
any_adam_object_boolean	1
author	Danielewski, Marcin 1984- Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh Głód, Anna
author2	Danielewski, Marcin 1984- Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh
author2_role	edt edt
author2_variant	m d md j w jw
author_GND	(DE-588)111535759X (DE-588)1297468015
author_facet	Danielewski, Marcin 1984- Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh Głód, Anna Danielewski, Marcin 1984- Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh
author_role	aut aut aut
author_sort	Danielewski, Marcin 1984-
author_variant	m d md j w jw a g ag
building	Verbundindex
bvnumber	BV048383432
ctrlnum	(OCoLC)1339081970 (DE-599)BVBBV048383432
era	Geschichte 900-1099 gnd
era_facet	Geschichte 900-1099
format	Book
fullrecord	<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?><collection xmlns="http://www.loc.gov/MARC21/slim"><record><leader>04669nam a2200745 cb4500</leader><controlfield tag="001">BV048383432</controlfield><controlfield tag="003">DE-604</controlfield><controlfield tag="005">20230727 </controlfield><controlfield tag="007">t</controlfield><controlfield tag="008">220801s2020 a\|\|\| \|\|\|\| 00\|\|\| pol d</controlfield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">9788366463646</subfield><subfield code="9">978-83-66463-64-6</subfield></datafield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">8366463648</subfield><subfield code="9">83-66463-64-8</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(OCoLC)1339081970</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(DE-599)BVBBV048383432</subfield></datafield><datafield tag="040" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-604</subfield><subfield code="b">ger</subfield><subfield code="e">rda</subfield></datafield><datafield tag="041" ind1="0" ind2=" "><subfield code="a">pol</subfield><subfield code="a">cze</subfield></datafield><datafield tag="049" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-12</subfield></datafield><datafield tag="084" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">OST</subfield><subfield code="q">DE-12</subfield><subfield code="2">fid</subfield></datafield><datafield tag="245" ind1="1" ind2="0"><subfield code="a">Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie</subfield><subfield code="b">= The early medieval settlement microregion at Grzybowo</subfield><subfield code="c">redakcja Marcin Danielewski i Jacek Wrzesiński z udziałem Anny Głód</subfield></datafield><datafield tag="246" ind1="1" ind2="1"><subfield code="a">The early medieval settlement microregion at Grzybowo</subfield></datafield><datafield tag="264" ind1=" " ind2="1"><subfield code="a">Warszawa</subfield><subfield code="b">Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk</subfield><subfield code="c">2021</subfield></datafield><datafield tag="300" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">426 Seiten</subfield><subfield code="b">Illustrationen, Diagramme, Karten, Pläne</subfield><subfield code="c">30 cm +</subfield><subfield code="e">CD-ROM (12 cm)</subfield></datafield><datafield tag="336" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">txt</subfield><subfield code="2">rdacontent</subfield></datafield><datafield tag="337" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">n</subfield><subfield code="2">rdamedia</subfield></datafield><datafield tag="338" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">nc</subfield><subfield code="2">rdacarrier</subfield></datafield><datafield tag="490" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Origines Polonorum</subfield><subfield code="v">Tom 15</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">CD-ROM enthält Tabellen und Illustrationen</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Literaturverzeichnis Seite [365]-388</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Die CD enthält Tabellen und Bilder</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Druk dwuszpaltowy</subfield></datafield><datafield tag="546" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Inhaltsverzeichnis und Zusammenfasungen der Beiträge auf Englisch</subfield></datafield><datafield tag="546" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Text der Beiträge polnisch, 1 Beitrag tschechisch</subfield></datafield><datafield tag="648" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Geschichte 900-1099</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Siedlung</subfield><subfield code="0">(DE-588)4054858-2</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Mittelalterliche Archäologie</subfield><subfield code="0">(DE-588)4138633-4</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Burgwall</subfield><subfield code="0">(DE-588)4147023-0</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Ausgrabung</subfield><subfield code="0">(DE-588)4129464-6</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Grzybowo</subfield><subfield code="g">Powiat wrzesiński</subfield><subfield code="0">(DE-588)127377079X</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Zabytki średniowieczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński)</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Grody / badania / Polska / Wielkopolska (region)</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Grody / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) / średniowiecze</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Wykopaliska archeologiczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński)</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="2"><subfield code="a">Grzybowo (Polska, powiat wrzesiński) / zabytki</subfield></datafield><datafield tag="655" ind1=" " ind2="7"><subfield code="0">(DE-588)4143413-4</subfield><subfield code="a">Aufsatzsammlung</subfield><subfield code="2">gnd-content</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="0"><subfield code="a">Grzybowo</subfield><subfield code="g">Powiat wrzesiński</subfield><subfield code="0">(DE-588)127377079X</subfield><subfield code="D">g</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="1"><subfield code="a">Burgwall</subfield><subfield code="0">(DE-588)4147023-0</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="2"><subfield code="a">Ausgrabung</subfield><subfield code="0">(DE-588)4129464-6</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="3"><subfield code="a">Mittelalterliche Archäologie</subfield><subfield code="0">(DE-588)4138633-4</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="4"><subfield code="a">Siedlung</subfield><subfield code="0">(DE-588)4054858-2</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="5"><subfield code="a">Geschichte 900-1099</subfield><subfield code="A">z</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2=" "><subfield code="5">DE-604</subfield></datafield><datafield tag="700" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Danielewski, Marcin</subfield><subfield code="d">1984-</subfield><subfield code="0">(DE-588)111535759X</subfield><subfield code="4">edt</subfield><subfield code="4">aut</subfield></datafield><datafield tag="700" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Wrzesiński, Jacek</subfield><subfield code="d">ca. 20./21. Jh.</subfield><subfield code="0">(DE-588)1297468015</subfield><subfield code="4">edt</subfield><subfield code="4">aut</subfield></datafield><datafield tag="700" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Głód, Anna</subfield><subfield code="4">aut</subfield></datafield><datafield tag="830" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Origines Polonorum</subfield><subfield code="v">Tom 15</subfield><subfield code="w">(DE-604)BV022754920</subfield><subfield code="9">15</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Inhaltsverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Inhaltsverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Literaturverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Register // Personenregister</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Register // Ortsregister</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Abstract</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="n">oe</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="q">BSB_NED_20221125</subfield></datafield><datafield tag="999" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-033762239</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">930.1</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09021</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield></record></collection>
genre	(DE-588)4143413-4 Aufsatzsammlung gnd-content
genre_facet	Aufsatzsammlung
geographic	Grzybowo Powiat wrzesiński (DE-588)127377079X gnd
geographic_facet	Grzybowo Powiat wrzesiński
id	DE-604.BV048383432
illustrated	Illustrated
index_date	2024-07-03T20:19:34Z
indexdate	2024-07-10T09:36:36Z
institution	BVB
isbn	9788366463646 8366463648
language	Polish Czech
oai_aleph_id	oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-033762239
oclc_num	1339081970
open_access_boolean
owner	DE-12
owner_facet	DE-12
physical	426 Seiten Illustrationen, Diagramme, Karten, Pläne 30 cm + CD-ROM (12 cm)
psigel	BSB_NED_20221125
publishDate	2021
publishDateSearch	2020
publishDateSort	2020
publisher	Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
record_format	marc
series	Origines Polonorum
series2	Origines Polonorum
spelling	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo redakcja Marcin Danielewski i Jacek Wrzesiński z udziałem Anny Głód The early medieval settlement microregion at Grzybowo Warszawa Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 2021 426 Seiten Illustrationen, Diagramme, Karten, Pläne 30 cm + CD-ROM (12 cm) txt rdacontent n rdamedia nc rdacarrier Origines Polonorum Tom 15 CD-ROM enthält Tabellen und Illustrationen Literaturverzeichnis Seite [365]-388 Die CD enthält Tabellen und Bilder Druk dwuszpaltowy Inhaltsverzeichnis und Zusammenfasungen der Beiträge auf Englisch Text der Beiträge polnisch, 1 Beitrag tschechisch Geschichte 900-1099 gnd rswk-swf Siedlung (DE-588)4054858-2 gnd rswk-swf Mittelalterliche Archäologie (DE-588)4138633-4 gnd rswk-swf Burgwall (DE-588)4147023-0 gnd rswk-swf Ausgrabung (DE-588)4129464-6 gnd rswk-swf Grzybowo Powiat wrzesiński (DE-588)127377079X gnd rswk-swf Zabytki średniowieczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) Grody / badania / Polska / Wielkopolska (region) Grody / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) / średniowiecze Wykopaliska archeologiczne / Polska / Grzybowo (powiat wrzesiński) Grzybowo (Polska, powiat wrzesiński) / zabytki (DE-588)4143413-4 Aufsatzsammlung gnd-content Grzybowo Powiat wrzesiński (DE-588)127377079X g Burgwall (DE-588)4147023-0 s Ausgrabung (DE-588)4129464-6 s Mittelalterliche Archäologie (DE-588)4138633-4 s Siedlung (DE-588)4054858-2 s Geschichte 900-1099 z DE-604 Danielewski, Marcin 1984- (DE-588)111535759X edt aut Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh. (DE-588)1297468015 edt aut Głód, Anna aut Origines Polonorum Tom 15 (DE-604)BV022754920 15 Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Inhaltsverzeichnis Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Inhaltsverzeichnis Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Literaturverzeichnis Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Register // Personenregister Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Register // Ortsregister Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Abstract
spellingShingle	Danielewski, Marcin 1984- Wrzesiński, Jacek ca. 20./21. Jh Głód, Anna Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo Origines Polonorum Siedlung (DE-588)4054858-2 gnd Mittelalterliche Archäologie (DE-588)4138633-4 gnd Burgwall (DE-588)4147023-0 gnd Ausgrabung (DE-588)4129464-6 gnd
subject_GND	(DE-588)4054858-2 (DE-588)4138633-4 (DE-588)4147023-0 (DE-588)4129464-6 (DE-588)127377079X (DE-588)4143413-4
title	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo
title_alt	The early medieval settlement microregion at Grzybowo
title_auth	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo
title_exact_search	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo
title_exact_search_txtP	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo
title_full	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo redakcja Marcin Danielewski i Jacek Wrzesiński z udziałem Anny Głód
title_fullStr	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo redakcja Marcin Danielewski i Jacek Wrzesiński z udziałem Anny Głód
title_full_unstemmed	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie = The early medieval settlement microregion at Grzybowo redakcja Marcin Danielewski i Jacek Wrzesiński z udziałem Anny Głód
title_short	Wczesnośredniowieczny gród w Grzybowie
title_sort	wczesnosredniowieczny grod w grzybowie the early medieval settlement microregion at grzybowo
title_sub	= The early medieval settlement microregion at Grzybowo
topic	Siedlung (DE-588)4054858-2 gnd Mittelalterliche Archäologie (DE-588)4138633-4 gnd Burgwall (DE-588)4147023-0 gnd Ausgrabung (DE-588)4129464-6 gnd
topic_facet	Siedlung Mittelalterliche Archäologie Burgwall Ausgrabung Grzybowo Powiat wrzesiński Aufsatzsammlung
url	http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033762239&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA
volume_link	(DE-604)BV022754920
work_keys_str_mv	AT danielewskimarcin wczesnosredniowiecznygrodwgrzybowietheearlymedievalsettlementmicroregionatgrzybowo AT wrzesinskijacek wczesnosredniowiecznygrodwgrzybowietheearlymedievalsettlementmicroregionatgrzybowo AT głodanna wczesnosredniowiecznygrodwgrzybowietheearlymedievalsettlementmicroregionatgrzybowo AT danielewskimarcin theearlymedievalsettlementmicroregionatgrzybowo AT wrzesinskijacek theearlymedievalsettlementmicroregionatgrzybowo AT głodanna theearlymedievalsettlementmicroregionatgrzybowo

Verfügbarkeit

Es ist kein Print-Exemplar vorhanden.

Fernleihe Bestellen Achtung: Nicht im THWS-Bestand! Inhaltsverzeichnis
Inhaltsverzeichnis

MARC

Datensatz im Suchindex

Es ist kein Print-Exemplar vorhanden.

Ähnliche Einträge