W służbie miasta, Państwa i Kościoła: Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946
Saved in:
| Main Author: | |
|---|---|
| Format: | Book |
| Language: | Polish |
| Published: |
Kraków
Wydawnictwo Księgarnia Akademicka
2021
|
| Subjects: | |
| Online Access: | Inhaltsverzeichnis Literaturverzeichnis Abstract Register // Personenregister Abstract |
| Physical Description: | 347 Seiten Illustrationen 25 cm |
| ISBN: | 9788381387057 |
Staff View
MARC
| LEADER | 00000nam a2200000 c 4500 | ||
|---|---|---|---|
| 001 | BV048595638 | ||
| 003 | DE-604 | ||
| 005 | 20230217 | ||
| 007 | t | ||
| 008 | 221206s2021 a||| |||| 00||| pol d | ||
| 015 | |a UWD 2022/24122 |2 dnb | ||
| 020 | |a 9788381387057 |9 978-83-8138-705-7 | ||
| 035 | |a (OCoLC)1354316515 | ||
| 035 | |a (DE-599)BVBBV048595638 | ||
| 040 | |a DE-604 |b ger |e rda | ||
| 041 | 0 | |a pol | |
| 049 | |a DE-12 | ||
| 084 | |a OST |q DE-12 |2 fid | ||
| 100 | 1 | |a Pawłowski, Kamil |d 1993- |e Verfasser |0 (DE-588)127475447X |4 aut | |
| 245 | 1 | 0 | |a W służbie miasta, Państwa i Kościoła |b Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 |c Kamil Pawłowski |
| 246 | 1 | 1 | |a In the service of town, state and church |
| 264 | 1 | |a Kraków |b Wydawnictwo Księgarnia Akademicka |c 2021 | |
| 300 | |a 347 Seiten |b Illustrationen |c 25 cm | ||
| 336 | |b txt |2 rdacontent | ||
| 337 | |b n |2 rdamedia | ||
| 338 | |b nc |2 rdacarrier | ||
| 546 | |a Zusammenfassung in englischer Sprache | ||
| 610 | 1 | 7 | |a Evangelische Diakonissenanstalt (Frankenstein in Schlesien) |2 dbn |
| 610 | 1 | 7 | |a Evangelische Diakonissen-Anstalt (Ząbkowice Śląskie) |2 jhpk |
| 610 | 2 | 7 | |a Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein |0 (DE-588)2001659-1 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 648 | 7 | |a Geschichte 1944-1950 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 648 | 7 | |a Geschichte 1860-1946 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 650 | 7 | |a Diakonisy |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Dom dziecka |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Duchowieństwo luterańskie |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Ewangelicyzm augsburski |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Instytucje społeczne |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Misje |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Organizacje charytatywne |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Placówki opiekuńczo-wychowawcze |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Szpitale kościelne |2 dbn | |
| 650 | 7 | |a Wysiedlenia Niemców (1944-1950) |2 dbn | |
| 650 | 0 | 7 | |a Wohltätigkeit |0 (DE-588)4190155-1 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 650 | 0 | 7 | |a Deutsche |0 (DE-588)4070334-4 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 650 | 0 | 7 | |a Vertreibung |0 (DE-588)4063299-4 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 651 | 7 | |a Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie) |2 dbn | |
| 651 | 7 | |a Niederschlesien |0 (DE-588)4042237-9 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 651 | 7 | |a Polen |0 (DE-588)4046496-9 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 651 | 7 | |a Ząbkowice Śląskie |0 (DE-588)5058467-4 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 689 | 0 | 0 | |a Ząbkowice Śląskie |0 (DE-588)5058467-4 |D g |
| 689 | 0 | 1 | |a Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein |0 (DE-588)2001659-1 |D b |
| 689 | 0 | 2 | |a Wohltätigkeit |0 (DE-588)4190155-1 |D s |
| 689 | 0 | 3 | |a Geschichte 1860-1946 |A z |
| 689 | 0 | |5 DE-604 | |
| 689 | 1 | 0 | |a Polen |0 (DE-588)4046496-9 |D g |
| 689 | 1 | 1 | |a Niederschlesien |0 (DE-588)4042237-9 |D g |
| 689 | 1 | 2 | |a Deutsche |0 (DE-588)4070334-4 |D s |
| 689 | 1 | 3 | |a Vertreibung |0 (DE-588)4063299-4 |D s |
| 689 | 1 | 4 | |a Geschichte 1944-1950 |A z |
| 689 | 1 | |5 DE-604 | |
| 776 | 0 | 8 | |i Erscheint auch als |n Online-Ausgabe, PDF |z 978-83-8138-706-4 |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Inhaltsverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Literaturverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Abstract |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Register // Personenregister |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Abstract |
| 940 | 1 | |n oe | |
| 940 | 1 | |q BSB_NED_20230217 | |
| 999 | |a oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-033971265 | ||
| 942 | 1 | 1 | |c 200.9 |e 22/bsb |f 09034 |g 43 |
| 942 | 1 | 1 | |c 306.09 |e 22/bsb |f 09044 |g 438 |
| 942 | 1 | 1 | |c 306.09 |e 22/bsb |f 09044 |g 43 |
| 942 | 1 | 1 | |c 200.9 |e 22/bsb |f 0904 |g 438 |
| 942 | 1 | 1 | |c 200.9 |e 22/bsb |f 0904 |g 43 |
| 942 | 1 | 1 | |c 200.9 |e 22/bsb |f 09034 |g 438 |
Record in the Search Index
| _version_ | 1804184637101047808 |
|---|---|
| adam_text | SPIS TREŚCI Wstęp..................................................................................................................................................... 11 1. Stan badań......................................................................................................................................... 11 2. Cel, zakres i metodyka pracy............................................................................................................ 14 3. Źródła................................................................................................................................................ 15 4. Omówienie schematu pracy i zastosowanych rozwiązań............................................................. 17 ROZDZIAŁ I Diakonia żeńska - powstanie i rozwój (XIX/XX w.)...................................................................... 21 1. Powstanie idei diakonii i jej źródła biblijne...................................................................................... 21 2. Diakonia w Niemczech w XIX w.................................................................................................... 22 3. Diakonia żeńska na Śląsku i jej rozwój w XIX i pierwszej połowie XX w................................... 30 ROZDZIAŁ II Początki działalności i organizacja ewangelickiej diakonii w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1890 ............................................................................................................................................ 41 1. Zaplecze socjalne i opieka medyczna w Ząbkowicach Śląskich w pierwszej połowie
XIX w. ... 41 2. Sierociniec Tabeenstiñ ֊ początek diakonii w Ząbkowicach Śląskich......................................... 47 3. Sprowadzenie do Ząbkowic Śląskich sióstr diakonis................................................................... 4. Początkowa infrastruktura zakładu diakonijnego i jej rozwój.................................................... 57 61 5. Społeczność sióstr i początki jej działalności................................................................................... 67 6. Pastor Hermann Graeve.................................................................................................................. 78 7. Początki działalności pozamiejscowej............................................................................................. 80 8. Podstawy prawne działalności Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego...................................... 91 8.1. Skład zarządu i zwierzchnicy zakładu diakonijnego ( 1866-1890)........................................ 93 ROZDZIAŁ III Ewangelicki Zakład Diakonijny i działalność sióstr diakonis na terenie Ząbkowic Śląskich wiatach 1890-1914 ............................................................................................................................. 97 1. Działalność medyczna.................................................................................................................... 97 1.1. Ewangelicki Szpital Bethanien................................................................................................ 97 1.2. Dom opieki
Emmaus............................................................................................................... 102 1.3. Posługa wśród chorych (Gemeindepflege)............................................................................... 105 2. Działalność wychowawcza i edukacyjna........................................................................................ 105 2.1. Sierociniec Tabeenstift............................................................................................................... 106 2.2. Szkoła gospodarstwa domowego Luisenheim......................................................................... 110
8 Spis treści 2.3. Przedszkole {Kleinkinderschule)............................................................................................. ИЗ 3. Działalność misyjna....................................................................................................................... 114 4. Nowe inwestycje budowlane............................................................................................................ 116 4.1. Budowa kościoła sióstr diakonis............................................................................................. 128 4.2. Cmentarz sióstr diakonis......................................................................................................... 131 5. Działalność wydawnicza.................................................................................................................. 132 6. Zarząd zakładu diakonijnego i jego finanse.................................................................................. 134 6.1. Duchowni................................................................................................................................... 136 6.2. Przełożone domu macierzystego............................................................................................. 141 7. Kwestie finansowe............................................................................................................................. 147 ROZDZIAŁ IV Rozwój działalności pozamiejscowej wiatach 1890-1913 ................................................................ 153 ROZDZIAŁY W czasie wojennej zawieruchy
(1914-1919).......................................................................................... 193 1. Służba bez broni................................................................................................................................ 194 2. Budowa nowej szkoły gospodarstwa domowego Luisenheim....................................................... 203 3. Czas wojny - czasem jubileuszy...................................................................................................... 205 4. Władze zarządu i problemy finansowe.......................................................................................... 209 5. Działalność pozamiejscowa............................................................................................................ 212 ROZDZIAŁ VI Od wielkiego kryzysu do ponownego odrodzenia (1920-1932).................................................... 217 1. W dobie kryzysu i inflacji............................................................................................................... 217 2. Zmiany w strukturze zarządu......................................................................................................... 224 2.1. Duchowni................................................................................................................................... 225 3. Modernizacja infrastruktury i prace budowlane............................................................................ 229 3.1. Budowa nowego sierocińca Tabeenstift....................................................................................
232 4. Z działalności pozamiejscowej....................................................................................................... 235 4.1. Szkoła w Legnicy....................................................................................................................... 237 4.2 Szpital Herr-hilfw Szklarskiej Porębie.................................................................................... 241 4.3. Misja w Chinach....................................................................................................................... 242 Rozdział VII ......................................... 245 1. Pod znakiem swastyki ֊ ząbkowicki zakład diakonijny a sytuacja polityczna.......................... 245 2. Życie domu ........................................................................................................................................ 251 3. Ostatnie inwestycje przed wybuchem II wojny światowej.......................................................... 254 4. Okres II wojny światowej................................................................................................................ 257 Działalność diakonijna a nazistowska rzeczywistość (1933-1946) .
9 Spis treści 5. Ostatnie dni w Ząbkowicach Śląskich (1945-1946)...................................................................... 262 6. Opuszczenie miasta.......................................................................................................................... 270 Rozdział VIII Materialna spuścizna Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego.................................................... 275 1. ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE {Frankenstein in Schlesien)................................................................... 277 1.1. Dom macierzysty sióstr diakonis {Diakonissenmutterhaus), ul. Krzywa 6-6a.................... 277 1.2. Kościół diakonijny {Diakonissenkirche), ul. Krzywa 6b....................................................... 278 1.3. Pierwszy szpital ewangelicki Bethanien, ul. Krzywa 10 (od 1894 r. szkoła Luisenheim, 281 później ochronka Zoar i świetlica Gottestreue)............................................................... 1.4. Dom dla emerytowanych diakonis Elim {Feierabendhaus Elim), ul. Krzywa 8.................. 281 1.5. Dom wypoczynkowy dla sióstr diakonis Prinz Albrechtshöhe, ul. Krzywa 11.................... 282 1.6. Pierwszy budynek sierocińca Tabeenstift {Altes Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift; później Joppe), ul. Armii Krajowej 52a.............................................................................. 282 1.7. Drugi budynek sierocińca Tabeenstift {Lydda·, później ochronka Zoar), ul. Armii Krajowej 46 . . 283 1.8. Szpital ewangelicki Bethanien, ul. Armii Krajowej 52 .......................................................... 283 1.9.
Budynek plebanii Sola fide, ul. Armii Krajowej 48 ................................................................ 283 1.10. Dom opieki Emmaus {Pflegehaus Emmaus), ul. Kłodzka 2................................................. 284 1.11. Budynek Ewangelickiej Szkoły Gospodarstwa Domowego Luisenheim {Ev. Haushaltungs schule Luisenheim), ul. Piastowska 1............................................................................ 285 1.12. Dom dla wdów po pastorach Gottesfriede, ul. Piastowska 8............................................... 285 1.13. Nowy budynek sierocińca Tabeenstift {Neues Tabeenstift), ul. Bohaterów Getta 37 .... 285 1.14. Dom mieszkalny dla rzemieślników i robotników Graevestift, ul. Legnicka 6.................. 286 1.15. Cmentarze sióstr diakonis {Schwesternfriedhof/Diakonissenfriedhof), ul. 1 Maja oraz ul. Pias towska ............................................................................................................................. 286 2. LEGNICA {Liegnitz)....................................................................................................................... 287 2.1. Budynek szkoły Elisabethschule, ul. Tarasa Szewczenki 8-10............................................... 287 2.2. Budynek internatu Elisabethheim, ul. Sejmowa...................................................................... 3. KACZORÓW {Ketschdorf) ֊ Dom wspólnoty ewangelickiej Emmastift, ul. Kamiennogórska 9. . . 288 288 4. JEDLINA-ZDRÓJ {Charlottenbrunn) - Dom mieszkalny dla rzemieślników i robotników Gottes segen, ul. Cmentarna
4................................................................................................................ 5. KOPANIEC {Seifershau) ֊ Dom wspólnoty ewangelickiej Gottesgruß, Kopaniec 40 ................ 289 289 6. MIĘDZYRZECZE {Haidau) - Dom wypoczynkowy dla dzieci {Kindererholungsheim) Kramstastift.............................................................................................................................................. 290 7. OPOLNICA {Giersdorf) - Dom wypoczynkowy dla diakonis i nauczycielek ewangelickich Hedwigshaus, Opolnica 1............................................................................................................ 290 8. JANOWICE WIELKIE (/annowitz) - Dom wypoczynkowy dla sióstr diakonis Dankbarkeit, ul. Demokratów 24 ...................................................................................................................... 291 9. SZKLARSKA PORĘBA {Schreiberhau).......................................................................................... 291 9.1. Ewangelicki Szpital Herr-hilf {Evangelisches Krankenhaus Herr-hilf), ul. Franciszkańska 30 . . . 291
10 Spis treści 9.2. Dom spokojnej starości Freundlichkeit (Altersheim Freundlichkeit), ul. Słoneczna Polana 4 . . . 292 9.3. Dom wypoczynkowy Stillen Winkel (Erholungsheim Stillen Winkel), ul. Słoneczna Polana 3 . . . 292 Zakończenie......................................................................................................................................... 295 Aneks 1.................................................................................................................................................. 299 Aneks 2.................................................................................................................................................. 303 Aneks 3.................................................................................................................................................. 305 Bibliografia............................................................................................................................................ 307 Wykaz skrótów...................................................................................................................................... 325 Wykaz ilustracji................................................................................................................................... 327 Wykaz tabel i wykresów....................................................................................................................... 329
Streszczenie............................................................................................................................................ 331 Summary............................................................................................................................................... 335 Indeks osobowy................................................................................................................................... 339
BIBLIOGRAFIA Źródła ARCHIWUM PAŃSTWOWE WE WROCŁAWIU (APWr) Zespół: Śląski Konsystorz Ewangelicki we Wrocławiu (ŚKE) ֊ sygn. 1/194, Acta der Königl. General-Superintend, der Provinz Schlesien, betreffend die Diakonissen Anstalt Frankenstein, Vol. 1,1864-1923. ֊ sygn. 1/1739, Acta Einweihung und Jubelfeiern von Kirchen, Kapellen und Anstalten, Vol. I. - sygn. 1/1759, Acta betr. Übernahme der Gemeindepflegestaionen durch die NSU, Vol. I, 1938-1939. - sygn. 1/1766, Acta gen. betr. Diakonissen Angelegenheiten, Vol. 1,1887-1906. - sygn. 1/1767, Acta gen. betr. Diakonissen Angelegenheiten, Vol. II, 1907-1939. - sygn. II/1903, Acta betr, der Anstellung eines Geistlichen bei der evangl. Diakonissen Anstalt in Frankenstein, Vol. 1,1881-1904. - sygn. II/1904, Acta betr, der Ausstellung eines Geistlichen bei der evangl. Diakonissen Anstalt in Frankenstein, Vol. II, 1904-... - sygn. П/1905, Acta betr. Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein i. Schl., Vol. III, 1909-1926. - sygn. II/1906, Acta betr. Diakonissen-Anstalt Bethanien in Frankenstein, Elisabethschule in Liegnitz, Vol. 1,1937-... - sygn. V/1273, Acta betr. den Kandidaten der evangelischen Theologie Hermann Theodor Ehrenhold Graeve. - sygn. VI/27, Acta der Königl. Generalsuperintend. der Provinz Schlesien betreffend die Angelegenheiten der Superintendentur Frankenstein-Münsterberg. - sygn. VI/152, Acta der Königl. Generalsuperintend. der Provinz Schlesien betreffend Ein weihung von Kirchen, Vol. III, 1887-1900. - sygn. VI/416, Diakonissen u. Anstalten und Diakonie. Zespół: Konserwator Zabytków Prowincji Śląskiej (KZPŚ) - sygn. 149,
Evangelische Diakonissenanstalt in Frankenstein. Zespół: Urząd Stanu Cywilnego w Świdnicy - sygn. 50, Księga zgonów USC Świdnica 1897 r., t. 2, akt nr 552. ARCHIWUM PAŃSTWOWE WE WROCŁAWIU ODDZIAŁ W KAMIEŃCU ZĄBKOWICKIM (APKZ) Zespół: Akta Miasta Ząbkowic Śląskich (AMZ) ֊ sygn. 2, H. Pieh, Frankensteiner Geschichten aus älterer und neuer Zeit.
308 Bibliografia Zespół: Starostwo Powiatowe w Ząbkowicach Śląskich - sygn. 51, Sprawy Niemców. GEHEIMES STAATSARCHIV PREUßlSCHER KULTURBESITZ IN BERLIN (GSPK) Handschriften, Chroniken, Ortsgeschichten - XVII. HA, Rep. 135, Nr. 1449, Chronik der Stadt Frankenstein und des Herzogtums Müns terberg, [1720-1821]. Ministerium des Innern, Volkswohlfahrt ֊ HA, Rep. 77 B, Nr. 1101, Acta betr: das Joseph Scholzschen Waisen Institut zu Frankenstein, [1864-1907]. EVANGELISCHE ZENTRALARCHIV IN BERLIN (EZAB) Evangelischer Oberkirchenrat der Evangelischen Kirche der altpreußischen Union (1850-1963) (EOEK), Kirchenprovinz Schlesien (Breslau, Görlitz) einschl. Polnisch-Oberschlesien - sygn. 7/14406, Frankenstein/Schlesien, 1 1856-III 1929. - sygn. 7/15552, Diakonissenanstalt in Frankenstein/Schlesien, IV 1884-XII1913. - sygn. 7/15553, Diakonissenanstalt in Frankenstein/Schlesien, II1916-IX 1958. Gustav-Adolf-Werk (vor 1945) ֊ sygn. 2001/2912, Frankenstein, Schlesien (1859-1933). Berliner Missionsgesellschaft (BM) - sygn. 1/6996, Acta der Gesellschaft zur Beförderung der evangelischen Missionen unter den Heiden betreffend Missionshilfsverein Frankenstein-Münsterberg. - sygn. 1/1928, Acta der Berliner Missionsgesellschaft betreffend Diakonissenhaus Franken stein 1909-1950. Bibliothek - sygn. 2015/581, 50 Jahre Kirchgemeinde Heinrichau 1872-1922, Breslau 1922. ARCHIWUM DAS EV. DIAKONISSENMUTTERHAUS FRANKENSTEIN E.V. IN WERT HEIM (EDMV) Zbiór kronik - Berichte über Stationen von Hedwig Gräfin von Stosch 1. Oberin, [rkps], - Abschrift aus dem Gedenkbuch der Familie Graeve 1858, [rkps]. -
Haus Chronik von Mutter von Brauchitsch 1909-1918, [rkps]. - Chronik des Tabeen-Stifts [1886-1941], [rkps]. - Chronik des evang. Diakonissen-Mutterhauses am Main [5. April 1946-22. Juli 1948], [rkps]. - ChronikTabeenstift 1945-1947, [rkps]. - Aus Margaretha Richard Tagebuch, [rkps].
Bibliografia 309 Zbiór teczek ֊ Teczka: Statuten und Stiftungen. ֊ Teczka: Oberin Diakonisse Hedwig Gräfin von Stosch, Oberin Diakonisse Hedwig von Brauchitsch, Oberin Diakonisse Marlene Petran, Oberin Diakonisse Elfriede Petran. ֊ Teczka: Berichte und Briefe von Oberin Hedwig Gräfin von Stosch, Briefe und Berichte über Mutter von Brauchitsch. ֊ Teczka: Herr Pastor Schüßler, Bischof D. Zänker, Direktor Schmidt, H. Metzler. ֊ Teczka: Mutterhausberichte 1900-. ֊ Teczka: Statistiken ab 1945. - Teczka: Sup. Graeve, Herr Pastor Petran, Dienstanweisung, Herr Pastor Buschbeck. ֊ Teczka: Transport 1946. - Teczka: Teczka zawierająca dokumenty własnościowe Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich. Zbiór druków - Haus- und Berufs- Ordnung der Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein, Diesdorf bei Kühnem [1872]. ֊ Ordnungen für Aufnahme und die Ausbildung der Schwestern des Diakonissenmutter hauses zu Frankenstein, [1910]. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1905. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1912. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1913. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1919. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1920. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1923. - Schwestern-
Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1927. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1929. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1930. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1931. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1932. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1933. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1935.
310 - ֊ - ֊ ֊ - ֊ ֊ ֊ - - - - ֊ - ֊ Bibliografia Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1936. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1937. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1938. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1939. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1940. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1943. 11. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein pro 1876. 12. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein pro 1877. 14. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein pro 1879/1880. 19. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein in Schlesien pro 1884/1885. 21. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein in Schlesien pro 1886/1887. 22. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein in Schlesien pro 1887/1888. 23. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 29. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1888/1889. 24. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 30. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu
Frankenstein in Schlesien pro 1889/1890. 26. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 32. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1891/1892. 27. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 33. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1892/1893. 28. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 34. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1893/1894. 29. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 35. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1894/1895. 30. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 36. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1895/1896. 31. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 37. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1896/1897. 32. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 38. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1897/1898. 34. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 40. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1899/1900.
Bibliografia - - - - ֊ - - - ֊ - 311 39. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 45. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1904/1905. 40. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 46. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1905/1906. 41. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 47. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1906/1907. 42. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 48. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1907/1908. 43. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 49. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1908/1909. 44. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 50. Jahres bericht über das Waisen- mid Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1909/1910. 45. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 51. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1910/1911. 46. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 52. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1911/1912. 47. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 52.
Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1912/1913. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissenanstalt Frankenstein/Schl über die Zeit von Mai 1941 bis September 1942. BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA WE WROCŁAWIU (BUWr.) Dawna Kolekcja Śląsko-Łużycka - sygn. 11/58367, Statuten des Tabeen-Stifts zu Frankenstein, [1859]. - sygn. III/ 17245 III, Allgemeine Grundsätze des Frankensteiner Diakonissen-Mutterhauses, betreffend die Arbeit der in der Gemeindepflegen stehenden Diakonissen. - sygn. I/ 42474, Reden gehalten am 13. Oktober 1886 in der Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein bei der 50jährigen Jubelfeier der Erneuerung der weiblichen Diakonie, [Langenbielau 1886]. ARCHIWUM WOJEWÓDZKIEGO URZĘDU OCHRONY ZABYTKÓW WE WROCŁAWIU DELEGATURA W WAŁBRZYCHU (AWUOZ) - Bandurska Z., Eysymontt J., Rochowicz Μ., Wodzińska A., Studium historyczno-urbanistyczne miasta Świebodzice, t. 3, Wrocław 1991.
312 - Bibliografia Binkowska L, Eysymontt R., Hryniewicz A., Studium historyczno-urbanistyczne Ząbkowic Śląskich. Katalog zabytków, 1.1-2, Wrocław 1996. ARCHIWUM SIÓSTR KLARYSEK OD WIECZYSTEJ ADORACJI W ZĄBKOWICACH ŚLĄSKICH - Dokument pamiątkowy z dnia 8 XI 1926 r., odnaleziony w kuli na szczycie wieży kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Ząbkowicach Śląskich. Źródła drukowane A. Eppner Co. Uhrenfabrikanten Breslau-Silberberg, [1911]. Anders EG.E., Historische Statistik der Evangelischen Kirche in Schlesien, Breslau 1867. Anstaltschronik der Evangel. Diakonissenanstalt Frankenstein (Schlesien). Der Frankensteiner Mutterhaus während des Weltkrieges, Frankenstein 1916. Anstaltschronik der Evangel. Diakonissenanstalt Frankenstein (Schlesien). Fortsetzung der im Jahre 1916 erschienenen Anstaltschronik von 1858-1915, Liegnitz 1941. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, Poznań 2008. Chronik der evangelischen Kirchengemeinde Stolz und der zur Parochie gehörenden Orte Reisezagel, Kunzendorf und Seitendorf, Uchte 2007. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der adeligen Häuser, Teil B, Gotha 1941. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der Briefadeligen Häuser, Jg. 7, Gotha 1913. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der Briefadeligen Häuser, Jg. 34, Gotha 1942. Grundgesetze des Rheinisch-Westphälischen Vereins für Bildung und Beschäftigung evangelischer Diakonissen, [w:] T. Fliedner, Das erste Jahr-Zehnt der Diakonissen-Anstalt zu Kaiserswerth am Rhein, vom 13. Oktober 1836 bis 1. Januar 1847, [Kaiserswerth 1847], s. 206-208. Guttstadt A.,
Krankenhaus-Lexikon für das Deutsche Reich die Anstaltsfürsorgefür Kranke und Gebrechliche und die hygienischen Einrichtungen der Städte im Deutschen Reich am Anfang des 20. Jahrhunderts, Berlin 1900, https://doi.org/10.1515/9783111516264 . Guttstadt A., Krankenhaus-Lexikon für das Königreich Preussen die Anstalten für Kranke und Gebrechliche und das Krankenhaus-, Irren-, Blinden- und Taubstummenwesen, Ih. 2, Ber lin 1886. Handbuch des preußischen Adels, Bd. 2, Berlin 1893. Knie J.G., Alphabetisch-Statistisch-Topographische Übersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuss. Provinz Schlesien, nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken, Breslau 1845. Nachtrag zur Geschichte der ev. Diakonissenanstalt zu Frankenstein, Frankenstein 1919. Schlesischer Pfarr-Almanach oder Schlesiens evangelische Pfarrstellen und deren gegenwärtige Inhaber unter Darlegung der parochialen Verhältnise, Berlin 1893. Schlesisches Güter Adreßbuch, Dritte Auflage, Breslau 1886. Schlesisches Güter Adreßbuch, Vierte Auflage, Breslau 1891. Schlesisches Güter Adreßbuch, Fünfte Auflage, Breslau 1894. Schlesisches Güter Adreßbuch, Zehnte Auflage, Breslau 1912.
Bibliografia 313 Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., [on-line:] http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download. xsp/WDU19200350200/0/D19200200_PL.pdf- 22 IV 2021. Ustawa z dnia б maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 97. Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2010, nr 75, poz. 474. Ustawa z dnia 23 lipea 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568. Verhandlungen der Dritten schlesischen Provinzial-Synode zu Breslau vom 1. bis 12. November 1881, Breslau 1881. Verhandlungen der Sechsten ordentlichen Schlesischen Provinzial-Synode zu Breslau vom 5. bis 15. November 1890, Breslau 1891. Verhandlungen der Siebenten ordentlichen Schlesischen Provinzial-Synode zu Breslau vom 28. November bis 9. Dezember 1893, Breslau 1894. Verwaltungs-Bericht des Magistrats der Königlichen Haupt- und Residenzstadt Breslau für die drei Etatsjahre vom 1. April 1895 bis 31. März 1898, Breslau 1900. PERIODYKI „Amts-Blatt der KöniglichenRegierung zu Liegnitz” 1846. „Der Armen- und Krankenfreund” 1856. „Der Gebirgsbote” 1875. „Der Landsmann. Nimptscher Zeitung” 1894-1914. „Die Diakonisse. Zeitschrift für weibliche Diakonie” 1926-1936. „Evangelisches Kirchenblatt für Schlesien” 1911-1918. „Frankenstein-Münsterberger Zeitung” 1914-1916. „Frankensteiner Kreisblatt” 1859. „Kirchliches Amts-Blatt für den Geschäfts-Bereich des Königlichen Consistorium für die
Provinz Schlesien” 1888. „Siloah. Blätter für Kinder-, Armen-, und Krankenpflege aus dem Evangelischen Diakonissen hause zu Frankenstein in Schlesien” 1889-1939. „Striegauer Stadtblatt” 1881-1917. „Waldenburger Wochenblatt” 1902. „Warmbrunner Nachrichten” 1910. „Wochenblatt der Johanniter-Ordens Bailey Brandenburg” 1871-1878. „Zeitung für Innere Mission. Beiblatt zur Monatsschrift für Innere Mission” 1888. Literatura 70 Jahre Deutsches Samariter-Ordensstift Kraschnitz 1860-1930, Düsseldorf 1930. 90. Jahresfest des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, „Frankenstein-Münsterberger Hei matblatt” 1956, Nr. 5, s. 1-2. 100 Jahre Frankensteiner Diakonissenmutterhaus, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” 1966, Nr. 6, s. 6-7.
314 Bibliografia Aschenbach H., Stadt und Kreis Striegau 1871-1918. Ereignisse und Personen im Spiegel zeit genössischer Quellen, Lübbecke 2000. Adenauer E.A., Das christliche Schlesien 1945/46. Wie die Erzdiözese Breslau und die Kirchen provinz Schlesien der Evangelischen Kirche der altpreußischen Union endeten und in Schlesien polnische katholische Apostolische Administraturen eingerichtet wurden, Berlin 2014, Beiträge zu Theologie, Kirche und Gesellschaft im 20. Jahrhundert, Bd. 22. Aus der Arbeit der Inneren Mission in Schlesien, Potsdam 1929. Aus Reichenbachs Kirchentum vor der Reformation. Das Vermächtnis der sterbenden Heimat kirche an ihre Kinder in die Ferne, [s.l.e.a.]. Baumann U., Protestantismus und Frauenemanzipation in Deutschland 1850 bis 1920, Frankfurt am Main 1992. Bider Μ., Początki instytucji diakonis w Kościele łacińskim w ujęciu historyczno-kanonicznym, „Roczniki Nauk Prawnych” Vol. 26, 2016, nr 4, s. 137-161, https://doi.org/10.18290/ rnp.2016.26.4-7. Blicharska B„ Z Frankenstein do Ząbkowic Śląskich. Drogi powojennych integracji na Ziemi Ząbkowickiej, [Dzierżoniów] 2014. Błahut-Kowalczyk A., Ewangelickie diakonisę w służbie chorym na Śląsku, [w:] Zgromadzenia zakonne w medycynie i farmacji na Śląsku i Zagłębiu, red. B. Urbanek, Warszawa 2013, s. 159-173. Bojanowski Μ., Bosdorf E., Striegau. Schicksale einer schlesischen Stadt, Köln-Sülz 1947. Bookhagen R., Die evangelische Kinderpflege und die Innere Mission in der Zeit Nationalsozialis mus: Mobilmachung der Gemeinden, Bd. 1,1933 bis 1937, Göttingen 1998. Brecht Μ. [et al.], Geschichte des
Pietismus, Bd. 3, Der Pietismus im neunzehnten und zwanzigsten Jahrhundert, Göttingen 2000. Brena J., Großherzogin Sophie von Sachsen-Weimar-Eisenach, Königliche Prinzessin der Nieder lande, eine große Frauengestalt 19. Jahrhunderts, Amsterdam 2002. Brinkmeier P„ Weibliche Jugendpflege zwischen Geselligkeit und Sittlichkeit. Zur Geschichte des Verbandes der evangelischen Jungfrauenvereine Deutschlands (1890-1918), Postdam 2003. Bruder Μ., Zaczęło się od Johanna Hessa... Krótki zarys historii wrocławskiej diakonii do 1945 r„ [w:] Mieszczaństwo wrocławskie. Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Miejskie Wrocławia w dniach 7-9grudnia 2000 r., red. H. Okólska, Wrocław 2003, s. 98-104. Brylla W.J., Ząbkowicka zagadka, „Sudety” 2013, nr 1-2, s. 23. Buca J., Ubocze 1305-2018, Poznań-Ubocze 2018, [on-line:] https://jbc.jelenia-gora.pl/ Content/33878/Ubocze-6-01-2019-RC.pdf- 17 VIII 2021. Buschbeck F., Diakonissenmutterhaus Frankenstein, Wertheim am Main 1966. Czapliński W, Galos A., Korta W, Historia Niemiec, Wrocław 1990. Das Diakonissen-Krankenhaus „Bethanien” in Breslau, „Rübezahl. Der schlesischen Provinzial blätter” 1868, H. 2, s. 71-72. Das Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien. Ein Rückblick zur Feier seines 50jährigen Bestehens im Jahre 1910, Diesdorfbei Gäbersdorf 1910. Dębicki J., Środa Śląska - Część IV - Pod władaniem Berlina (1874-1914), [w:] Środa Śląska. Dzieje miasta wina i skarbów, red. R. Żerelik, Wrocław 2006, s. 163-208. Diakonisse, [w:] Meyers Konversations-Lexikon, Bd. 4, Leipzig 1894, s. 928-929. Diakonissen, [w:] Kirchliches Handlexikon,
Bd. 2, Hrsg. C. Mensel, Leipzig 1889, s. 168-171.
Bibliografia 315 Diakonissenmutterhaus Frankenstein 110 Jahre, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” 1976, Nr. 11, s. 4. Die evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein Schlesien. Eine Geschichte in Bildern, Frankenstein 1910. Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016. Disselhof J., Jubilate! Denkschrift zur Jubelfeier der Erneuerung des apostolischen Diakonissen-Amtes und der 50. Wirksamkeit des Diakonissen-Mutterhauses zu Kaiserswerth a. Rhein, Kaiserswerth 1886. Dola К., Szpitale średniowiecznego Śląska, cz. 1, Rozwój historyczny, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” 1968, s. 239-291. Dziedzic Μ., Budynki dawnych religijnych instytucji charytatywnych, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 283-289. Dziedzic Μ., Fotografowie z powiatu ząbkowickiego do 1945 r., Ząbkowice Śląskie 2019. Dziedzic Μ., Kościół pw. św. Jerzego i dawny szpital bożogrobców, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 219-229. Dziedzic Μ., Kościółpw. św. Józefa Oblubieńca NMP wraz z klasztorem i szpitalem bonifratrów, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 204-218. Dziedzic Μ., Zabudowa ulicy Krzywej, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 386-402. Dziedzic Μ., Organiściak J., Ząbkowickie
opowieści, cz. 4, Wybitne postacie ziemi ząbkowickiej, Ząbkowice Śląskie 1998. Dzwonkowski T„ Służba zdrowia w Zielonej Górze do 1945 roku, [w:] T. Dzwonkowski [et al.], Szpital Wojewódzki im. Karola Marcinkowskiego w Zielonej Górze (1945-2015), Zielona Góra 2015, s. 13-46. Eisenmänger E., Geschichte der Stadt Schmiedeberg im Riesengebirge, Breslau 1900. Elsner W., Liegnitzer Stadtgeschichte 1242-1912, Lorch/Württemberg 1978. Erbacher H., Die Innere Mission in Baden. Ein Beitrag zur Geschichte des 19. und 20. Jahrhun derts der Evangelischen Landeskirche in Baden, Karlsruhe 1957. Festschrift zum 25jährigen Jubiläum des Schlesischen Provinzialvereines für die Berliner Mission, ein Beitrag zur Missionsgeschichte Schlesiens, Diesdorf bei Gäbersdorf 1912. Filla J., Chronik der Stadt Striegau von den ältesten Zeiten bis zum Jahre 1889, Striegau 1889. Fleischer A„ Festschrift zur 600-Jahrfeier der Stadt Friedland Bez. Breslau, Breslau 1925. Fliedner G., Fliedner, Theodor, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 7, hrsg. von der His torischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1878, s. 120. Fliedner T., Das erste Jahr-Zehnt der Diakonissen-Anstalt zu Kaiserswerth am Rhein, vom 13. Oktober 1836 bis 1. Januar 1847, [Kaiserswerth 1847]. Fliedner T., Kurze Geschichte der Entstehung der ersten evangelischen Liebes-Anstalten zu Kaisers werth, „Der Armen- und Krankenfreund” 1856, Nr. 8, s. 9. Franke E, Bilder aus der Geschichte des Lehmgrubener Diakonissenmutterhaus Diakonissen Mutterhauses in Breslau 1869-1929, Düsseldorf 1929.
316 Bibliografia Frankenstein im Kriege 1866, „Unsere Heimat” 1934/1935, Nr. 3, s. 15-16. Frankenstein-Münsterberger Heimatkalender 1941, Münsterberg 1941. Friedemann A., Chronik des Tabeenstiftes des Diakonissen-Mutterhauses Frankenstein 1945-1951 zur Erinnerung an dessen Gründung vor 125 Jahren, „Jahrbuch für Schlesische Kirchen geschichte” 1986, Bd. 65, s. 180-202. Gelles R„ Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego 1803-2002. Od biskupa sufra gana Schimonskiego do profesora Leszka Kołakowskiego, Wrocław 2003, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2503. Gemeindeschwester, [w:] Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 21-22. Gerent P., Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945-1989, Toruń 2007. Geschichte der Konferenz für Innere Mission in den Kreisen Reichenbach i. Schl., Frankenstein, Nimptsch von 30. Mai 1851 bis 1901, Diesdorf bei Gäbersdorf 1901. Gimmler P„ Chronik von Maltsch a.d. Oder, Diesdorf 1928. Graeve H., Kurze Geschichte des evangelischen Kirchgemeinde Frankenstein zur 100jährigen Jubelfeier der Gemeinde am 6. November 1892, [Frankenstein 1892]. Grajewski G., Między sztuką, nauką a polityką. Ochrona zabytków na Dolnym Śląsku w cza sach III Rzeszy, Wrocław 2014, praca doktorska przygotowana na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. J.L. Dobesza. Greschat Μ., Die Vorgeschichte der Inneren Mission, [w:] Die Macht der Nächstenliebe. Einhundertfünfzig Jahre Innere Mission und Diakonie 1848-1998, Hrsg. U. Röper,
C. Jüllig, Berlin 1998 s. 46-57. Grużlewski J„ Przerwa T„ Srebrna Góra. Zwierciadło czasu, Srebrna Góra 2021. Grygiel D., Przewodnik po historii i zabytkach Gminy Kąty Wrocławskie, Kąty Wrocławskie 2009. Grygorcewicz B„ Marianna Orańska - obraz życia i działalności w dokumentach archiwalnych, Kamieniec Ząbkowicki 2015. Grygorcewicz B., Oblicza przeszłości. Zarys dziejów Ząbkowic Śląskich w latach 1945-1948, Ząbkowice Śląskie 2007. Günther J., Das Lehmgrubener Diakonissenmutterhaus in Breslau, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm-Donau 1957, s. 69-76. Güttler L, Die neue Heimat-Chronik von Wüstewaltersdorf. Ein Dorf erinnert sich 1900-1958, Hörstel-Riesenbeck 2008. Hartmann F„ Geschichte der Stadt Münsterberg in Schlesien von ihrer Gründung bis zur Gegen wart, Münsterberg 1907. Hasse E., Chronik der Stadt Reichenbach im Eulengebirge, Reichenbach 1929. Heber P., Die Diakonissen nach ihrer Geschichte und Bedeutung in der evang. Kirche, Darmstadt 1858. Hechler R, Kirchenkreis Striegau in Geschichte und Gegenwart. Festschrift zur General-Kirchen visitation 1932, [Saarau] 1932. Heili- und Heimstätatten im Schlesielande. XVII. Das Heimathaus für Fabrikarbeiterinenn zu Freiburg i. Schles., „Der Arbeiter. Mitteilungen des Schlesischen Verbandes evangelischer Arbeitervereine” Nr. 4, 15 Februar 1908, s. 1-2. Heyne J., Der Orden der barmherzigen Brüder in Schlesien in einer Geschichte der einzeln Klöster und Kranken-Institute, Breslau 1861.
Bibliografia 317 Hochbaum H., Die Evangelisch-lutherische Diakonissenanstalt Bethanien zu Breslau 1850-1927, Düsseldorf 1927. Hoffmann A., Marie von Kramsta, [w:] Schlesische Lebensbilder, Hrsg. E Andreae [et al.], Bd. 2, Schlesier des 18. u. 19. Jahrhunderts, Breslau 1926, s. 301-305. Hultsch G., Aus der Chronik des Kirchspiels Giersdorf, Kreis Frankenstein-Kirchenkreis Glatz, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1978, Bd. 57, s. 133-149. Humeńczuk G., Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 4 im. Bohdana Ihora Antonycza, [w:] G. Humeńczuk, Μ. Makuch, Śladami legnickich zegarów, Legnica 2017, s. 103. Hutter-Wolandt U., Die evangelische Kirche im Kirchenkampf 1933-1945, „Jahrbuch für Schle sische Kirchengeschichte” 1988, Bd. 67, s. 117-163. Hutter-Wolandt U., Die Innere Mission und das diakonische Wirken der Evangelischem Kirche in der Weimarer Zeit, [w:] U. Hutter-Wolandt, Tradition und Glaube. Zur Geschichte evan gelischen Lebens in Schlesien, Dortmund 1995, s. 226-245. Hutter-Wolandt U., Die Innere Mission und das diakonische Wirken der Evangelischen Kirche in der Weimarer Zeit, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1991, Bd. 70, s. 55-67. Hutter-Wolandt U., Hedwig Gräfin von Stosch - Die erste Oberin des Diakonissenmutterhauses Frankenstein/Schlesien von 1869 bis 1906, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009-2010, Bd. 88-99, s. 199-208. Hutter-Wolandt U., Tradition und Glaube. Zur Geschichte evangelischen Lebens in Schlesien, Dortmund 1995. Hutter-Wolandt U., Vertreibung aus Frankenstein in Schlesien und Neubeginn in Wertheim am Main. Schicksal
eines Diakonissenmutterhauses in den Jahren 1945 bis 1952, [w:] U. Hutter-Wolandt, Tradition und Glaube. Zur Geschichte evangelischen Lebens in Schlesien, Dortmund 1995, s. 253-264. Hutter-Wolandt Ա, Vom Wirken der Inneren Mission in Schlesien, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 7-45. Hutter-Wolandt U., Zur Geschichte der Diakonie in Schlesien, [w:] Diakonie ֊ stark für andere. Beiträge im Jubiläumsjahr der Diakonie aus der schlesischen Oberlausitz, Düsseldorf-Görlitz 1998, s. 42-75. Hytrek-Hryciuk J., Rosjanie nadchodzą! Ludność niemiecka a żołnierze Armii Radzieckiej (Czerwonej) na Dolnym Śląsku w latach 1945-1948, Wrocław 2010. Jendritza G., Das Mönchs- und Klosterwesen Frankensteins und seiner Umgebung, Franken stein 1926. Karczyńska H., Szczepankiewicz-Battek J., Działalność misyjna Jednoty Braterskiej, „Peregrinus Cracoviensis” 2005, z. 16, s. 41-52. Kaszuba E„ Ziątkowski L., Historia Brzegu Dolnego, Brzeg Dolny-Wrocław 1998. Kąsinowska R., Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003. Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001. Kmiecik P., Grużlewska A„ Dzierżoniów w obrazie i słowie, Dzierżoniów 2008. Koch O., Geschichte der Stadtgemeinde Dyhernfurth, Kreis Wohlau. Festschrift zum 250jährigen Jubiläum der Stadt, Dyhernfurth 1913. Jońca K., Kościół ewangelicki na Śląsku wobec polityki rasistowskiej NSDAP, „Studia Śląskie” T. 35, 1979, s. 131-179.
318 Bibliografia Kopietz J.A., Franz Polenz, Bürgermeister von Frankenstein (1809-1849), „Zeitschrift des Ver eins für Geschichte und Alterthum Schlesiens” 1906, Bd. 40, s. 46-97. Kopietz J.A., Geschichte der Probstei, des Hospitals St. Georg und der damit verbundenen Kran kenanstalt in Frankenstein, [w:] Festschrift zur Erinnerung an das 25. jährige Jubiläum des Progymnasiums zu Frankenstein am 2. Oktober 1903, Frankenstein 1903. Kopietz J.A., Kirchengeschichte des Fürstentums Münsterberg und Weichbildes Frankenstein, Frankenstein 1885. Król E.C., Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech w latach 1919-1945. Studium organizacji, treści, metod i technik masowego oddziaływania, Warszawa 1999. Kruszewski T., Gwałty na kobietach niemieckich w schyłkowym okresie II wojny światowej (październik 1944-8/9 maja 1944) i w pierwszych latach po jej zakończeniu, Wrocław 2016, Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego E-Monografie, 78. Kruszewski T., Organizacja opieki społecznej w działalności samorządu prowincjonalnego na Ślą sku w XIX i XX wieku, Wrocław 2010, Acta Universitatis Wratislaviensis, 3181. Kubica G., O bielskich diakonisach-pielęgniarkach ze Śląskiego Ewangelickiego Domu Sióstr-pio nierkach profesjonalnej opieki medycznej. Szkic z antropologii historycznej, [w:] Reformacja z perspektywy Bielska i Białej, red. A.E. Banot [et al.], Bielsko-Biała 2018, s. 65-102, https:// doi.org/10.12775/ludl02.2018.05. Kulak T., Dolny Śląsk w latach 1806-1918, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrze siński,
Wrocław 2006, s. 377-476. Kulak T., Historia Wrocławia, t. 2, Od twierdzyfryderycjańskiej do twierdzy hitlerowskiej, Wro cław 2001. Kunick E., Oberin in schwerster Zeit. Diakonisse Marlene Petran, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” 2001, Nr. 5, s. 8. Lange H., Bäumer G„ Handbuch der Frauenbewegung, Berlin 1901. Leue R., Ein Pionier der schlesischen Diakonie. GrafAdelberdt von der Recke-Volmerstein 1791-1878, [w:] Diakonie ֊ stark für andere. Beiträge im Jubiläumsjahr der Diakonie aus der schlesischen Oberlausitz, Düsseldorf-Görlitz 1998, s. 37-41. Luz U., Biblische Grundlagen der Diakonie, [w:] Diakonisches Kompendium, Hrsg. G. Ruddat, G.K. Schäfer, Göttingen 2005, s. 17-35. Mandziuk J., Opieka społeczna Kościoła katolickiego na Śląsku do czasów pruskich (1742), „Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej” 2001, nr 8, s. 129-166. Massow C. von, Das preussische Fürsorgeerziehungsgesetz vom 2. Juli 1900 und die Mitwirkung der bürgerlichen Gesellschaft bei seiner Ausführung. Auf Grund der Ausführungsbestimmun gen vom 18. 1900, Berlin 1901. Maziarz A., Śląskie samarytanki. Opieka zdrowotna rodzimych żeńskich zgromadzeń zakonnych na Śląsku w latach 1842-1914, Warszawa 2009. Meyer D„ Die evangelische Kirche 1797-1932, [w:] Geschichte Schlesiens, Bd. 3, Hrsg. JJ. Menzel, Stuttgart 1999, s. 271-316. Meyer D., Hermann Plitt (1821-1900) als Gründer des Diakonissenmutterhauses „Emmaus” in Niesky, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009-2010, Bd. 88-99, s. 209-222. Michejda J„ Gustaw Adolfi Stowarzyszenie Gustawa Adolfa. W 300-letnią pamiątkę
urodzin Gustawa Adolfa, Cieszyn 1894.
Bibliografia 319 Minale D., Die Vertreibung aus Stadt und Kreis Frankenstein in Schlesien zusammengestellt nach Berichten von Zeitzeugen, Dülmen/Westf 2018. Minale D., Erinnerungen an den Kindergarten, „Frankenstein-Münsterberger Rundsachu” 2008, Nr. 82, s. 7-8. Müller K„ Das Diakonissenmutterhaus Bethesda Grünberg in Schlesien, [w:] Das Evangelische Schle sien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 91-97. Müller K„ Ihr seid Gehilfen unserer Freude. Au der Geschichte des Diakonissen-Mutterhauses Frankenstein/Schlesien, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” I960, Nr. 5, s. 2-3. Nachlese 2006. Diakonissenmutterhaus Frankenstein in Wertheim feiert Doppeljubiläum, „Fran kenstein-Münsterberger Rundschau” 2007, Nr. 2, s. 4. Neß D., Gottesdiensträume. Dokumentation zum evangelischen Kirchenbau des 19. und 20. Jahr hunderts in Schlesien, Leipzig 2021. Neß D., Marie von Kramsta. Ein Leben in der Einheit von ökonomischen und diakonischem Handeln, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009/2010, Bd. 88/89, s. 159-178. Neß D., Schlesisches Pfarrerbuch, Bd. 2, Regierungsbezirk Breslau, Teil 1-2, Leipzig 2014. Neß D., Schlesisches Pfarrerbuch, Bd. 11, Diakonie, Militärseelsorge, Schlesien nach 1945, Brü dergemeine und Altlutheraner, Berichtigungen und Nachträge, Gesamtregister, Leipzig 2018. Neumann G., Das Deutsche Reich in geographischer, statistischer und topographischer Beziehung, Bd. 2, Auf. der Geographie des Preussischen Staates, Berlin 1874. Nipperdey T., Deutsche Geschichte 1800-1866. Bürgerwelt
und starker Staat, München 1984, https://doi.org/10.17104/9783406704635 . Nitschke B., Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1947, Zielona Góra 1999. Nonnast K., Markt-Bohrau, [w:] Geschichte des evangelischen Kirchenkreises Strehlen. Festschrift zur General-Kirchenvisitation 1928, Strehlen 1928, s. 38-41. Nowosielska-Sobel J., Sobel G., Dolny Śląsk w latach 1918-1945, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 507-595. Nowotny S., Leksykon fabryk, zakładów i wytwórni w Świdnicy do 1945 r, Swidnica-Piaseczno 2019. Nowotny S., Dobkiewicz A., Leksykon historii wsi powiatu świdnickiego do 1945 roku, SwidnicaPiaseczno 2018. Oficjalska E., Enklawa. Osada herrnhutów w Gnadenfeld - Pawłowiczkach na Górnym Śląsku, Opole 2019. Okólska H., Diakonijny Dom Macierzysty Glinianki, [w:] Przedmieście Świdnickie we Wrocławiu, red. H. Okólska, H. Górska, Wrocław 2012, s. 203-208. Ostrowska J., „Mój Führerze!”. Ofiary przymusowej sterylizacji na Dolnym Śląsku w latach 1934-1944, Warszawa 2019. Pasierb B., Migracja ludności niemieckiej z Dolnego Śląska w latach 1944-1947, Wrocław 1969, Monografie Śląskie Ossolineum, 17. Pausch R., Schwester Marlene Petran (15.4.1897-10.2.1953), [w:] Dienet dem Herrn mitFreuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 31-34. Pawłowski K„ Dzieje Ciepłowód. Od czasów najdawniejszych do współczesności, CiepłowodyNowa Ruda 2014.
320 Bibliografia Pawłowski К„ I ona bowiem wspierała wielu... Ewangelicka diakonia żeńska na Śląsku na przy kładzie Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1914, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” R. 74,2019, nr 1, s. 5-19, https://doi.org/10.34616/ skhs.2019.1.5.20. Pawłowski K., Losy Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich w latach 19451946. Przyczynek do dziejów ewangelickiej diakonii żeńskiej na Śląsku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” R. 74,2019, nr 4, s. 37-49, https://doi.Org/10.34616/skhs.2019.3.37.50. Pawłowski K., Na uboczu konfliktu. Ząbkowice Śląskie w czasie trwania Wielkiej Wojny (1914-1918), [w:] Wokół dziejów miasta III. Miasto a wojny. Z wojennej przeszłości Ząbkowic Śląskich, red. K. Pawłowski, Ząbkowice Śląskie 2019, s. 77-89. Pawłowski K., Ząbkowice Śląskie... jak Feniks z popiołów. Od wielkiego pożaru do Wielkiej Wojny (1858-1914), Ząbkowice Śląskie 2021. Peter J., Frankenstein, Camenz und Wartha in Schlesien nebst Reichenstein, Silberberg, Warthapass, Königshainer Spitzberg und deren Umgebungen. Handbuch für Reisende und Einheimische, Frankenstein 1885. Petran Ė„ Beiträge zur Verständigung über Begriffund Wesen der sittlich religiösen Erfahrung, Gütersloh 1898. Petran E., Der gegenwärtige Stand der inneren Mission in Schlesien, Breslau 1897. Petran E„ Erinnerungsblätter aus den ersten Jahrzehnten der Geschichte des Diakonissenmutter hauses zu Frankenstein in Schlesien zur Feier des 50jährigen Jubiläums, den 7. Mai 1916, Frankenstein 1916. Petran E., Im Lichte der Ewigkeit, Frankenstein
1911. Petran Μ., Elisabethheim in Liegnitz, [w:] Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 35-37. Prengel H., Das Mutterhaus „Frankenstein in Schlesien” 1866 - Das Mutterhaus in Wertheim am Main 1991, Wertheim am Main 1991. Prengel H., Zur Geschichte, Geschick und Weg der schlesischen Diakonissen-Mutterhäuser, [w:] Spuren und Wirkungen der schlesischer evangelischen Kirche im Nachkriegsdeutschland, Hrsg. Ch.E. Schott, Würzburg 2000, s. 159-164. Przerwa T., Zycie wsi, [w:] Walim. Dzieje i krajobraz kulturowy sudeckiej osady włókienniczej, red. J. Kęsik, Wrocław 2015, s. 97-106, Historia Obok. Studia z Dziejów Lokalnych, t. 3. Rauch E., Geschichte der Bergstand Nimptsch, Nimptsch 1935. Rauterberg G., Die Anfänge der Inneren Mission in Schlesien und das kirchliche Amt, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1966, Bd. 45, s. 166-171. Rauterberg G., Innermissionarische Kriegsarbeit und Felddiakonie in Schlesien 1866 und 1870/71, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1960, Bd. 39, s. 162-166. Rauterberg G., Wichern und schlesische Rettungshäuser, Ulm/Donau 1957. Reitzenstein F. von, Die ländliche Armenpflege und ihre Reform. Verhandlungen des deutschen Vereins für Armenpflege und Wohltätigkeit sowie der von ihm niedergesetzten Kommission nebst den erstatten Berichten und Gutachten, Freiburg i. B. 1887. Reymann G., Fünfzig Jähre Innere Mission in Schlesien. Geschichte des Schlesischen Provinzialvereines für Innere Mission 1863-1913, Liegnitz 1913.
Bibliografia 321 Rössler D„ Grundriß der Praktischen Theologie, Berlin-New York 1994, https://doi. org/10.1515/9783110859201. Ruf W., Gedenkstätteneinweihung des Evangelischen Diakonissenmutterhauses in Frankenstein/ Schlesien (Ząbkowice SL) von 16.05.2003-19.05.2003, „Rund um den schiefen Turm. Heimatund Mitteilungsblatt der Frankensteiner” 2003, Jg. 2, Nr. 1, s. 1-2. Schäfer T., Die Arbeit der weiblichen Diakonie, Hamburg 1880. Schäfer T., Die Geschichte der weiblichen Diakonie, Hamburg 1879. Schäfer T., Leitfanden der inneren Mission zunächstfür den Berufsunterricht in Brüder- Diako nen- und Diakonissen-Anstalten, Hamburg 1893. Schian Μ., Das kirchliche Leben der evangelischen Kirche der Provinz Schlesien, Tübingen-Leip zig 1903. Schian Μ., Robert Schian, [w:] Schlesische Lebensbilder, Hrsg. F. Andreae, Bd. 2, Schlesier des 18. u. 19. Jahrhunderts, Breslau 1926, s. 296-300. Schian R., Die Innere Mission in Schlesien, ihre Aufgaben und ihre Arbeit, Breslau 1864. Schindler A., 1860-1950.50 Jahre Geschichte des deutschen Samariter-Ordensstift zu Kraschnitz, Breslau 1910. Schlesische Heimat. Stadt und Kreis Neumarkt, Hameln 1994. Schmidt ƒ., Beruf: Schwester. Mutterhausdiakonie im 19. Jahrhundert, Frankfurt-New York 1998. Schmidt J., Die Frau hat ein Recht auf Mitarbeit am Werke der Barmherzigkeit, [w:] Die Macht der Nächstenliebe. Einhundertfünfzig Jahre Innere Mission und Diakonie 1848-1998, Hrsg. U. Röper, C. Jüllig, Berlin 1998, s. 138-149. Schmidt T., Das Diakonissenwerk der Brüdergemeinde und die Diakonissenanstalt „Emmaus” in Niesky O/S, [w:] Das Evangelische
Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evan gelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 55-62. Schneck R„ Vergangenheit und Gegenwart von Peilau-Gnadenfrei, Reichenbach in Schlesien 1911. Schott Ch.E., Auf dem Weg zu einer neuen Kirche. Die Innere Mission in Schlesien von den Anfängen bis 1900, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009-2010, Bd. 88-89, s. 129-141. Schott Ch.E., Die Anfänge der Diakonie im Schlesien des 19. Jahrhunderts, „Beiträge zur ost deutschen Kirchengeschichte” 2002, Folge 5, Die Anfänge der Diakonie im östlichen Europa, s. 68-75. Schröder G., Marie von Kramsta - Spuren eines Lebens im Sand derZeit, „Jahrbuch für Schle sische Kirchengeschichte” 1983, Jg. 62, s. 113-136. Schulte H., 25-lecie powstania domu macierzystego diakonisek Bethesda w Zielonej Górze na Ślą sku, oprać. K. Badach-Rogowski, „Studia Zielonogórskie” T. 13, 2007, s. 148-163 (cz. 1), T. 14, 2008, s. 87-102 (cz. 2). Schulte H., Gedenkblätter zum 25 jährigen Bestehen des Diakonissen-Mutterhaus Bethesda zu Grünberg in Schlesien, Grünberg 1926. Schüßler W., Die ehemals schlesischen Diakonissenmutterhäuser, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 46-47. Schüßler W., Die Frankensteiner Anstalten, Düsseldorf 1928. Schüßler W., Fünfundsiebzig Jahre Frankensteiner Diakonissenanstalt 1866-1941, Liegnitz 1941.
322 Bibliografia Schüßler W., Von Frankenstein nach Wertheim. Der Weg eines schlesischen Diakonissenmutter hauses, „Jahrbuch für Schlesische Kirche und Kirchengeschichte” 1954, s. 163-179. Schüttler K., Erinnerungen an Lauenbrunn, Hasbergen 1988. Schütze O., Die Innere Mission in Schlesien, Hamburg 1883. Sehlke S., Pädagogen-Pastoren-Patrioten. Biographisches Handbuch zum Druckgut für die Kinder und Jugendliche von Autoren und Ilustratoren aus Mecklenburg-Vorpommern bis 1945, Norderstedt 2009. Seibt A., Aus Tepliwoda’s Vergangenheit. Ein Beitrag zur Geschichte des Münsterberger Fürsten tums und das Frankensteiner Weichbildes, Tepliwoda 1907. Siebel-Achenbach S., Niederschlesien 1942 bis 1949. Alliierte Diplomatie und Nachkriegwirk lichkeit, Würzburg 2006. Seifert A., Der Kreis Frankenstein. Ein Beitrag zur Heimatskunde, Frankenstein 1883. Steinwachs E, Geschichte des Ev.-luth. Diakonissenmutterhaus Bethanien in Kreuzburg O/S, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 76-81. Stiller E., Aus der Geschichte unserer Kirchgemeinden/Die Kichegemeinde Charlottenbrunn, [on-line:] http://www.boehm-chronik.com/1936_evKG-Charlottenbrunn.pdf- 16 V 2021. Störtkuhl B., Modernizm w Legnicy, przeł. W. Moniak, Wrocław 2007. Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, red. K. Matwijowski, Wrocław-Strzegom 1998. Surdacki Μ., Szpitalnictwo zakonne w średniowiecznej Polsce, „Roczniki Humanistyczne” T. 63, 2015, z. 2, s. 49-98, https://doi.org/10.18290/rh.2015.63.2-3 . Szczepankiewicz-Battek J.,
Kobieta jako duchowny w kościołach reformacji. Studium historycznospołeczne, „Theologica Wratislaviensia” T. 12,2017, s. 201-224. Szczepankiewicz-Battek ]., Kościół Ewangelicko-Augsburski na Dolnym Śląsku w latach 1945-1999, „Dolny Śląsk” 2000, nr 8, s. 57-73. Szczepankiewicz-Battek J., Protestantyzm na Śląsku. Geografia, demografia, kultura, Wrocław 1996. Szewczyk L, Opieka nad dzieckiem przestępczym na ziemiach polskich w XIX wieku, „Rocznik Nauk Społecznych” T. 33,2005, z. 2, s. 87-102. Śląsk Dolny w drugą rocznicę powrotu do Polski 1945-1947, red. S.M. Kuczyński, Wrocław 1947. Tajemnice starego cmentarza, „Wiadomości Powiatowe” 2013, nr 4, s. 3. Tschirschky [und Bögendorff] EG. von, Erinnerungen eines Hochverräters, Stuttgart 1972. Ulbrich C., Petran E., Halleluja! Denkschrift zum fünfzigjährigen Jubiläum der evangelisch-lutherischen Diakonissenanstalt Bethanien zu Breslau, Breslau 1900. Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924-1944, Toruń 2002. Viertel G., 500 Jahre Diakonie in Schlesien - ein Abriß. Ein evangerlischer Beitrag zum Mil lennium des Bistums Breslau im Jahr 2000, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2001, Bd. 80, s. 65-84. Walzik J., Das Diakonissenmutterhaus - mein Nachbar in Frankenstein, [w:] Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 28-29. Werner W, Das Dominikaner-Kloster zum Heiligen Kreuz in Frankenstein Schl. Ein Beitrag zur Geschichte der Evangelischen Stadtpfarrkirche, Frankenstein
1926. Winkler W, Schreiberhau, seine Geschichte, Natur und Beschreibung, Schreiberhau 1903.
Bibliografia 323 Wipszycka E., Kościół w świecie późnego antyku. Warszawa 2017, https://doi.org/10.31338/ UW.9788323525097. Wittben K., Hedwig von Brauchitsch, [w:] Biographisches Lexikon zur Pflegegeschichte, Hrsg. H. Kölling, Bd. 4, München 2008, s. 158. Wojciechowski Μ., Notatki dolnośląskie, „Przegląd Zachodni” 2005, որ 3, s. 180-202. Wojtowicz Μ., Dawne szpitale Wrocławia, Wrocław 2007. Würffel J.EE., Rieck G„ Erste vollständige Chronik der Stadt Freiburg i. Schl, nach den Original-Quellen bearbeitet von Johann Friedrich Ernst Würffel und Ernst Rieck, Freiburg [1938]. Zakład charytatywny w Ząbkowicach ŚL, ul. Piastowska 1/4, „Kalendarz Ewangelicki” R. 65, 1952, s. 101-104. Zapke A., Die Gnadenkirche zum Kreuze Christi in Hirschberg-Schlesien. Festschrift: zur Feier ihres 200jährigen Bestehens, Hirschberg 1909. Zilz W., Der Friedenshort, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 81-85. Żerelik R., Prawosławie na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, „Śląski Labirynt Krajoznawczy” T. 6, Wrocław 1994, s. 93-110. Żerelik R., Szczepanów. Wielkie dzieje dolnośląskiej wsi, Kraków-Wrocław 2018, Historia Obok. Studia z dziejów lokalnych, 1.15. Netografia https://www.lozabkowice.pl/news.php?readmore=743 - 27 VIII 2021. http://zabkowice.express-miejski.p1/wiadomosc/6 169,wandale-dewastuja-zabkowickiepomniki ֊ 27 VIII 2021. http.7/www.glass-portal.privat.t-online.de/hs/s-z/schatteburgl_hermann.htm - 22 X 2021.
STRESZCZENIE Inicjatorem powstania Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich był miejscowy pastor Hermann Graeve. W 1860 r. założył on w mieście pierwszą ewan gelicką instytucję dobroczynną, którą był przytułek i sierociniec Tabeenstift. W celu poszerzenia zakresu działalności w 1866 r. pastor Graeve sprowadził do Ząbkowic Śląskich ewangelickie siostry diakonisy i przy dzisiejszej ul. Krzywej założył dom macierzysty, tym samym powołując do życia Ewangelicki Zakład Diakonijny. Pierw szą przełożoną domu macierzystego była siostra Hedwig von Stosch. Wśród celów, jakie realizować miał zakład diakonijny, wskazać należy przede wszystkim opiekę i wychowanie młodzieży żeńskiej. Kierownictwo instytucji leżało w kompetencjach zarządu zakładu diakonijnego, w skład którego wchodzili (prócz siostry przełożonej) przedstawiciele duchowieństwa ewangelickiego oraz osoby świeckie, w dużej mierze członkowie rodzin szlacheckich i arystokratycznych. W 1862 r. ząbkowiczanin Karl Friedrich Lamm zapisał miejscowej parafii ewan gelickiej swój dom, położony przy ul. Krzywej, gdzie w 1868 r. otwarto ewangelicki szpital Bethanien. Jego prowadzenie powierzono najpierw diakonisom z Wrocławia, później zaś siostrom z Ząbkowic Śląskich. W latach 1873-1874 wzniesiono nowy budy nek domu macierzystego, w latach 1879-1881 zaś powstał drugi budynek sierocińca Tabeenstift. Wtedy też pierwszy sierociniec otrzymał nazwę Joppe, nowy budynek zaś Lydda. W 1882 r. powstała plebania przeznaczona dla pracującego w zakładzie diakonijnym duchownego, nazwana Salem, zaś w 1885 r. rozbudowano istniejący
dom macierzysty. Pięć lat później działalność ząbkowickich sióstr rozszerzono o posługę w domu opieki dla osób starszych i przewlekle chorych, który ulokowano w budynku mieszczącym się przy ul. Kłodzkiej. Otrzymał on nazwę Emmaus. Oprócz działalności na terenie Ząbkowic Śląskich siostry diakonisy pracowały także na terenie licznych stacji diakonijnych, rozsianych na terenie całego Śląska. Pierwsza taka stacja powstała w 1867 r. w Walimiu. Stacje diakonijne były powoływane do życia przez właścicieli miejscowych majątków, rady parafialne, Ewangelickie Związki Kobiet i Panien, jak również przez fabrykantów. W ramach swojej działalności poza domem macierzystym siostry diakonisy prowadziły żłobki i przedszkola, świadczyły podstawowe usługi pielęgniarskie, a także brdy czynny udział w życiu lokalnych społeczności parafialnych. Jedną z osób, która najwyraźniej zapisała się w historii roz woju zamiejscowej pracy ząbkowickich diakonis, była Maria von Kramsta z Morawy koło Strzegomia, która fundowała liczne obiekty przeznaczone na przedszkola, domy
332 Streszczenie parafialne, domy wypoczynkowe i domy opieki, których prowadzenie przekazywała siostrom z Ząbkowic Śląskich. Na przełomie XIX i XX w. siostry diakonisy prowadziły w Ząbkowicach Śląskich szpital ewangelicki Bethanien i dom opieki Emmaus oraz posługiwały jako pielę gniarki środowiskowe wśród miejscowej ludności. Pod ich opieką znajdował się także sierociniec Tabeenstift, przyjmujący pod swój dach nie tylko młodzież osieroconą, ale również tę kierowaną do Ząbkowic Śląskich w ramach resocjalizacji. Od 1894 r. siostry prowadziły także szkołę gospodarstwa domowego Luisenheim. Swoją pracę poświęcały one także najmłodszym, prowadząc żłobek i przedszkole. Co ciekawe, od 1909 r. jedna ząbkowicka diakonisa przebywała na misji na terenie Chin. W latach 1893-1894 przy ul. Kłodzkiej wzniesiono nowy budynek szpitala Betha nien, a w jego pierwotnej siedzibie zaczęła funkcjonować wspomniana szkoła Luisen heim. W 1897 r. przy ul. Legnickiej wzniesiono budynek mieszkalny dla ubogich robotników i rzemieślników, który otrzymał nazwę Graevestift. W celu zapewnienia zakwaterowania dla emerytowanych diakonis, w 1894 r. powstał w Ząbkowicach Ślą skich dom o nazwie Elim. W latach 1902-1904 r. dokonano przebudowy domu opieki Emmaus i tak powstał większy, nowoczesny obiekt. Nowe skrzydło domu macierzystego było gotowe pięć lat później. W kolejnych latach prowadzono liczne prace modernizacyjne przy budynku szpi tala Bethanien i szkoły Luisenheim, a w 1911 r. wzniesiono nową plebanię, która otrzymała nazwę Sola fide. W tym samym roku zakupiono budynek położony przy skrzyżowaniu ul.
Armii Krajowej i Krzywej, który po pracach adaptacyjnych prze znaczono na mieszkania dla sióstr diakonis oraz duchownych wraz z rodzinami, nazwany Prinz-Albrechts-Höhe. Istotną inwestycją była trwająca wiatach 1894-1895 budowa kościoła sióstr diakonis przy ul. Krzywej, który pełnił jednocześnie funkcję kościoła parafialnego. W 1906 r. siostra Hedwig von Stosch złożyła urząd przełożonej domu macierzyste go. Jej następczynią została siostra Hedwig von Brauchitsch. Czas jej kierowania ząbko wicką wspólnotą przypada na okres trwania I wojny światowej, kiedy to w zabudowa niach zakładu diakonijnego funkcjonowały lazarety, a ząbkowickie siostry kierowane były do pracy w szpitalach wojskowych działających zarówno na terenie Śląska, jak i poza granicami kraju. Okres po zakończeniu I wojny światowej zapisał się w historii zakładu diakonijnego jako czas kryzysu, związanego przede wszystkim z postępującą inflacją. Problemy finansowe nie spowodowały jednak zastoju w działaniach zmie rzających do modernizacji infrastruktury zakładu diakonijnego. Z powodzeniem ukończono prace związane z budową nowej siedziby szkoły Luisenheim przy ul. Pia stowskiej. W latach 1925-1926 przy ul. Bohaterów Getta w Ząbkowicach Śląskich wzniesiono nowy gmach sierocińca Tabeenstift. W 1928 r. zakład diakonijny stał się właścicielem szkoły żeńskiej w Legnicy, którą w kolejnych latach poddano gruntownej przebudowie i modernizacji. Również w tym czasie prowadzono prace budowlane
Streszczenie 333 w ewangelickim szpitalu Herr-Hilf w Szklarskiej Porębie, przekazanym ząbkowickim siostrom diakonisom w 1919 r. Ostatnim rozdziałem w historii społeczności sióstr diakonis w Ząbkowicach Ślą skich był czas przejęcia władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera. Polityka nazistowska miała duży wpływ na działalność ząbkowickiej diakonii żeńskiej, co przejawiało się m.in. w przejmowaniu prowadzonych przez siostry stacji diakonijnych (żłobków i przedszkoli), jak również przejęcia w 1938 r. szkoły w Legnicy. W czasie trwania II wojny światowej siostry diakonisy zostały zaangażowane w pracę w lazaretach wojskowych, mieszczących się zarówno w Ząbkowicach Śląskich, jak i poza granicami miasta. Działalność ząbkowickiego zakładu diakonijnego na terenie Śląska zakończy ło wysiedlenie ludności niemieckiej. Siostry diakonisy, razem z ich podopiecznymi z sierocińca, opuściły Ząbkowice Śląskie w sierpniu 1946 r. Po zakończeniu II wojny światowej pochodzące z Ząbkowic Śląskich diakonisy w dalszym ciągu prowadziły swoją działalność w miasteczku Wertheim na terenie Niemiec. Na Śląsku pozostawiały jednak dużą spuściznę materialną w postaci licznych budynków (szpitali, domów opieki), które w znacznej większości zostały zaadaptowane na cele mieszkalne. Słowa kluczowe: Śląsk, historia Śląska, Ząbkowice Śląskie, diakonia, działalność dobro czynna
INDEKS OSOBOWY Adenauer Evelyne A. 271, 273 Adolhp Gustav 240 Anders Friedrich Gottlob Eduard 76,160 Anders Marie 165, 286 Anders Wally 145,186 Andreae Friedrich 34 Andres Martha 160 Anlauf Karoline 168 Arlitt Emilie 174,189 Artelt Martha 165,167,189 Artopé Anna 159 Artopé Luise 159 Aschenbach Horst 87,184, 214 Augusta Wiktoria Hohenzollern, cesarzowa niemiecka 208, 220 Badach-Rogowski Krzysztof 38 Bandurska Z. 88 Banot Aleksandra E. 27 Barrey Auguste 164 Barth Gertrud 155 Baumann Ursula 24 Bäumer Gertrud 25-26, 30, 39 Becker Klara 59,176, 205 Becker Mathilde 191 Beer Ida 186 Beißert Ida 173-174, 179 Belling Karl 256 Berndt Frieda 176, 184 Bernhard, mistrz murarski 175 Besig Karl 136, 209, 227 Bider Marcin 21 Bindig Pauline 53 Binner Luise 182 Binkowska I. 277 Bischof, pastor 89 Bismarck Otto von 29 Bittner Klara 185,189 Blaschke Emilie 191 Bleicher Emma 158,178 Blicharska Beata 268, 270 Blümel Pauline 173 Blahut-Kowalczyk Aleksandra 30 Böhm Anna 177 Böhm, pastor 95 Böhm, rzeźnik 197 Bojanowski Martin 265 Boldt Agnes 165 Bookhagen Rainer 248 Bosdorf Erich 265 Brandt Anna 170-171 Brauchitsch Bernhard Eduard Adolf 145 Brauchitsch Hedwig von 12, 99,123,127, 133, 135, 140, 144-147,155, 193-194,196,198, 202, 209, 231, 251, 259-260 Brauchitsch Walther von 254 Brauer Hermine 287 Brauer Martha 180 Brauner Anna 160 Brauner Emma 165 Brecht Martin 34 Breitenstein Ida 158-159 Brena Jörg 89, 164 Breuer Martha 158 Brinkmeier Petra 137 Bruder Małgorzata 30-31 Brüssau Julius Oskar 136-137 Brylla Wolfgang 280 Buca Janusz 187 Buchwald, malarz 109 Bürger Mathilde 286 Burkert Anna 165 Burkert
Eva 155,161 Burkert Karoline 160,163 Burkert Pauline 178,186 Burkert Rosalie 178 Buschbeck Friedrich 13, 217, 224, 228, 246, 248, 250, 255, 257-259, 264, 297 Charbonnier Hans Arno 240 Conrad, diakon 221 Coppius Karoline 78 Czapliński Wladyslaw 29 Czettritz Georg von 67 259
340 Indeks osobowy Daerr Johannes 99-101, 135,194,200, 209-210, 248, 253 Dehmel, pastor 178 Dębicki Jacek 185 Disselhof Julius 75 Dittrich Auguste 184 Dobesz Janusz 256 Dobkiewicz Andrzej 82 Dohn Willy von 158 Dola Kazimierz 42 Dönitz Karl 266 Dziedzic Marcin 12-13,41,44,47, 51, 78, 126, 255, 270, 276, 278 Dzwonkowski Tadeusz 38 Eckert Caroline 53 Ehrenberg, aptekarz 94 Eichler Edeltrud 173 Eichner Hele 177 Eisenmänger Theodor 88 Eisermann Emma 72 Elsner Werner 238 Erbacher Hermann 78 Erbs Anna 157 Erbs Emilie 162 Erbs Hermine 179 Erbst Berta 170 Ercklentz Hermann 253 Erdmann David 63,131 Erfurt Ida 185 Euen Hans von 162 Eysymontt R. 277 Fabian Ida 171 Febe, diakonisa 21, 23 Fechner Marie 127,186 Feist Clara 116, 242 Fellbaum Elisabeth 161 Fellendorf Alwine 165 Fiedler Emma 180 Figulus, lekarz 98 Fila Julius 87 Fischer Elisabeth 180,187 Fischer Eva 183 Fischer Nikolaus 45 Fischer Robert 98-99 Fleischer A. 171 Fliedner Friederike 25 Fliedner Georg 22 Fliedner Theodor 11, 22-28, 30,47,49-50, 52-53, 58 142 Franczyk Filip 19 Franke Auguste 163,188 Franke Emilie 53 Franke Emmeline 161,186 Franke E 36 Franke Helene 165 Franke Ida 178,191 Franke Marie 186, 287 Frankenberg, nauczycielka 60 Franz Pauline 178,188 Frey, pracownik gazowni 269 Freytag, radca sądowy 94 Friedemann Annemarie 13, 263-269, 272-273 Fritsch Maria 121 Frömert Maria 178 Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern, król Prus 49 Fryderyk Wilhelm IV Hohenzollern, król Prus 26 Gabler Elise 189 Gassong Anna 186 Gaudy Friedrich von 224 Gebauer Emma 157,172 Gebhardt Friedrich 227 Geisler (Geißler) Karoline 167,171 Geisler Maria
36 Gelles Romuald 139 Gerent Piotr 276 Gerlach Ida 159 Gerlach Otto von 142 Germann Salomon 45 Gernt Elisabeth 185 Gersdorf Klara von 83 Geyer Käthe 165 Gimmler Paul 170 Glatzer Julius 129,131,149,175 Gleim von, właścicielka Solnik 82 Głuche Emma 159,167 Göbel Hermann Theodor 66, 94-95 Goldfuß von, donatorka 74 Gordon Charlotte von 145 Gottwald Paul 135,139 Górska Hanna 35 Graeve Gottlob Samuel 78 Graeve Hermann 14,17, 48-54, 57-58, 60, 62-63, 67,75, 78-79, 85, 91, 93-96,106, 119, 132, 134,143, 206, 209, 278, 281-282, 287 Graeve Martin 79 Gräger, starosta 57 Grajewski Grzegorz 256 Greilich Lina 108 Greschat Martin 25
Indeks osobowy Grimm Pauline 172 Grimmig Klara 156-157,168 Gröger Emma 165 Gröger Eugenie 188 Grolman Luise von 142 Grosser Meta 184 Grunday Johannes Franz 47 Gruner Hedwig 181 Grużlewska Anna 161 Grużlewski Jacek 181 Grygiel Dorota 236 Grygorcewicz Bartosz 86,266, 271 Guner Hedwig 158 Günther Agnes 180 Günther Justus 36 Gustaw II Adolf, król Szwecji 55 Güttler Irene 60, 81,188,237 Guttstadt Albert 40, 75, 98,165,171, 188 Hache Aurelie 181 Hache Helene 189 Hahn August 50 Hamiler Anna 165 Hamsler Anna 185 Handke Erdmine 165 Hänel Anna 86 Hanke Marie 99 Hannig Kurt 217, 253 Hans Heinrich XIV Bolko von Hochberg, baron na Książu 82-83 Hanske Luise 165 Hanske Marie 179,186 Harmsen Elisabeth 146 Härthe Anna 59 Hartmann Berta 165 Hartmann Franz 44,190 Hartmann, pastor 85 Häsler, mistrz murarski 240 Hasse Erich 161 Haupt Clara 78-79, 206 Hausdorff, bankier 136, 209-210 Heber Philip 97 Hechler P. 87 Heege, radca sądowy 52, 91, 93 Heiber Helene 165,176 Heider Lida 191 Hein Selma 172,186 Heinisch Berta 188 Heinke Hulda 174,176 Heinzel Emilie 188 341 Heinzel Ida 159 Heisig Anna 171 Held, fabrykant 88 Henry, architekt 242 Henryk z Wierzbnej 41 Hentschel Elisabeth 185 Herbich Anna 167 Herrmann Emma 165 Herrmann Martha 185 Herrmann Pauline 177 Herrmann Rosalie 157,171,182,188 Herrmann Selma 159 Herzog Luise 170 Hesig Marie 265 Heß Marie 165 Heyne J. 45-46 Hildebrandt Helene 162,184 Hildebrandt Klara 185 Hildebrandt, lekarz 194 Hill Octavie 150 Hindenburg Paul von 255 Hippe Ida 165 Hitler Adolf 245-247, 254-255, 266 Hochbaum Hans 32, 253 Hoffmann Adalbert 37 Hoffmann Elisabeth 169,186
Hoffmann Gertrud 162,165 Hoffmann Henriette 174, 286 Hohenzollern (von Preussen) Albrecht von 67, 74, 86, 117-118, 122, 127,129,131, 148, 280, 282 Hohenzollern (von Preussen) Friedrich Heinrich von 127, 206, 233 Hohenzollern (von Preussen) Friedrich Wilhelm Wiktor von 123,125,157,194, 206 Holm, wikary 226 Hoppe Pauline 182,186 Hoppe, pastor 206 Horn Elisabeth 165,185,187 Horn Klara 187 Horst Magda 191 Hosemann Anna 174 Hosemann Pauline 186 Hryniewicz A. 277 Hübel Alma 165 Hübner Emilie 163,165 Hübner Ida 156,185 Hultsch Gerhard 30,175 Humeńczuk Grażyna 238 Hundsdörfer Paula 165
342 Indeks osobowy Hütter, burmistrz 253 Hutter-Wolandt Ulrich 13, 30-31,141, 217,237, 248, 269 Hytrek-Hryciuk Joanna 257-258, 265, 271 Irmer Berta 172 Irmer Martha 186,189 Irmer Paula 172 Jacob E. 227 Jagsch Berta 169 Jahn Martha 165 Jahnke Ulrike 53, 55 Jäschke Frieda 248 Jäschke Ida 159 Jauering Emilie 186 Jeetze Carl von 85 Jeltsch Luise 158 Jendritza G. 44 John Ernestine 182 Johnson Gustav von 181 Johnston Kroegeborn Maximillian von 180 Jonas Robert 172 Jonca Karol 246 Jüllig Carola 23,25 Jung Hans 256 Jungnitsch Pauline 176,185 Kamnitz von, starosta 85 Kanus Gerhard 228 KapllerEmma 158,175 Karczyńska Helena 35 Kardorff Eva von 227 Kasperczyk Max 139 Kaszuba Elżbieta 157 Kaul Franziska 161,167 Kąsinowska Róża 156 Keidel Otto 239-241 Kęsik Jan 18, 60 Kiec Olgierd 24-25, 34, 47 Kiethe Berta 160 Kipke Luise 165 Kirchner Berth 39 Kirsch Maria 172 Kirschfeltd Johannes 228 Kirschner Berta 180 Kleinert Berta 186 Klemm Eva 163 Klitzing, starosta krajowy 57 Klönne Friedrich 23 Klose Caroline 53 Klose Emilie 159 Kluger Emma 165 Kmiecik Piotr 161 Knie Johann Georg 46 Knipper Martha 165 Kober Marie 185 Koch Otto 157 Köckritz von, donator 74 Köhler Marie 165 Kölling Hubert 145 Kopietz Johannes Athanasius 41-42,44-45, 47 Koschmieder Elisabeth 238,240 Koschmieder Johann 238 Kräfte Luise 168 Kramsta Eduard von 37, 84, 87 Kramsta Emilie von 37 Kramsta Georg Gottlob von 37 Kramsta Maria von 37, 84-85, 87-89,119,150, 157,162,167, 172,175,179,185-186, 206, 214-215, 241,296 Kramsta Pauline von 181 Kranz Auguste 188 Krause Emma 170 Krause Ide 287 Krebs Ida 242-243, 253 Krebs, pastor 134-135
Kreig Pauline 159 Kresmer Susanne 186 Kretschmer Wilhelm 50 Kreutz Margarethe 161 Krichler Hermann 134 Krieg Emilie 158,177 Król Eugeniusz 247 Krug Auguste 58-60, 67, 81,127, 145, 158 Krug Karl Robert 95 Kruszewski Tomasz 31, 265 Kubica Grażyna 27 Kuczyński Stefan Maria 276 Kugler Margarethe 159 Kuhlemann Carl Wilhelm 94 Kühnel Auguste 156 Kulak Teresa 31, 257 Kunich Susanna 160 Kunick Elise 146, 260 Kunning Susanne 167 Kutzner Selma 185,189 Lamm Friederike Wilhelmine 62 Lamm Karl Friedrich 57, 62,110,129, 206, 281, 283 Lamm Luise 110,206
Indeks osobowy Lamm Marie Elisabeth 206 Lange Helene 25-26, 30, 39 Langer Berta 186 Langer Pauline 173,191 Langer Renate 155-156,161 Langer, lekarz 100-101 Laßnitzer Auguste 108 Lehmann Gerda 273 Lenk Anna 174 Lent Anna 167 Leßmann Friedrich Wilhelm 108,121,139-140 Leue Reinhard 23 Leuschner Else 184 Lewin Margarete 159 Lichtblau Rosa 184 Lichtner, pastor 52 Liebig Martha 180 Limburg-Strium Friedrich von 177 Limburg-Strium Johanna von 177 Limburg-Strium Paula von 177 Lindeiner-Wildau von, generał 134-135 Loesch Konrad von 81-82 Löffler Anna 158,165 Loňsky A.E. 132 Loňsky H. 133 Luter Martin 279 Lux Marie 159 Luz Ulrich 21 Maier Marie 169,186 Makuch Marcin 238 Mandziuk Józef 41 Massow Conrad von 108 Masur, radca budowlany 240 Matwijowski Krystyn 87 Matzler Renate 186 Matzner Agnes 172 Matzner Karoline 187 Matzner Renate 172,186 Mayer Meta 186 Maziarz Antoni 31 Mensel Carl 22 Menzel Joseph Joachim 31 Messe Amalie 161 Metzler Friederike 225 Metzler Wilhelm 135, 140-141,198, 209, 224-225 Metzner Auguste 188 Metzner Ida 185,187-188 Metzner Karoline 176 Meyer Dietrich 31, 35 Meyer Erika 159 343 Michejda Jerzy 55 Minale Doris 160, 266, 272-273 Misiakowski Edmund 271 Mittmann Pauline 157 Moltke Helmuth von 82-83 Moniak Wiesława 241 Möse Anna 165 Müller Anna 181 Müller Ferdinand 286 Müller Konrad 13, 38 Müller Luise 161,172 Müller Marie 167 Nase Caroline 56 Neß Dietmar 38, 78, 84-85, 89, 94,129,137, 139, 145, 150, 162, 225-228 Neumann Adalbert von 156 Neumann Emma 55 Neumann Gustav 76 Neumann Minna 171,191 Nipperdey Thomas 24 Nitschke Arthur 136, 209 Nitschke Bernadetta 270-271
Nonnast Kurt 156 Nottebohn Theodor 206 Nowack Wilhelm 45 Nowosielska-Sobel Joanna 247-248, 250 Nowotny Sobiesław 19, 72,129 Obernitz, pacjentka 100 Oehlmann, radca budowlany 240 Oficj alska Elżbieta 35 Ohnesorge Anne 238, 240 Okólska Halina 30, 35-36 Olshausen Johann Carl 89 Oranien-Nassau (Orańska) Marianne von 60, 63, 67, 74, 86-87, 90 Organiściak Jerzy 12,41,44, 78, 255 Ostrowska Joanna 248 Pantke Hans 239, 241 Paschke Pauline 165 Pasierb Bronisław 271-272 Pauly Adolf 183 Pausch R. 260 Paweł Apostoł, św. 21, 253 Pawlowski Kamil 13-14,47, 51, 59, 78, 118, 141, 149,159,193,197, 262,265 Perponcher-Sedlnitzky Antoinette von 86 Peter Julius 46-47 Petermann Ida 189
344 Indeks osobowy Petran Ernst 12, 40, 49-50, 52, 54, 57-60, 63-64, 66, 71, 78, 86, 93, 95, 98-99, 111-112,114, 132-133,135,137-142,145,151,164,168-169, 174, 193-194, 197-198, 206, 209-210, 224, 226, 259, 287-288 Petran Marlene 241, 259-261, 267, 269, 275 Petrenis Martha 180 Petruschke Berta 166 Petruschke Marie 161 Pfeiffer Mathilde 59 Pfeil von, donatorka 74 Philipp Luise 180 Pieh Hermann 41-42 Pietsch Anna 164,177 Pietsch Karoline 165,190 Piotr Apostol, św. 51, 53 Plitt Hermann 35 Pohl Berta 165 Pohl Martha 159 Pökho Linda 176 Polak Katarzyna 19 Polenz Franz 42,45 Poninska Wally 35 Porrmann Berta 172 Portatius Kuno von 136,160 Postel Carl Heinrich 32 Postler Frieda 158 Postler Pauline 181 Potthof Emma 150,166 Prengel Heinz 13, 30, 33, 35-38, 40, 93, 99,140, 263, 297 Prittwitz-Gaffron Moritz von 91, 93,134 Przerwa Tomasz 60, 81 181 Pückler Erdman von 85-86 Pückler, hrabina 86 Puff, piekarz 56 Reimann Hedwig 161,184 Reimann Luise 173 Reimann Margarethe 161 Reimann Pauline 169 Reinert Minna 165,189 Reitzenstein Friedrich Albrecht Karl Johann von 56 Reykes, pastor 160 Reymann Gustav 34 Richard Margaretha 263, 266, 268-269, 272 Richthofen Hermann Karl von 135 Richthofen Karl Ernst Manfred von 186 Richthofen Siegfried von 188 Richthofen Ulrich Carol von 82 Rickis ch Anna 171 Rieck Gustav 84, 87, 89,186 Riedel Berta 165,186 Riedel Emilie 165 Rieger Emilie 176 Ritter Emma 172 Röchling Heinrich 131,134,136 Rödern, hrabia 52 Rolle Emilie 159 Röper Ursula 23, 25 Rose Berta 161,165 Rössler Dietrich 24 Rößler Wilhelm 187 Rötzler Elisabeth 171 Roye Margarete 253 Rübesam, bankier 224
Ruddat Günter 21 Rudnig Anna 186 Rudolph Magdalena 167 Ruf W 287 Rüger Olga 189 Rupprecht, lekarz ząbkowicki 46 Rabe Hedwig 156,158 Raillard, pastor 52 Rauch Erich 39 Raupach Berta 99,167 Raupach Hedwig 165,186 Rauterberg Gustav 31-32, 34, 71 Recke von Volmerstein (Recke-Volmer) Adelbert von der 23, 33 Recke von Volmerstein Selma von der 33 Reich Ernestine 267 Reiche, pastor 73 Reichel Marie 159 Reichenbach-Goschütz Adelheida von 280 Reichstein Ernestine 167,185 Sacchi Pier Francesco 280 Sachsen-Altenburg Maria von 74, 86 Sachsen-Weimar-Eisenach Sophie von 89, 148, 159,163 Sachsen-Weimar-Eisenach Wilhelm Ernst von 163 Saher Marie 165 Sauer Annerose 165,188, 237 Schaar Johanna 161,163 Schäfer Gerhard K. 21 Schäfer Maria 32 Schafer Pauline 166 Schäfer Theodor 23, 25-29, 69-70, 73,105 Schatteburg Hermann 129
Indeks osobowy Schelbert Dorothea 193,199 Schelbert Karl 94 Scheidt Auguste 56 Scheiler Emma 172 Scheurich Walter 18 Schian Martin 34, 240 Schian Robert 34, 50, 58 Schindler A. 33 Schinke Luise 171, 202 Schlabrendorf Constantin von 46, 52 Schlabrendorf Julia von 46 Schlag Heinrich 129, 280 Schlegel Martha 159,177 Schleinitz Johann Eduard von 52 Schlössingk, właściciel Proszkowa 178 Schmidt Christiane 161,165,187 Schmidt Ilse 171 Schmidt Jutta 23 Schmidt Luise 168 Schmidt Marie 176,188 Schmidt T. 35 Schmikalla Klara 176, 202 Schmogro Julius 109,136, 209 Schneck Richard 176 Schneider Auguste 166,168 Schneider Fanny 191 Schneider Helene 166 Schneider Martha 184 Scholz Joseph 46-47 Scholz Klara 186 Scholz Wilhelm 91, 93 Schön Auguste 184 Schönwald, pastor 94 Schott Christian Erdmann 30-33, 40 Schreyer, rentier 157 Schröder Gerhard 84 Schroeter, pułkownik 259 Schulte Heinrich 38 Schultz (Schulz) Henriette 169 Schulze Gertrud 167 Schüßler Johannes 227 Schüßler Rosalie 227 Schüßler Walther 12, 30,124, 139, 141, 145-146, 164, 166-167,175-176, 215,217, 224-225, 227-231, 233-236, 238-240,242, 245-246, 249-252, 254,258-259, 263-264, 266-267, 269, 272, 290, 297 Schütze Otto 30, 32-33, 39, 53, 58, 74-75 Schwerin Anna Hedwig Veronika von 155 Schwerin Waldemar von 155 Seckendorff von, donatorka 83 Secklin Johannes 41 Seherr-Thoss Eugenia von 82 Seherr-Thoss Manfred von 82 Sehlke Stephan 137 Seibt Arthur 149,159-160 Seidel Luise 86,178 Seidlitz Adolf von 135, 209-210,224 Seidlitz Friedrich von 94, 129,131, 134, 136, 280 Seidlitz-Habendorf von, doktor 259 Seidlitz-Sandreczki Ernst Julius
von 134-135, 209-210,224 Seifert August 77 Selchow von, donatorka 74 Seliger Luise 184 Seydlitz Friedrich von 89,123 Seyler Eleonora 237 Seyler Gottfried 237 Siebel-Achenbach Sebastian 262 Siebold, radca budowlany 233 Siegert Anna 186 Siegert Berta 163 Siegert Martha 185 Siemers Margarete 165 Sieveking Amalie 23 Sikuciński Michal 19 Siom Ida 155 Skene Carl von 189 Sobel Grzegorz 247-248, 250 Soffner Marie 188 Soffner Pauline 158,190 Sommer Anna 127,161 Sperber Karl Julius 57 Sperbert Karoline 161 Sperling Auguste 78 Spiegel Waldemar von 84 Springer Ida 171 Springer Martha 183 Staa Helene von 55, 59 Stach Klara 186 Staritz Käthe 228 Starke Magdalena 166 Steinkopff, donatorka 149 Steinwachs Friedrich 37, 224, 226-227 Steinwachs Gertrud Marie 226 Steinwachs Johannes Friedrich 226 Stiller E. 164 Stolpe Sophie 55 Stolz Irmgard 15,18, 278, 298 Störtkuhl Beate 241 Stosch Felix von 142 345
346 Indeks osobowy Stosch Hedwig von 60, 63, 65, 71, 74, 85-86, 95, 128-129, 131,134-135, 141-143,145-146, 209, 231, 252, 278-279, 287 Stosch Otto von 142 Strohmeyer Ottilie 161,164,194 Suckow Otto Eduard 52-53 Sudegart Anna 161 Sufajda Ludwik 267 Surdacki Marian 41 Süßenbach (Süssenbach) Emma 13, 191, 263-268, 272-273 Szczepankiewicz-Battek Joanna 19, 22, 35, 228, 276 Szewczyk Izabela 64,107 Tabita 51, 53 Techmańska Barbara 19 Teichmann Emma 161 Tent Anna 174 Teper, pastor 265 Teuchert Berta 178 Thielau Helene von 131,163 Thielau Jenny von 131,163 Thielau von, donatorka 74 Thielmann, starosta 233 Thiemann Auguste 180 Thomas Emma 185 Tiele-Winckler Eva von 37 Tielsch Egmont von 155, 180, 212 Tielsch Marie Sophie 160 Tieschowitz Jenny von 36 Toczewski Andrzej 38 Tresckow Mose von 86,94,133-135 Trogisch Friede 171, 286-287 Trommershausen Carl Ludwig 94,134 Trützler Fritz 195, 199 Tschampels, donatorka 83 Tschirsch Erdmann Joseph 44,46 Tschirschky und Bögnendorf Friedrich Ludwig Heinrich von 149 Tschirschky und Bögnendorf Friz Günther 177 Tschirschky und Bögnendorf Günther 135,177 Tschirschky und Bögnendorf Vally von 74,149 Türcke Carl Ludwig 281 Türke Anna 168 Tymoteusz, św. 21 Uhr Marie 160,186 Ulbrich Karl 253 Ulbrich Karl Heinrich August 60,139,143, 252253 Ulbrich Theresa 253 Urbanek Bożena 30 Uzarczyk Kamila 247 Veit Karl Friedrich 95-96,131,133-134,136 Viertel Gerlinde 30-31 Vogel Albert Theodor 126 Vogel Emma 163 Vogel Pauline 165,176-177 Vogt Auguste 185 Vogt Emilie 183,186 Wachler Albrecht 32, 34 Wagner, pastor 259 Wahlich Hermann 239 Wallenber-Pachaly Gideon von 162
Walter Herbert 178 Walther Frieda 184 Walzik Johannes 273 Wandratsch Emma 177 Warko, pastor 236 Warleb Berta 171 Websky Egmont 81 Wechmann Margarete 167 Wegehaupt Agnes 159, 190 Wegehaupt Marie 176,189 Weichert Berta 167,176 Weihrauch Anna 170 Weiner Pauline 170,180 Weinger Emma 186 Weiss Emilie 171 Weiß Emma 165,184 Weiss Rosalie 160, 162,177 Weiss Waldemar 149 Weissmann, członkini Związku Kobiet 155 Wende Berta 161 Wende Karoline 143 Weniger Emma 168 Werkenthin Karl Johann Hermann 83 Werner Frieda 167 Werner Wilhelm 49 Wesse Amalie 161 Wetterich Cornelia 13 Wichern Johann 23-24, 31, 34,47 Wietersheim-Kramsta Hans Christoph von 37 Wilamowitz Helene von 83 Wilde Karoline 161 Wilhelm I Hohenzollern, cesarz niemiecki 29, 92 Wilhelm II Hohenzollern, cesarz niemiecki 193, 202-203, 220 Wimmer Minna 159,186
Indeks osobowy Winkler Wilhelm 241 Wipszycka Ewa 21-22 Wiśniewska Elżbieta 19 Wittben Kleisten 145 Wittke Helene 160,187 Wocke Felix 210, 224 Woitonik Agnes 186 Wojciechowski Marian 270 Wolff Charlotte Caroline 62 Wolff Gertrud 161 Wolff, kupiec 52, 57 Wolter Frieda 191 Wojtowicz Małgorzata 32 Wrochem Paul Adolph 87 Wrzesiński Wojciech 31, 247 Würffel Johan Friedrich Ernst 84, 87, 89,186 Wüstemann Selma 179 Zacha Caroline von 87-88 Zahl Selma 155 Zahn Martin 137 Zänker Otto 233, 239, 253, 256 Zapke Alfred 84 Zedler Ottilie 55 Zedlitz von, donatorka 74 Zepelin, radca szkolny 240 Ziątkowski Leszek 157 Zilz Walther 37 Żerelik Rościsław 81,185, 276 347
SUMMARY In the Service of the Town, State and Church The Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Ihe local pastor Hermann Graeve was an initiator of creating the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie. In 1860, he founded in this town the first evangelical charitable institution. It was the refuge and orphanage Tabeenstift. In order to broaden the scope of such activity, in 1866 the pastor Graeve brought evangelical sisters deaconesses to Ząbkowice Śląskie, and he established in today’s Krzywa Street a parent home, establishing in fact the Evangelical Diaconic Centre. The sister Hedwig von Stosch was the first Mother Superior of this parent house. Among tasks which were to be realised by the diaconic centre one should indicate, first of all, care and breeding of female youth. The management of the institution fell under competence of the diaconic centres board which comprised (in addition to the Mother Superior) representatives of evangelical clergy and laymen - mostly the members of noble and aristocratic families. In 1862, Karl Friedrich Lamm from Ząbkowice bequeathed his house to a local evangelical parish. It was a building in Krzywa Street, where in 1868 the evangelical hospital Bethanien was opened. The management of the hospital was originally entrusted to deaconesses from Wroclaw, and later to sisters from Ząbkowice Śląskie. In 1873-1874, a new building of the parent home was erected, and in 1879-1881 the second building of the orphanage Tabeenstift was constructed. At that time, the first orphanage received a new name, i.e.
Joppe, and the new building was called Lydda. In 1882, a vicarage, intended for a priest working in the diaconic centre, was erected and named Salem. In 1885, the parent home was extended. Five years later, the activities of sisters from Ząbkowice were broaden by service in a care home for older people and chronic ill persons. This home was located in a building in Kłodzka Street and was called Emmaus. Besides the activity in Ząbkowice Śląskie, sisters deaconesses worked in many diaconic stations organised throughout Silesia. The first station was created in Walim in 1867. Diaconic stations were established by owners of local estates, parish councils, Evangelical Associations of Women and Maidens as well as fabricants. Within the activities outside the parent home, sisters deaconesses run nurseries and nursery schools, providing basic nursing services, and participated in the life of local parish
336 Summary communities. Maria von Kramsta from Morawa near Strzegom was one of the persons who made a great history in the development of non-local work of deaconesses from Ząbkowice. She founded many facilities intended for nursery schools, parish houses, holiday homes, and care homes, which management was entrusted by her to sisters from Ząbkowice Śląskie. At the turn of the 20th century, sisters deaconesses run in Ząbkowice Śląskie the evangelical hospital Bethanien and the care home Emmaus. They also served as visiting nurses among local people. Furthermore, they managed the orphanage Tabeenstift which accepted not only parentless youth but also adolescents directed to Ząbkowice Śląskie within resocialisation. Since 1894, sisters also run the household school Luisenheim. Moreover, they dedicated their work to the youngest children, running a nursery and a nursery school. Interestingly enough, since 1909, one deaconess from Ząbkowice participated in a mission organised in China. In 1893-1894, a new building of the hospital Bethanien was erected in Kłodzka Street, and its original location began to function as the residence of the abovementioned school Luisenheim. In 1897, a residential house for poverty-stricken workers and craftsmen was erected in Legnicka Street. It was named Graevestift. In 1894, in order to provide accommodation for retired deaconesses, a home called Elim was established in Ząbkowice Śląskie. In the years 1902-1904, the care home Emmaus was rebuilt, and a bigger, modern facility arose. A new wing of the parent home was ready five years later. In
subsequent years, many modernisation actions were conducted at the buildings of the hospital Bethanien and the school Luisenheim. In 1911, a new vicarage was constructed. It received a name of Sola fide. In the same year, a building at the junction of Armii Krajowej Street and Krzywa Street was bought. After adaptation work, it was intended for flats of sisters deaconesses and priests, along with their families, and it was called Prinz-Albrechts-Höhe. The erection of the church of sisters deaconesses in Krzywa Street, undertaken in the years 1894-1895, was important investment. This temple acted as a parish church. In 1906, the sister Hedwig von Stosch resigned from being the superior of the parent home. The sister Hedwig von Brauchitsch became her successor. She managed the community from Ząbkowice during the First World War. At that time, buildings of the diaconic centre included lazarets, and sisters from Ząbkowice were sent to work in military hospitals functioning both in Silesia and outside the country. The period after World War One made a history of the diaconic centre as a time of crisis, connected primarily with growing inflation. Fortunately, financial problems did not trigger stagnation in activities devoted to modernisation of infrastructure of the diaconic centre. Work related to the erection of a new residence of the school Luisenheim in Piastowska Street was successfully finished. In 1925-1926, a new edifice of the orphanage Tabeenstift was constructed in Bohaterów Getta Street within Ząbkowice Śląskie. In 1928, the diaconic centre become the owner of girls’
school in Legnica. In
Summary 337 subsequent years, the school was thoroughly rebuilt and modernised. At the same time, construction work was conducted in the evangelical hospital Herr-Hilf in Szklarska Poręba. This hospital was given to sisters deaconesses from Ząbkowice in 1919. The time of taking power in Germany by Adolf Hitler constituted the last chapter of the discussed history concerning the community of sisters deaconesses from Ząbkowice Śląskie. Nazi politics influenced significantly the activity of the female diaconia from Ząbkowice, which was manifested for example in seizing the diaconic stations (nurseries and nursery schools) run by sisters, as well as in seizing the school in Legnica in 1938. During the Second World War, sisters deaconesses were involved in work for military lazarets located both in Ząbkowice Śląskie and outside the town. The activity of the diaconic centre from Ząbkowice in Silesia was ended with displacement of German people. Sisters deaconesses left Ząbkowice Śląskie, along with their charges from the orphanage, in August 1946. After the end of the Second World War, deaconesses from Ząbkowice Śląskie continued their activity in the town of Wertheim in Germany. However, they left great tangible heritage in Silesia - the heritage in the form of many buildings (hospitals, care homes), which were largely adjusted for residential purposes. Keywords: Silesia, history of Silesia, Ząbkowice Śląskie, diaconia, charitable activity
|
| adam_txt |
SPIS TREŚCI Wstęp. 11 1. Stan badań. 11 2. Cel, zakres i metodyka pracy. 14 3. Źródła. 15 4. Omówienie schematu pracy i zastosowanych rozwiązań. 17 ROZDZIAŁ I Diakonia żeńska - powstanie i rozwój (XIX/XX w.). 21 1. Powstanie idei diakonii i jej źródła biblijne. 21 2. Diakonia w Niemczech w XIX w. 22 3. Diakonia żeńska na Śląsku i jej rozwój w XIX i pierwszej połowie XX w. 30 ROZDZIAŁ II Początki działalności i organizacja ewangelickiej diakonii w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1890 . 41 1. Zaplecze socjalne i opieka medyczna w Ząbkowicach Śląskich w pierwszej połowie
XIX w. . 41 2. Sierociniec Tabeenstiñ ֊ początek diakonii w Ząbkowicach Śląskich. 47 3. Sprowadzenie do Ząbkowic Śląskich sióstr diakonis. 4. Początkowa infrastruktura zakładu diakonijnego i jej rozwój. 57 61 5. Społeczność sióstr i początki jej działalności. 67 6. Pastor Hermann Graeve. 78 7. Początki działalności pozamiejscowej. 80 8. Podstawy prawne działalności Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego. 91 8.1. Skład zarządu i zwierzchnicy zakładu diakonijnego ( 1866-1890). 93 ROZDZIAŁ III Ewangelicki Zakład Diakonijny i działalność sióstr diakonis na terenie Ząbkowic Śląskich wiatach 1890-1914 . 97 1. Działalność medyczna. 97 1.1. Ewangelicki Szpital Bethanien. 97 1.2. Dom opieki
Emmaus. 102 1.3. Posługa wśród chorych (Gemeindepflege). 105 2. Działalność wychowawcza i edukacyjna. 105 2.1. Sierociniec Tabeenstift. 106 2.2. Szkoła gospodarstwa domowego Luisenheim. 110
8 Spis treści 2.3. Przedszkole {Kleinkinderschule). ИЗ 3. Działalność misyjna. 114 4. Nowe inwestycje budowlane. 116 4.1. Budowa kościoła sióstr diakonis. 128 4.2. Cmentarz sióstr diakonis. 131 5. Działalność wydawnicza. 132 6. Zarząd zakładu diakonijnego i jego finanse. 134 6.1. Duchowni. 136 6.2. Przełożone domu macierzystego. 141 7. Kwestie finansowe. 147 ROZDZIAŁ IV Rozwój działalności pozamiejscowej wiatach 1890-1913 . 153 ROZDZIAŁY W czasie wojennej zawieruchy
(1914-1919). 193 1. Służba bez broni. 194 2. Budowa nowej szkoły gospodarstwa domowego Luisenheim. 203 3. Czas wojny - czasem jubileuszy. 205 4. Władze zarządu i problemy finansowe. 209 5. Działalność pozamiejscowa. 212 ROZDZIAŁ VI Od wielkiego kryzysu do ponownego odrodzenia (1920-1932). 217 1. W dobie kryzysu i inflacji. 217 2. Zmiany w strukturze zarządu. 224 2.1. Duchowni. 225 3. Modernizacja infrastruktury i prace budowlane. 229 3.1. Budowa nowego sierocińca Tabeenstift.
232 4. Z działalności pozamiejscowej. 235 4.1. Szkoła w Legnicy. 237 4.2 Szpital Herr-hilfw Szklarskiej Porębie. 241 4.3. Misja w Chinach. 242 Rozdział VII . 245 1. Pod znakiem swastyki ֊ ząbkowicki zakład diakonijny a sytuacja polityczna. 245 2. Życie domu . 251 3. Ostatnie inwestycje przed wybuchem II wojny światowej. 254 4. Okres II wojny światowej. 257 Działalność diakonijna a nazistowska rzeczywistość (1933-1946) .
9 Spis treści 5. Ostatnie dni w Ząbkowicach Śląskich (1945-1946). 262 6. Opuszczenie miasta. 270 Rozdział VIII Materialna spuścizna Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego. 275 1. ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE {Frankenstein in Schlesien). 277 1.1. Dom macierzysty sióstr diakonis {Diakonissenmutterhaus), ul. Krzywa 6-6a. 277 1.2. Kościół diakonijny {Diakonissenkirche), ul. Krzywa 6b. 278 1.3. Pierwszy szpital ewangelicki Bethanien, ul. Krzywa 10 (od 1894 r. szkoła Luisenheim, 281 później ochronka Zoar i świetlica Gottestreue). 1.4. Dom dla emerytowanych diakonis Elim {Feierabendhaus Elim), ul. Krzywa 8. 281 1.5. Dom wypoczynkowy dla sióstr diakonis Prinz Albrechtshöhe, ul. Krzywa 11. 282 1.6. Pierwszy budynek sierocińca Tabeenstift {Altes Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift; później Joppe), ul. Armii Krajowej 52a. 282 1.7. Drugi budynek sierocińca Tabeenstift {Lydda·, później ochronka Zoar), ul. Armii Krajowej 46 . . 283 1.8. Szpital ewangelicki Bethanien, ul. Armii Krajowej 52 . 283 1.9.
Budynek plebanii Sola fide, ul. Armii Krajowej 48 . 283 1.10. Dom opieki Emmaus {Pflegehaus Emmaus), ul. Kłodzka 2. 284 1.11. Budynek Ewangelickiej Szkoły Gospodarstwa Domowego Luisenheim {Ev. Haushaltungs schule Luisenheim), ul. Piastowska 1. 285 1.12. Dom dla wdów po pastorach Gottesfriede, ul. Piastowska 8. 285 1.13. Nowy budynek sierocińca Tabeenstift {Neues Tabeenstift), ul. Bohaterów Getta 37 . 285 1.14. Dom mieszkalny dla rzemieślników i robotników Graevestift, ul. Legnicka 6. 286 1.15. Cmentarze sióstr diakonis {Schwesternfriedhof/Diakonissenfriedhof), ul. 1 Maja oraz ul. Pias towska . 286 2. LEGNICA {Liegnitz). 287 2.1. Budynek szkoły Elisabethschule, ul. Tarasa Szewczenki 8-10. 287 2.2. Budynek internatu Elisabethheim, ul. Sejmowa. 3. KACZORÓW {Ketschdorf) ֊ Dom wspólnoty ewangelickiej Emmastift, ul. Kamiennogórska 9. . . 288 288 4. JEDLINA-ZDRÓJ {Charlottenbrunn) - Dom mieszkalny dla rzemieślników i robotników Gottes segen, ul. Cmentarna
4. 5. KOPANIEC {Seifershau) ֊ Dom wspólnoty ewangelickiej Gottesgruß, Kopaniec 40 . 289 289 6. MIĘDZYRZECZE {Haidau) - Dom wypoczynkowy dla dzieci {Kindererholungsheim) Kramstastift. 290 7. OPOLNICA {Giersdorf) - Dom wypoczynkowy dla diakonis i nauczycielek ewangelickich Hedwigshaus, Opolnica 1. 290 8. JANOWICE WIELKIE (/annowitz) - Dom wypoczynkowy dla sióstr diakonis Dankbarkeit, ul. Demokratów 24 . 291 9. SZKLARSKA PORĘBA {Schreiberhau). 291 9.1. Ewangelicki Szpital Herr-hilf {Evangelisches Krankenhaus Herr-hilf), ul. Franciszkańska 30 . . . 291
10 Spis treści 9.2. Dom spokojnej starości Freundlichkeit (Altersheim Freundlichkeit), ul. Słoneczna Polana 4 . . . 292 9.3. Dom wypoczynkowy Stillen Winkel (Erholungsheim Stillen Winkel), ul. Słoneczna Polana 3 . . . 292 Zakończenie. 295 Aneks 1. 299 Aneks 2. 303 Aneks 3. 305 Bibliografia. 307 Wykaz skrótów. 325 Wykaz ilustracji. 327 Wykaz tabel i wykresów. 329
Streszczenie. 331 Summary. 335 Indeks osobowy. 339
BIBLIOGRAFIA Źródła ARCHIWUM PAŃSTWOWE WE WROCŁAWIU (APWr) Zespół: Śląski Konsystorz Ewangelicki we Wrocławiu (ŚKE) ֊ sygn. 1/194, Acta der Königl. General-Superintend, der Provinz Schlesien, betreffend die Diakonissen Anstalt Frankenstein, Vol. 1,1864-1923. ֊ sygn. 1/1739, Acta Einweihung und Jubelfeiern von Kirchen, Kapellen und Anstalten, Vol. I. - sygn. 1/1759, Acta betr. Übernahme der Gemeindepflegestaionen durch die NSU, Vol. I, 1938-1939. - sygn. 1/1766, Acta gen. betr. Diakonissen Angelegenheiten, Vol. 1,1887-1906. - sygn. 1/1767, Acta gen. betr. Diakonissen Angelegenheiten, Vol. II, 1907-1939. - sygn. II/1903, Acta betr, der Anstellung eines Geistlichen bei der evangl. Diakonissen Anstalt in Frankenstein, Vol. 1,1881-1904. - sygn. II/1904, Acta betr, der Ausstellung eines Geistlichen bei der evangl. Diakonissen Anstalt in Frankenstein, Vol. II, 1904-. - sygn. П/1905, Acta betr. Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein i. Schl., Vol. III, 1909-1926. - sygn. II/1906, Acta betr. Diakonissen-Anstalt Bethanien in Frankenstein, Elisabethschule in Liegnitz, Vol. 1,1937-. - sygn. V/1273, Acta betr. den Kandidaten der evangelischen Theologie Hermann Theodor Ehrenhold Graeve. - sygn. VI/27, Acta der Königl. Generalsuperintend. der Provinz Schlesien betreffend die Angelegenheiten der Superintendentur Frankenstein-Münsterberg. - sygn. VI/152, Acta der Königl. Generalsuperintend. der Provinz Schlesien betreffend Ein weihung von Kirchen, Vol. III, 1887-1900. - sygn. VI/416, Diakonissen u. Anstalten und Diakonie. Zespół: Konserwator Zabytków Prowincji Śląskiej (KZPŚ) - sygn. 149,
Evangelische Diakonissenanstalt in Frankenstein. Zespół: Urząd Stanu Cywilnego w Świdnicy - sygn. 50, Księga zgonów USC Świdnica 1897 r., t. 2, akt nr 552. ARCHIWUM PAŃSTWOWE WE WROCŁAWIU ODDZIAŁ W KAMIEŃCU ZĄBKOWICKIM (APKZ) Zespół: Akta Miasta Ząbkowic Śląskich (AMZ) ֊ sygn. 2, H. Pieh, Frankensteiner Geschichten aus älterer und neuer Zeit.
308 Bibliografia Zespół: Starostwo Powiatowe w Ząbkowicach Śląskich - sygn. 51, Sprawy Niemców. GEHEIMES STAATSARCHIV PREUßlSCHER KULTURBESITZ IN BERLIN (GSPK) Handschriften, Chroniken, Ortsgeschichten - XVII. HA, Rep. 135, Nr. 1449, Chronik der Stadt Frankenstein und des Herzogtums Müns terberg, [1720-1821]. Ministerium des Innern, Volkswohlfahrt ֊ HA, Rep. 77 B, Nr. 1101, Acta betr: das Joseph Scholzschen Waisen Institut zu Frankenstein, [1864-1907]. EVANGELISCHE ZENTRALARCHIV IN BERLIN (EZAB) Evangelischer Oberkirchenrat der Evangelischen Kirche der altpreußischen Union (1850-1963) (EOEK), Kirchenprovinz Schlesien (Breslau, Görlitz) einschl. Polnisch-Oberschlesien - sygn. 7/14406, Frankenstein/Schlesien, 1 1856-III 1929. - sygn. 7/15552, Diakonissenanstalt in Frankenstein/Schlesien, IV 1884-XII1913. - sygn. 7/15553, Diakonissenanstalt in Frankenstein/Schlesien, II1916-IX 1958. Gustav-Adolf-Werk (vor 1945) ֊ sygn. 2001/2912, Frankenstein, Schlesien (1859-1933). Berliner Missionsgesellschaft (BM) - sygn. 1/6996, Acta der Gesellschaft zur Beförderung der evangelischen Missionen unter den Heiden betreffend Missionshilfsverein Frankenstein-Münsterberg. - sygn. 1/1928, Acta der Berliner Missionsgesellschaft betreffend Diakonissenhaus Franken stein 1909-1950. Bibliothek - sygn. 2015/581, 50 Jahre Kirchgemeinde Heinrichau 1872-1922, Breslau 1922. ARCHIWUM DAS EV. DIAKONISSENMUTTERHAUS FRANKENSTEIN E.V. IN WERT HEIM (EDMV) Zbiór kronik - Berichte über Stationen von Hedwig Gräfin von Stosch 1. Oberin, [rkps], - Abschrift aus dem Gedenkbuch der Familie Graeve 1858, [rkps]. -
Haus Chronik von Mutter von Brauchitsch 1909-1918, [rkps]. - Chronik des Tabeen-Stifts [1886-1941], [rkps]. - Chronik des evang. Diakonissen-Mutterhauses am Main [5. April 1946-22. Juli 1948], [rkps]. - ChronikTabeenstift 1945-1947, [rkps]. - Aus Margaretha Richard Tagebuch, [rkps].
Bibliografia 309 Zbiór teczek ֊ Teczka: Statuten und Stiftungen. ֊ Teczka: Oberin Diakonisse Hedwig Gräfin von Stosch, Oberin Diakonisse Hedwig von Brauchitsch, Oberin Diakonisse Marlene Petran, Oberin Diakonisse Elfriede Petran. ֊ Teczka: Berichte und Briefe von Oberin Hedwig Gräfin von Stosch, Briefe und Berichte über Mutter von Brauchitsch. ֊ Teczka: Herr Pastor Schüßler, Bischof D. Zänker, Direktor Schmidt, H. Metzler. ֊ Teczka: Mutterhausberichte 1900-. ֊ Teczka: Statistiken ab 1945. - Teczka: Sup. Graeve, Herr Pastor Petran, Dienstanweisung, Herr Pastor Buschbeck. ֊ Teczka: Transport 1946. - Teczka: Teczka zawierająca dokumenty własnościowe Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich. Zbiór druków - Haus- und Berufs- Ordnung der Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein, Diesdorf bei Kühnem [1872]. ֊ Ordnungen für Aufnahme und die Ausbildung der Schwestern des Diakonissenmutter hauses zu Frankenstein, [1910]. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1905. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1912. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1913. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1919. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1920. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1923. - Schwestern-
Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1927. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1929. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1930. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1931. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1932. - Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1933. ֊ Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1935.
310 - ֊ - ֊ ֊ - ֊ ֊ ֊ - - - - ֊ - ֊ Bibliografia Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1936. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1937. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1938. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1939. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1940. Schwestern-Verzeichnis der evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein i. Schl., Dezember 1943. 11. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein pro 1876. 12. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein pro 1877. 14. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt für Kinder- und Armenpflege zu Frankenstein pro 1879/1880. 19. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein in Schlesien pro 1884/1885. 21. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein in Schlesien pro 1886/1887. 22. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein in Schlesien pro 1887/1888. 23. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 29. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1888/1889. 24. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 30. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu
Frankenstein in Schlesien pro 1889/1890. 26. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 32. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1891/1892. 27. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 33. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1892/1893. 28. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 34. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1893/1894. 29. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 35. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1894/1895. 30. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 36. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1895/1896. 31. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 37. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1896/1897. 32. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 38. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1897/1898. 34. Jahresbericht über die Evangelische Diakonissenanstalt und 40. Jahresbericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1899/1900.
Bibliografia - - - - ֊ - - - ֊ - 311 39. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 45. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1904/1905. 40. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 46. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1905/1906. 41. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 47. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1906/1907. 42. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 48. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1907/1908. 43. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 49. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1908/1909. 44. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 50. Jahres bericht über das Waisen- mid Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1909/1910. 45. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 51. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1910/1911. 46. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 52. Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1911/1912. 47. Jahresbericht über die Arbeit der Evangelischen Diakonissenanstalt und 52.
Jahres bericht über das Waisen- und Rettungshaus Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien pro 1912/1913. Jahresbericht der Evangelischen Diakonissenanstalt Frankenstein/Schl über die Zeit von Mai 1941 bis September 1942. BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA WE WROCŁAWIU (BUWr.) Dawna Kolekcja Śląsko-Łużycka - sygn. 11/58367, Statuten des Tabeen-Stifts zu Frankenstein, [1859]. - sygn. III/ 17245 III, Allgemeine Grundsätze des Frankensteiner Diakonissen-Mutterhauses, betreffend die Arbeit der in der Gemeindepflegen stehenden Diakonissen. - sygn. I/ 42474, Reden gehalten am 13. Oktober 1886 in der Diakonissen-Anstalt zu Frankenstein bei der 50jährigen Jubelfeier der Erneuerung der weiblichen Diakonie, [Langenbielau 1886]. ARCHIWUM WOJEWÓDZKIEGO URZĘDU OCHRONY ZABYTKÓW WE WROCŁAWIU DELEGATURA W WAŁBRZYCHU (AWUOZ) - Bandurska Z., Eysymontt J., Rochowicz Μ., Wodzińska A., Studium historyczno-urbanistyczne miasta Świebodzice, t. 3, Wrocław 1991.
312 - Bibliografia Binkowska L, Eysymontt R., Hryniewicz A., Studium historyczno-urbanistyczne Ząbkowic Śląskich. Katalog zabytków, 1.1-2, Wrocław 1996. ARCHIWUM SIÓSTR KLARYSEK OD WIECZYSTEJ ADORACJI W ZĄBKOWICACH ŚLĄSKICH - Dokument pamiątkowy z dnia 8 XI 1926 r., odnaleziony w kuli na szczycie wieży kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Ząbkowicach Śląskich. Źródła drukowane A. Eppner Co. Uhrenfabrikanten Breslau-Silberberg, [1911]. Anders EG.E., Historische Statistik der Evangelischen Kirche in Schlesien, Breslau 1867. Anstaltschronik der Evangel. Diakonissenanstalt Frankenstein (Schlesien). Der Frankensteiner Mutterhaus während des Weltkrieges, Frankenstein 1916. Anstaltschronik der Evangel. Diakonissenanstalt Frankenstein (Schlesien). Fortsetzung der im Jahre 1916 erschienenen Anstaltschronik von 1858-1915, Liegnitz 1941. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, Poznań 2008. Chronik der evangelischen Kirchengemeinde Stolz und der zur Parochie gehörenden Orte Reisezagel, Kunzendorf und Seitendorf, Uchte 2007. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der adeligen Häuser, Teil B, Gotha 1941. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der Briefadeligen Häuser, Jg. 7, Gotha 1913. Gothaisches genealogisches Taschenbuch der Briefadeligen Häuser, Jg. 34, Gotha 1942. Grundgesetze des Rheinisch-Westphälischen Vereins für Bildung und Beschäftigung evangelischer Diakonissen, [w:] T. Fliedner, Das erste Jahr-Zehnt der Diakonissen-Anstalt zu Kaiserswerth am Rhein, vom 13. Oktober 1836 bis 1. Januar 1847, [Kaiserswerth 1847], s. 206-208. Guttstadt A.,
Krankenhaus-Lexikon für das Deutsche Reich die Anstaltsfürsorgefür Kranke und Gebrechliche und die hygienischen Einrichtungen der Städte im Deutschen Reich am Anfang des 20. Jahrhunderts, Berlin 1900, https://doi.org/10.1515/9783111516264 . Guttstadt A., Krankenhaus-Lexikon für das Königreich Preussen die Anstalten für Kranke und Gebrechliche und das Krankenhaus-, Irren-, Blinden- und Taubstummenwesen, Ih. 2, Ber lin 1886. Handbuch des preußischen Adels, Bd. 2, Berlin 1893. Knie J.G., Alphabetisch-Statistisch-Topographische Übersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuss. Provinz Schlesien, nebst beigefügter Nachweisung von der Eintheilung des Landes nach den Bezirken, Breslau 1845. Nachtrag zur Geschichte der ev. Diakonissenanstalt zu Frankenstein, Frankenstein 1919. Schlesischer Pfarr-Almanach oder Schlesiens evangelische Pfarrstellen und deren gegenwärtige Inhaber unter Darlegung der parochialen Verhältnise, Berlin 1893. Schlesisches Güter Adreßbuch, Dritte Auflage, Breslau 1886. Schlesisches Güter Adreßbuch, Vierte Auflage, Breslau 1891. Schlesisches Güter Adreßbuch, Fünfte Auflage, Breslau 1894. Schlesisches Güter Adreßbuch, Zehnte Auflage, Breslau 1912.
Bibliografia 313 Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., [on-line:] http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download. xsp/WDU19200350200/0/D19200200_PL.pdf- 22 IV 2021. Ustawa z dnia б maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 97. Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2010, nr 75, poz. 474. Ustawa z dnia 23 lipea 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568. Verhandlungen der Dritten schlesischen Provinzial-Synode zu Breslau vom 1. bis 12. November 1881, Breslau 1881. Verhandlungen der Sechsten ordentlichen Schlesischen Provinzial-Synode zu Breslau vom 5. bis 15. November 1890, Breslau 1891. Verhandlungen der Siebenten ordentlichen Schlesischen Provinzial-Synode zu Breslau vom 28. November bis 9. Dezember 1893, Breslau 1894. Verwaltungs-Bericht des Magistrats der Königlichen Haupt- und Residenzstadt Breslau für die drei Etatsjahre vom 1. April 1895 bis 31. März 1898, Breslau 1900. PERIODYKI „Amts-Blatt der KöniglichenRegierung zu Liegnitz” 1846. „Der Armen- und Krankenfreund” 1856. „Der Gebirgsbote” 1875. „Der Landsmann. Nimptscher Zeitung” 1894-1914. „Die Diakonisse. Zeitschrift für weibliche Diakonie” 1926-1936. „Evangelisches Kirchenblatt für Schlesien” 1911-1918. „Frankenstein-Münsterberger Zeitung” 1914-1916. „Frankensteiner Kreisblatt” 1859. „Kirchliches Amts-Blatt für den Geschäfts-Bereich des Königlichen Consistorium für die
Provinz Schlesien” 1888. „Siloah. Blätter für Kinder-, Armen-, und Krankenpflege aus dem Evangelischen Diakonissen hause zu Frankenstein in Schlesien” 1889-1939. „Striegauer Stadtblatt” 1881-1917. „Waldenburger Wochenblatt” 1902. „Warmbrunner Nachrichten” 1910. „Wochenblatt der Johanniter-Ordens Bailey Brandenburg” 1871-1878. „Zeitung für Innere Mission. Beiblatt zur Monatsschrift für Innere Mission” 1888. Literatura 70 Jahre Deutsches Samariter-Ordensstift Kraschnitz 1860-1930, Düsseldorf 1930. 90. Jahresfest des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, „Frankenstein-Münsterberger Hei matblatt” 1956, Nr. 5, s. 1-2. 100 Jahre Frankensteiner Diakonissenmutterhaus, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” 1966, Nr. 6, s. 6-7.
314 Bibliografia Aschenbach H., Stadt und Kreis Striegau 1871-1918. Ereignisse und Personen im Spiegel zeit genössischer Quellen, Lübbecke 2000. Adenauer E.A., Das christliche Schlesien 1945/46. Wie die Erzdiözese Breslau und die Kirchen provinz Schlesien der Evangelischen Kirche der altpreußischen Union endeten und in Schlesien polnische katholische Apostolische Administraturen eingerichtet wurden, Berlin 2014, Beiträge zu Theologie, Kirche und Gesellschaft im 20. Jahrhundert, Bd. 22. Aus der Arbeit der Inneren Mission in Schlesien, Potsdam 1929. Aus Reichenbachs Kirchentum vor der Reformation. Das Vermächtnis der sterbenden Heimat kirche an ihre Kinder in die Ferne, [s.l.e.a.]. Baumann U., Protestantismus und Frauenemanzipation in Deutschland 1850 bis 1920, Frankfurt am Main 1992. Bider Μ., Początki instytucji diakonis w Kościele łacińskim w ujęciu historyczno-kanonicznym, „Roczniki Nauk Prawnych” Vol. 26, 2016, nr 4, s. 137-161, https://doi.org/10.18290/ rnp.2016.26.4-7. Blicharska B„ Z Frankenstein do Ząbkowic Śląskich. Drogi powojennych integracji na Ziemi Ząbkowickiej, [Dzierżoniów] 2014. Błahut-Kowalczyk A., Ewangelickie diakonisę w służbie chorym na Śląsku, [w:] Zgromadzenia zakonne w medycynie i farmacji na Śląsku i Zagłębiu, red. B. Urbanek, Warszawa 2013, s. 159-173. Bojanowski Μ., Bosdorf E., Striegau. Schicksale einer schlesischen Stadt, Köln-Sülz 1947. Bookhagen R., Die evangelische Kinderpflege und die Innere Mission in der Zeit Nationalsozialis mus: Mobilmachung der Gemeinden, Bd. 1,1933 bis 1937, Göttingen 1998. Brecht Μ. [et al.], Geschichte des
Pietismus, Bd. 3, Der Pietismus im neunzehnten und zwanzigsten Jahrhundert, Göttingen 2000. Brena J., Großherzogin Sophie von Sachsen-Weimar-Eisenach, Königliche Prinzessin der Nieder lande, eine große Frauengestalt 19. Jahrhunderts, Amsterdam 2002. Brinkmeier P„ Weibliche Jugendpflege zwischen Geselligkeit und Sittlichkeit. Zur Geschichte des Verbandes der evangelischen Jungfrauenvereine Deutschlands (1890-1918), Postdam 2003. Bruder Μ., Zaczęło się od Johanna Hessa. Krótki zarys historii wrocławskiej diakonii do 1945 r„ [w:] Mieszczaństwo wrocławskie. Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Miejskie Wrocławia w dniach 7-9grudnia 2000 r., red. H. Okólska, Wrocław 2003, s. 98-104. Brylla W.J., Ząbkowicka zagadka, „Sudety” 2013, nr 1-2, s. 23. Buca J., Ubocze 1305-2018, Poznań-Ubocze 2018, [on-line:] https://jbc.jelenia-gora.pl/ Content/33878/Ubocze-6-01-2019-RC.pdf- 17 VIII 2021. Buschbeck F., Diakonissenmutterhaus Frankenstein, Wertheim am Main 1966. Czapliński W, Galos A., Korta W, Historia Niemiec, Wrocław 1990. Das Diakonissen-Krankenhaus „Bethanien” in Breslau, „Rübezahl. Der schlesischen Provinzial blätter” 1868, H. 2, s. 71-72. Das Tabeenstift zu Frankenstein in Schlesien. Ein Rückblick zur Feier seines 50jährigen Bestehens im Jahre 1910, Diesdorfbei Gäbersdorf 1910. Dębicki J., Środa Śląska - Część IV - Pod władaniem Berlina (1874-1914), [w:] Środa Śląska. Dzieje miasta wina i skarbów, red. R. Żerelik, Wrocław 2006, s. 163-208. Diakonisse, [w:] Meyers Konversations-Lexikon, Bd. 4, Leipzig 1894, s. 928-929. Diakonissen, [w:] Kirchliches Handlexikon,
Bd. 2, Hrsg. C. Mensel, Leipzig 1889, s. 168-171.
Bibliografia 315 Diakonissenmutterhaus Frankenstein 110 Jahre, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” 1976, Nr. 11, s. 4. Die evangelischen Diakonissenanstalt zu Frankenstein Schlesien. Eine Geschichte in Bildern, Frankenstein 1910. Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016. Disselhof J., Jubilate! Denkschrift zur Jubelfeier der Erneuerung des apostolischen Diakonissen-Amtes und der 50. Wirksamkeit des Diakonissen-Mutterhauses zu Kaiserswerth a. Rhein, Kaiserswerth 1886. Dola К., Szpitale średniowiecznego Śląska, cz. 1, Rozwój historyczny, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” 1968, s. 239-291. Dziedzic Μ., Budynki dawnych religijnych instytucji charytatywnych, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 283-289. Dziedzic Μ., Fotografowie z powiatu ząbkowickiego do 1945 r., Ząbkowice Śląskie 2019. Dziedzic Μ., Kościół pw. św. Jerzego i dawny szpital bożogrobców, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 219-229. Dziedzic Μ., Kościółpw. św. Józefa Oblubieńca NMP wraz z klasztorem i szpitalem bonifratrów, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 204-218. Dziedzic Μ., Zabudowa ulicy Krzywej, [w:] Μ. Dziedzic, J. Organiściak, Ząbkowickie opowieści, cz. 2, Zabytki Ząbkowic Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000, s. 386-402. Dziedzic Μ., Organiściak J., Ząbkowickie
opowieści, cz. 4, Wybitne postacie ziemi ząbkowickiej, Ząbkowice Śląskie 1998. Dzwonkowski T„ Służba zdrowia w Zielonej Górze do 1945 roku, [w:] T. Dzwonkowski [et al.], Szpital Wojewódzki im. Karola Marcinkowskiego w Zielonej Górze (1945-2015), Zielona Góra 2015, s. 13-46. Eisenmänger E., Geschichte der Stadt Schmiedeberg im Riesengebirge, Breslau 1900. Elsner W., Liegnitzer Stadtgeschichte 1242-1912, Lorch/Württemberg 1978. Erbacher H., Die Innere Mission in Baden. Ein Beitrag zur Geschichte des 19. und 20. Jahrhun derts der Evangelischen Landeskirche in Baden, Karlsruhe 1957. Festschrift zum 25jährigen Jubiläum des Schlesischen Provinzialvereines für die Berliner Mission, ein Beitrag zur Missionsgeschichte Schlesiens, Diesdorf bei Gäbersdorf 1912. Filla J., Chronik der Stadt Striegau von den ältesten Zeiten bis zum Jahre 1889, Striegau 1889. Fleischer A„ Festschrift zur 600-Jahrfeier der Stadt Friedland Bez. Breslau, Breslau 1925. Fliedner G., Fliedner, Theodor, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 7, hrsg. von der His torischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 1878, s. 120. Fliedner T., Das erste Jahr-Zehnt der Diakonissen-Anstalt zu Kaiserswerth am Rhein, vom 13. Oktober 1836 bis 1. Januar 1847, [Kaiserswerth 1847]. Fliedner T., Kurze Geschichte der Entstehung der ersten evangelischen Liebes-Anstalten zu Kaisers werth, „Der Armen- und Krankenfreund” 1856, Nr. 8, s. 9. Franke E, Bilder aus der Geschichte des Lehmgrubener Diakonissenmutterhaus Diakonissen Mutterhauses in Breslau 1869-1929, Düsseldorf 1929.
316 Bibliografia Frankenstein im Kriege 1866, „Unsere Heimat” 1934/1935, Nr. 3, s. 15-16. Frankenstein-Münsterberger Heimatkalender 1941, Münsterberg 1941. Friedemann A., Chronik des Tabeenstiftes des Diakonissen-Mutterhauses Frankenstein 1945-1951 zur Erinnerung an dessen Gründung vor 125 Jahren, „Jahrbuch für Schlesische Kirchen geschichte” 1986, Bd. 65, s. 180-202. Gelles R„ Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego 1803-2002. Od biskupa sufra gana Schimonskiego do profesora Leszka Kołakowskiego, Wrocław 2003, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2503. Gemeindeschwester, [w:] Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 21-22. Gerent P., Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945-1989, Toruń 2007. Geschichte der Konferenz für Innere Mission in den Kreisen Reichenbach i. Schl., Frankenstein, Nimptsch von 30. Mai 1851 bis 1901, Diesdorf bei Gäbersdorf 1901. Gimmler P„ Chronik von Maltsch a.d. Oder, Diesdorf 1928. Graeve H., Kurze Geschichte des evangelischen Kirchgemeinde Frankenstein zur 100jährigen Jubelfeier der Gemeinde am 6. November 1892, [Frankenstein 1892]. Grajewski G., Między sztuką, nauką a polityką. Ochrona zabytków na Dolnym Śląsku w cza sach III Rzeszy, Wrocław 2014, praca doktorska przygotowana na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. J.L. Dobesza. Greschat Μ., Die Vorgeschichte der Inneren Mission, [w:] Die Macht der Nächstenliebe. Einhundertfünfzig Jahre Innere Mission und Diakonie 1848-1998, Hrsg. U. Röper,
C. Jüllig, Berlin 1998 s. 46-57. Grużlewski J„ Przerwa T„ Srebrna Góra. Zwierciadło czasu, Srebrna Góra 2021. Grygiel D., Przewodnik po historii i zabytkach Gminy Kąty Wrocławskie, Kąty Wrocławskie 2009. Grygorcewicz B„ Marianna Orańska - obraz życia i działalności w dokumentach archiwalnych, Kamieniec Ząbkowicki 2015. Grygorcewicz B., Oblicza przeszłości. Zarys dziejów Ząbkowic Śląskich w latach 1945-1948, Ząbkowice Śląskie 2007. Günther J., Das Lehmgrubener Diakonissenmutterhaus in Breslau, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm-Donau 1957, s. 69-76. Güttler L, Die neue Heimat-Chronik von Wüstewaltersdorf. Ein Dorf erinnert sich 1900-1958, Hörstel-Riesenbeck 2008. Hartmann F„ Geschichte der Stadt Münsterberg in Schlesien von ihrer Gründung bis zur Gegen wart, Münsterberg 1907. Hasse E., Chronik der Stadt Reichenbach im Eulengebirge, Reichenbach 1929. Heber P., Die Diakonissen nach ihrer Geschichte und Bedeutung in der evang. Kirche, Darmstadt 1858. Hechler R, Kirchenkreis Striegau in Geschichte und Gegenwart. Festschrift zur General-Kirchen visitation 1932, [Saarau] 1932. Heili- und Heimstätatten im Schlesielande. XVII. Das Heimathaus für Fabrikarbeiterinenn zu Freiburg i. Schles., „Der Arbeiter. Mitteilungen des Schlesischen Verbandes evangelischer Arbeitervereine” Nr. 4, 15 Februar 1908, s. 1-2. Heyne J., Der Orden der barmherzigen Brüder in Schlesien in einer Geschichte der einzeln Klöster und Kranken-Institute, Breslau 1861.
Bibliografia 317 Hochbaum H., Die Evangelisch-lutherische Diakonissenanstalt Bethanien zu Breslau 1850-1927, Düsseldorf 1927. Hoffmann A., Marie von Kramsta, [w:] Schlesische Lebensbilder, Hrsg. E Andreae [et al.], Bd. 2, Schlesier des 18. u. 19. Jahrhunderts, Breslau 1926, s. 301-305. Hultsch G., Aus der Chronik des Kirchspiels Giersdorf, Kreis Frankenstein-Kirchenkreis Glatz, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1978, Bd. 57, s. 133-149. Humeńczuk G., Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 4 im. Bohdana Ihora Antonycza, [w:] G. Humeńczuk, Μ. Makuch, Śladami legnickich zegarów, Legnica 2017, s. 103. Hutter-Wolandt U., Die evangelische Kirche im Kirchenkampf 1933-1945, „Jahrbuch für Schle sische Kirchengeschichte” 1988, Bd. 67, s. 117-163. Hutter-Wolandt U., Die Innere Mission und das diakonische Wirken der Evangelischem Kirche in der Weimarer Zeit, [w:] U. Hutter-Wolandt, Tradition und Glaube. Zur Geschichte evan gelischen Lebens in Schlesien, Dortmund 1995, s. 226-245. Hutter-Wolandt U., Die Innere Mission und das diakonische Wirken der Evangelischen Kirche in der Weimarer Zeit, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1991, Bd. 70, s. 55-67. Hutter-Wolandt U., Hedwig Gräfin von Stosch - Die erste Oberin des Diakonissenmutterhauses Frankenstein/Schlesien von 1869 bis 1906, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009-2010, Bd. 88-99, s. 199-208. Hutter-Wolandt U., Tradition und Glaube. Zur Geschichte evangelischen Lebens in Schlesien, Dortmund 1995. Hutter-Wolandt U., Vertreibung aus Frankenstein in Schlesien und Neubeginn in Wertheim am Main. Schicksal
eines Diakonissenmutterhauses in den Jahren 1945 bis 1952, [w:] U. Hutter-Wolandt, Tradition und Glaube. Zur Geschichte evangelischen Lebens in Schlesien, Dortmund 1995, s. 253-264. Hutter-Wolandt Ա, Vom Wirken der Inneren Mission in Schlesien, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 7-45. Hutter-Wolandt U., Zur Geschichte der Diakonie in Schlesien, [w:] Diakonie ֊ stark für andere. Beiträge im Jubiläumsjahr der Diakonie aus der schlesischen Oberlausitz, Düsseldorf-Görlitz 1998, s. 42-75. Hytrek-Hryciuk J., Rosjanie nadchodzą! Ludność niemiecka a żołnierze Armii Radzieckiej (Czerwonej) na Dolnym Śląsku w latach 1945-1948, Wrocław 2010. Jendritza G., Das Mönchs- und Klosterwesen Frankensteins und seiner Umgebung, Franken stein 1926. Karczyńska H., Szczepankiewicz-Battek J., Działalność misyjna Jednoty Braterskiej, „Peregrinus Cracoviensis” 2005, z. 16, s. 41-52. Kaszuba E„ Ziątkowski L., Historia Brzegu Dolnego, Brzeg Dolny-Wrocław 1998. Kąsinowska R., Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003. Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001. Kmiecik P., Grużlewska A„ Dzierżoniów w obrazie i słowie, Dzierżoniów 2008. Koch O., Geschichte der Stadtgemeinde Dyhernfurth, Kreis Wohlau. Festschrift zum 250jährigen Jubiläum der Stadt, Dyhernfurth 1913. Jońca K., Kościół ewangelicki na Śląsku wobec polityki rasistowskiej NSDAP, „Studia Śląskie” T. 35, 1979, s. 131-179.
318 Bibliografia Kopietz J.A., Franz Polenz, Bürgermeister von Frankenstein (1809-1849), „Zeitschrift des Ver eins für Geschichte und Alterthum Schlesiens” 1906, Bd. 40, s. 46-97. Kopietz J.A., Geschichte der Probstei, des Hospitals St. Georg und der damit verbundenen Kran kenanstalt in Frankenstein, [w:] Festschrift zur Erinnerung an das 25. jährige Jubiläum des Progymnasiums zu Frankenstein am 2. Oktober 1903, Frankenstein 1903. Kopietz J.A., Kirchengeschichte des Fürstentums Münsterberg und Weichbildes Frankenstein, Frankenstein 1885. Król E.C., Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech w latach 1919-1945. Studium organizacji, treści, metod i technik masowego oddziaływania, Warszawa 1999. Kruszewski T., Gwałty na kobietach niemieckich w schyłkowym okresie II wojny światowej (październik 1944-8/9 maja 1944) i w pierwszych latach po jej zakończeniu, Wrocław 2016, Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego E-Monografie, 78. Kruszewski T., Organizacja opieki społecznej w działalności samorządu prowincjonalnego na Ślą sku w XIX i XX wieku, Wrocław 2010, Acta Universitatis Wratislaviensis, 3181. Kubica G., O bielskich diakonisach-pielęgniarkach ze Śląskiego Ewangelickiego Domu Sióstr-pio nierkach profesjonalnej opieki medycznej. Szkic z antropologii historycznej, [w:] Reformacja z perspektywy Bielska i Białej, red. A.E. Banot [et al.], Bielsko-Biała 2018, s. 65-102, https:// doi.org/10.12775/ludl02.2018.05. Kulak T., Dolny Śląsk w latach 1806-1918, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrze siński,
Wrocław 2006, s. 377-476. Kulak T., Historia Wrocławia, t. 2, Od twierdzyfryderycjańskiej do twierdzy hitlerowskiej, Wro cław 2001. Kunick E., Oberin in schwerster Zeit. Diakonisse Marlene Petran, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” 2001, Nr. 5, s. 8. Lange H., Bäumer G„ Handbuch der Frauenbewegung, Berlin 1901. Leue R., Ein Pionier der schlesischen Diakonie. GrafAdelberdt von der Recke-Volmerstein 1791-1878, [w:] Diakonie ֊ stark für andere. Beiträge im Jubiläumsjahr der Diakonie aus der schlesischen Oberlausitz, Düsseldorf-Görlitz 1998, s. 37-41. Luz U., Biblische Grundlagen der Diakonie, [w:] Diakonisches Kompendium, Hrsg. G. Ruddat, G.K. Schäfer, Göttingen 2005, s. 17-35. Mandziuk J., Opieka społeczna Kościoła katolickiego na Śląsku do czasów pruskich (1742), „Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej” 2001, nr 8, s. 129-166. Massow C. von, Das preussische Fürsorgeerziehungsgesetz vom 2. Juli 1900 und die Mitwirkung der bürgerlichen Gesellschaft bei seiner Ausführung. Auf Grund der Ausführungsbestimmun gen vom 18. 1900, Berlin 1901. Maziarz A., Śląskie samarytanki. Opieka zdrowotna rodzimych żeńskich zgromadzeń zakonnych na Śląsku w latach 1842-1914, Warszawa 2009. Meyer D„ Die evangelische Kirche 1797-1932, [w:] Geschichte Schlesiens, Bd. 3, Hrsg. JJ. Menzel, Stuttgart 1999, s. 271-316. Meyer D., Hermann Plitt (1821-1900) als Gründer des Diakonissenmutterhauses „Emmaus” in Niesky, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009-2010, Bd. 88-99, s. 209-222. Michejda J„ Gustaw Adolfi Stowarzyszenie Gustawa Adolfa. W 300-letnią pamiątkę
urodzin Gustawa Adolfa, Cieszyn 1894.
Bibliografia 319 Minale D., Die Vertreibung aus Stadt und Kreis Frankenstein in Schlesien zusammengestellt nach Berichten von Zeitzeugen, Dülmen/Westf 2018. Minale D., Erinnerungen an den Kindergarten, „Frankenstein-Münsterberger Rundsachu” 2008, Nr. 82, s. 7-8. Müller K„ Das Diakonissenmutterhaus Bethesda Grünberg in Schlesien, [w:] Das Evangelische Schle sien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 91-97. Müller K„ Ihr seid Gehilfen unserer Freude. Au der Geschichte des Diakonissen-Mutterhauses Frankenstein/Schlesien, „Frankenstein-Münsterberger Heimatblatt” I960, Nr. 5, s. 2-3. Nachlese 2006. Diakonissenmutterhaus Frankenstein in Wertheim feiert Doppeljubiläum, „Fran kenstein-Münsterberger Rundschau” 2007, Nr. 2, s. 4. Neß D., Gottesdiensträume. Dokumentation zum evangelischen Kirchenbau des 19. und 20. Jahr hunderts in Schlesien, Leipzig 2021. Neß D., Marie von Kramsta. Ein Leben in der Einheit von ökonomischen und diakonischem Handeln, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009/2010, Bd. 88/89, s. 159-178. Neß D., Schlesisches Pfarrerbuch, Bd. 2, Regierungsbezirk Breslau, Teil 1-2, Leipzig 2014. Neß D., Schlesisches Pfarrerbuch, Bd. 11, Diakonie, Militärseelsorge, Schlesien nach 1945, Brü dergemeine und Altlutheraner, Berichtigungen und Nachträge, Gesamtregister, Leipzig 2018. Neumann G., Das Deutsche Reich in geographischer, statistischer und topographischer Beziehung, Bd. 2, Auf. der Geographie des Preussischen Staates, Berlin 1874. Nipperdey T., Deutsche Geschichte 1800-1866. Bürgerwelt
und starker Staat, München 1984, https://doi.org/10.17104/9783406704635 . Nitschke B., Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1947, Zielona Góra 1999. Nonnast K., Markt-Bohrau, [w:] Geschichte des evangelischen Kirchenkreises Strehlen. Festschrift zur General-Kirchenvisitation 1928, Strehlen 1928, s. 38-41. Nowosielska-Sobel J., Sobel G., Dolny Śląsk w latach 1918-1945, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 507-595. Nowotny S., Leksykon fabryk, zakładów i wytwórni w Świdnicy do 1945 r, Swidnica-Piaseczno 2019. Nowotny S., Dobkiewicz A., Leksykon historii wsi powiatu świdnickiego do 1945 roku, SwidnicaPiaseczno 2018. Oficjalska E., Enklawa. Osada herrnhutów w Gnadenfeld - Pawłowiczkach na Górnym Śląsku, Opole 2019. Okólska H., Diakonijny Dom Macierzysty Glinianki, [w:] Przedmieście Świdnickie we Wrocławiu, red. H. Okólska, H. Górska, Wrocław 2012, s. 203-208. Ostrowska J., „Mój Führerze!”. Ofiary przymusowej sterylizacji na Dolnym Śląsku w latach 1934-1944, Warszawa 2019. Pasierb B., Migracja ludności niemieckiej z Dolnego Śląska w latach 1944-1947, Wrocław 1969, Monografie Śląskie Ossolineum, 17. Pausch R., Schwester Marlene Petran (15.4.1897-10.2.1953), [w:] Dienet dem Herrn mitFreuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 31-34. Pawłowski K„ Dzieje Ciepłowód. Od czasów najdawniejszych do współczesności, CiepłowodyNowa Ruda 2014.
320 Bibliografia Pawłowski К„ I ona bowiem wspierała wielu. Ewangelicka diakonia żeńska na Śląsku na przy kładzie Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1914, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” R. 74,2019, nr 1, s. 5-19, https://doi.org/10.34616/ skhs.2019.1.5.20. Pawłowski K., Losy Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich w latach 19451946. Przyczynek do dziejów ewangelickiej diakonii żeńskiej na Śląsku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” R. 74,2019, nr 4, s. 37-49, https://doi.Org/10.34616/skhs.2019.3.37.50. Pawłowski K., Na uboczu konfliktu. Ząbkowice Śląskie w czasie trwania Wielkiej Wojny (1914-1918), [w:] Wokół dziejów miasta III. Miasto a wojny. Z wojennej przeszłości Ząbkowic Śląskich, red. K. Pawłowski, Ząbkowice Śląskie 2019, s. 77-89. Pawłowski K., Ząbkowice Śląskie. jak Feniks z popiołów. Od wielkiego pożaru do Wielkiej Wojny (1858-1914), Ząbkowice Śląskie 2021. Peter J., Frankenstein, Camenz und Wartha in Schlesien nebst Reichenstein, Silberberg, Warthapass, Königshainer Spitzberg und deren Umgebungen. Handbuch für Reisende und Einheimische, Frankenstein 1885. Petran Ė„ Beiträge zur Verständigung über Begriffund Wesen der sittlich religiösen Erfahrung, Gütersloh 1898. Petran E., Der gegenwärtige Stand der inneren Mission in Schlesien, Breslau 1897. Petran E„ Erinnerungsblätter aus den ersten Jahrzehnten der Geschichte des Diakonissenmutter hauses zu Frankenstein in Schlesien zur Feier des 50jährigen Jubiläums, den 7. Mai 1916, Frankenstein 1916. Petran E., Im Lichte der Ewigkeit, Frankenstein
1911. Petran Μ., Elisabethheim in Liegnitz, [w:] Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 35-37. Prengel H., Das Mutterhaus „Frankenstein in Schlesien” 1866 - Das Mutterhaus in Wertheim am Main 1991, Wertheim am Main 1991. Prengel H., Zur Geschichte, Geschick und Weg der schlesischen Diakonissen-Mutterhäuser, [w:] Spuren und Wirkungen der schlesischer evangelischen Kirche im Nachkriegsdeutschland, Hrsg. Ch.E. Schott, Würzburg 2000, s. 159-164. Przerwa T., Zycie wsi, [w:] Walim. Dzieje i krajobraz kulturowy sudeckiej osady włókienniczej, red. J. Kęsik, Wrocław 2015, s. 97-106, Historia Obok. Studia z Dziejów Lokalnych, t. 3. Rauch E., Geschichte der Bergstand Nimptsch, Nimptsch 1935. Rauterberg G., Die Anfänge der Inneren Mission in Schlesien und das kirchliche Amt, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1966, Bd. 45, s. 166-171. Rauterberg G., Innermissionarische Kriegsarbeit und Felddiakonie in Schlesien 1866 und 1870/71, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 1960, Bd. 39, s. 162-166. Rauterberg G., Wichern und schlesische Rettungshäuser, Ulm/Donau 1957. Reitzenstein F. von, Die ländliche Armenpflege und ihre Reform. Verhandlungen des deutschen Vereins für Armenpflege und Wohltätigkeit sowie der von ihm niedergesetzten Kommission nebst den erstatten Berichten und Gutachten, Freiburg i. B. 1887. Reymann G., Fünfzig Jähre Innere Mission in Schlesien. Geschichte des Schlesischen Provinzialvereines für Innere Mission 1863-1913, Liegnitz 1913.
Bibliografia 321 Rössler D„ Grundriß der Praktischen Theologie, Berlin-New York 1994, https://doi. org/10.1515/9783110859201. Ruf W., Gedenkstätteneinweihung des Evangelischen Diakonissenmutterhauses in Frankenstein/ Schlesien (Ząbkowice SL) von 16.05.2003-19.05.2003, „Rund um den schiefen Turm. Heimatund Mitteilungsblatt der Frankensteiner” 2003, Jg. 2, Nr. 1, s. 1-2. Schäfer T., Die Arbeit der weiblichen Diakonie, Hamburg 1880. Schäfer T., Die Geschichte der weiblichen Diakonie, Hamburg 1879. Schäfer T., Leitfanden der inneren Mission zunächstfür den Berufsunterricht in Brüder- Diako nen- und Diakonissen-Anstalten, Hamburg 1893. Schian Μ., Das kirchliche Leben der evangelischen Kirche der Provinz Schlesien, Tübingen-Leip zig 1903. Schian Μ., Robert Schian, [w:] Schlesische Lebensbilder, Hrsg. F. Andreae, Bd. 2, Schlesier des 18. u. 19. Jahrhunderts, Breslau 1926, s. 296-300. Schian R., Die Innere Mission in Schlesien, ihre Aufgaben und ihre Arbeit, Breslau 1864. Schindler A., 1860-1950.50 Jahre Geschichte des deutschen Samariter-Ordensstift zu Kraschnitz, Breslau 1910. Schlesische Heimat. Stadt und Kreis Neumarkt, Hameln 1994. Schmidt ƒ., Beruf: Schwester. Mutterhausdiakonie im 19. Jahrhundert, Frankfurt-New York 1998. Schmidt J., Die Frau hat ein Recht auf Mitarbeit am Werke der Barmherzigkeit, [w:] Die Macht der Nächstenliebe. Einhundertfünfzig Jahre Innere Mission und Diakonie 1848-1998, Hrsg. U. Röper, C. Jüllig, Berlin 1998, s. 138-149. Schmidt T., Das Diakonissenwerk der Brüdergemeinde und die Diakonissenanstalt „Emmaus” in Niesky O/S, [w:] Das Evangelische
Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evan gelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 55-62. Schneck R„ Vergangenheit und Gegenwart von Peilau-Gnadenfrei, Reichenbach in Schlesien 1911. Schott Ch.E., Auf dem Weg zu einer neuen Kirche. Die Innere Mission in Schlesien von den Anfängen bis 1900, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2009-2010, Bd. 88-89, s. 129-141. Schott Ch.E., Die Anfänge der Diakonie im Schlesien des 19. Jahrhunderts, „Beiträge zur ost deutschen Kirchengeschichte” 2002, Folge 5, Die Anfänge der Diakonie im östlichen Europa, s. 68-75. Schröder G., Marie von Kramsta - Spuren eines Lebens im Sand derZeit, „Jahrbuch für Schle sische Kirchengeschichte” 1983, Jg. 62, s. 113-136. Schulte H., 25-lecie powstania domu macierzystego diakonisek Bethesda w Zielonej Górze na Ślą sku, oprać. K. Badach-Rogowski, „Studia Zielonogórskie” T. 13, 2007, s. 148-163 (cz. 1), T. 14, 2008, s. 87-102 (cz. 2). Schulte H., Gedenkblätter zum 25 jährigen Bestehen des Diakonissen-Mutterhaus Bethesda zu Grünberg in Schlesien, Grünberg 1926. Schüßler W., Die ehemals schlesischen Diakonissenmutterhäuser, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 46-47. Schüßler W., Die Frankensteiner Anstalten, Düsseldorf 1928. Schüßler W., Fünfundsiebzig Jahre Frankensteiner Diakonissenanstalt 1866-1941, Liegnitz 1941.
322 Bibliografia Schüßler W., Von Frankenstein nach Wertheim. Der Weg eines schlesischen Diakonissenmutter hauses, „Jahrbuch für Schlesische Kirche und Kirchengeschichte” 1954, s. 163-179. Schüttler K., Erinnerungen an Lauenbrunn, Hasbergen 1988. Schütze O., Die Innere Mission in Schlesien, Hamburg 1883. Sehlke S., Pädagogen-Pastoren-Patrioten. Biographisches Handbuch zum Druckgut für die Kinder und Jugendliche von Autoren und Ilustratoren aus Mecklenburg-Vorpommern bis 1945, Norderstedt 2009. Seibt A., Aus Tepliwoda’s Vergangenheit. Ein Beitrag zur Geschichte des Münsterberger Fürsten tums und das Frankensteiner Weichbildes, Tepliwoda 1907. Siebel-Achenbach S., Niederschlesien 1942 bis 1949. Alliierte Diplomatie und Nachkriegwirk lichkeit, Würzburg 2006. Seifert A., Der Kreis Frankenstein. Ein Beitrag zur Heimatskunde, Frankenstein 1883. Steinwachs E, Geschichte des Ev.-luth. Diakonissenmutterhaus Bethanien in Kreuzburg O/S, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 76-81. Stiller E., Aus der Geschichte unserer Kirchgemeinden/Die Kichegemeinde Charlottenbrunn, [on-line:] http://www.boehm-chronik.com/1936_evKG-Charlottenbrunn.pdf- 16 V 2021. Störtkuhl B., Modernizm w Legnicy, przeł. W. Moniak, Wrocław 2007. Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, red. K. Matwijowski, Wrocław-Strzegom 1998. Surdacki Μ., Szpitalnictwo zakonne w średniowiecznej Polsce, „Roczniki Humanistyczne” T. 63, 2015, z. 2, s. 49-98, https://doi.org/10.18290/rh.2015.63.2-3 . Szczepankiewicz-Battek J.,
Kobieta jako duchowny w kościołach reformacji. Studium historycznospołeczne, „Theologica Wratislaviensia” T. 12,2017, s. 201-224. Szczepankiewicz-Battek ]., Kościół Ewangelicko-Augsburski na Dolnym Śląsku w latach 1945-1999, „Dolny Śląsk” 2000, nr 8, s. 57-73. Szczepankiewicz-Battek J., Protestantyzm na Śląsku. Geografia, demografia, kultura, Wrocław 1996. Szewczyk L, Opieka nad dzieckiem przestępczym na ziemiach polskich w XIX wieku, „Rocznik Nauk Społecznych” T. 33,2005, z. 2, s. 87-102. Śląsk Dolny w drugą rocznicę powrotu do Polski 1945-1947, red. S.M. Kuczyński, Wrocław 1947. Tajemnice starego cmentarza, „Wiadomości Powiatowe” 2013, nr 4, s. 3. Tschirschky [und Bögendorff] EG. von, Erinnerungen eines Hochverräters, Stuttgart 1972. Ulbrich C., Petran E., Halleluja! Denkschrift zum fünfzigjährigen Jubiläum der evangelisch-lutherischen Diakonissenanstalt Bethanien zu Breslau, Breslau 1900. Uzarczyk K., Podstawy ideologiczne higieny ras i ich realizacja na przykładzie Śląska w latach 1924-1944, Toruń 2002. Viertel G., 500 Jahre Diakonie in Schlesien - ein Abriß. Ein evangerlischer Beitrag zum Mil lennium des Bistums Breslau im Jahr 2000, „Jahrbuch für Schlesische Kirchengeschichte” 2001, Bd. 80, s. 65-84. Walzik J., Das Diakonissenmutterhaus - mein Nachbar in Frankenstein, [w:] Dienet dem Herrn mit Freuden. Erinnerungen an die Schwestern des Diakonissenmutterhauses Frankenstein, Hrsg. C. Wetterich, Wertheim 2016, s. 28-29. Werner W, Das Dominikaner-Kloster zum Heiligen Kreuz in Frankenstein Schl. Ein Beitrag zur Geschichte der Evangelischen Stadtpfarrkirche, Frankenstein
1926. Winkler W, Schreiberhau, seine Geschichte, Natur und Beschreibung, Schreiberhau 1903.
Bibliografia 323 Wipszycka E., Kościół w świecie późnego antyku. Warszawa 2017, https://doi.org/10.31338/ UW.9788323525097. Wittben K., Hedwig von Brauchitsch, [w:] Biographisches Lexikon zur Pflegegeschichte, Hrsg. H. Kölling, Bd. 4, München 2008, s. 158. Wojciechowski Μ., Notatki dolnośląskie, „Przegląd Zachodni” 2005, որ 3, s. 180-202. Wojtowicz Μ., Dawne szpitale Wrocławia, Wrocław 2007. Würffel J.EE., Rieck G„ Erste vollständige Chronik der Stadt Freiburg i. Schl, nach den Original-Quellen bearbeitet von Johann Friedrich Ernst Würffel und Ernst Rieck, Freiburg [1938]. Zakład charytatywny w Ząbkowicach ŚL, ul. Piastowska 1/4, „Kalendarz Ewangelicki” R. 65, 1952, s. 101-104. Zapke A., Die Gnadenkirche zum Kreuze Christi in Hirschberg-Schlesien. Festschrift: zur Feier ihres 200jährigen Bestehens, Hirschberg 1909. Zilz W., Der Friedenshort, [w:] Das Evangelische Schlesien, Bd. 4, Vom Diakonischen Werk in der evangelischen Kirchen Schlesiens, Hrsg. G. Hultsch, Ulm/Donau 1957, s. 81-85. Żerelik R., Prawosławie na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, „Śląski Labirynt Krajoznawczy” T. 6, Wrocław 1994, s. 93-110. Żerelik R., Szczepanów. Wielkie dzieje dolnośląskiej wsi, Kraków-Wrocław 2018, Historia Obok. Studia z dziejów lokalnych, 1.15. Netografia https://www.lozabkowice.pl/news.php?readmore=743 - 27 VIII 2021. http://zabkowice.express-miejski.p1/wiadomosc/6 169,wandale-dewastuja-zabkowickiepomniki ֊ 27 VIII 2021. http.7/www.glass-portal.privat.t-online.de/hs/s-z/schatteburgl_hermann.htm - 22 X 2021.
STRESZCZENIE Inicjatorem powstania Ewangelickiego Zakładu Diakonijnego w Ząbkowicach Śląskich był miejscowy pastor Hermann Graeve. W 1860 r. założył on w mieście pierwszą ewan gelicką instytucję dobroczynną, którą był przytułek i sierociniec Tabeenstift. W celu poszerzenia zakresu działalności w 1866 r. pastor Graeve sprowadził do Ząbkowic Śląskich ewangelickie siostry diakonisy i przy dzisiejszej ul. Krzywej założył dom macierzysty, tym samym powołując do życia Ewangelicki Zakład Diakonijny. Pierw szą przełożoną domu macierzystego była siostra Hedwig von Stosch. Wśród celów, jakie realizować miał zakład diakonijny, wskazać należy przede wszystkim opiekę i wychowanie młodzieży żeńskiej. Kierownictwo instytucji leżało w kompetencjach zarządu zakładu diakonijnego, w skład którego wchodzili (prócz siostry przełożonej) przedstawiciele duchowieństwa ewangelickiego oraz osoby świeckie, w dużej mierze członkowie rodzin szlacheckich i arystokratycznych. W 1862 r. ząbkowiczanin Karl Friedrich Lamm zapisał miejscowej parafii ewan gelickiej swój dom, położony przy ul. Krzywej, gdzie w 1868 r. otwarto ewangelicki szpital Bethanien. Jego prowadzenie powierzono najpierw diakonisom z Wrocławia, później zaś siostrom z Ząbkowic Śląskich. W latach 1873-1874 wzniesiono nowy budy nek domu macierzystego, w latach 1879-1881 zaś powstał drugi budynek sierocińca Tabeenstift. Wtedy też pierwszy sierociniec otrzymał nazwę Joppe, nowy budynek zaś Lydda. W 1882 r. powstała plebania przeznaczona dla pracującego w zakładzie diakonijnym duchownego, nazwana Salem, zaś w 1885 r. rozbudowano istniejący
dom macierzysty. Pięć lat później działalność ząbkowickich sióstr rozszerzono o posługę w domu opieki dla osób starszych i przewlekle chorych, który ulokowano w budynku mieszczącym się przy ul. Kłodzkiej. Otrzymał on nazwę Emmaus. Oprócz działalności na terenie Ząbkowic Śląskich siostry diakonisy pracowały także na terenie licznych stacji diakonijnych, rozsianych na terenie całego Śląska. Pierwsza taka stacja powstała w 1867 r. w Walimiu. Stacje diakonijne były powoływane do życia przez właścicieli miejscowych majątków, rady parafialne, Ewangelickie Związki Kobiet i Panien, jak również przez fabrykantów. W ramach swojej działalności poza domem macierzystym siostry diakonisy prowadziły żłobki i przedszkola, świadczyły podstawowe usługi pielęgniarskie, a także brdy czynny udział w życiu lokalnych społeczności parafialnych. Jedną z osób, która najwyraźniej zapisała się w historii roz woju zamiejscowej pracy ząbkowickich diakonis, była Maria von Kramsta z Morawy koło Strzegomia, która fundowała liczne obiekty przeznaczone na przedszkola, domy
332 Streszczenie parafialne, domy wypoczynkowe i domy opieki, których prowadzenie przekazywała siostrom z Ząbkowic Śląskich. Na przełomie XIX i XX w. siostry diakonisy prowadziły w Ząbkowicach Śląskich szpital ewangelicki Bethanien i dom opieki Emmaus oraz posługiwały jako pielę gniarki środowiskowe wśród miejscowej ludności. Pod ich opieką znajdował się także sierociniec Tabeenstift, przyjmujący pod swój dach nie tylko młodzież osieroconą, ale również tę kierowaną do Ząbkowic Śląskich w ramach resocjalizacji. Od 1894 r. siostry prowadziły także szkołę gospodarstwa domowego Luisenheim. Swoją pracę poświęcały one także najmłodszym, prowadząc żłobek i przedszkole. Co ciekawe, od 1909 r. jedna ząbkowicka diakonisa przebywała na misji na terenie Chin. W latach 1893-1894 przy ul. Kłodzkiej wzniesiono nowy budynek szpitala Betha nien, a w jego pierwotnej siedzibie zaczęła funkcjonować wspomniana szkoła Luisen heim. W 1897 r. przy ul. Legnickiej wzniesiono budynek mieszkalny dla ubogich robotników i rzemieślników, który otrzymał nazwę Graevestift. W celu zapewnienia zakwaterowania dla emerytowanych diakonis, w 1894 r. powstał w Ząbkowicach Ślą skich dom o nazwie Elim. W latach 1902-1904 r. dokonano przebudowy domu opieki Emmaus i tak powstał większy, nowoczesny obiekt. Nowe skrzydło domu macierzystego było gotowe pięć lat później. W kolejnych latach prowadzono liczne prace modernizacyjne przy budynku szpi tala Bethanien i szkoły Luisenheim, a w 1911 r. wzniesiono nową plebanię, która otrzymała nazwę Sola fide. W tym samym roku zakupiono budynek położony przy skrzyżowaniu ul.
Armii Krajowej i Krzywej, który po pracach adaptacyjnych prze znaczono na mieszkania dla sióstr diakonis oraz duchownych wraz z rodzinami, nazwany Prinz-Albrechts-Höhe. Istotną inwestycją była trwająca wiatach 1894-1895 budowa kościoła sióstr diakonis przy ul. Krzywej, który pełnił jednocześnie funkcję kościoła parafialnego. W 1906 r. siostra Hedwig von Stosch złożyła urząd przełożonej domu macierzyste go. Jej następczynią została siostra Hedwig von Brauchitsch. Czas jej kierowania ząbko wicką wspólnotą przypada na okres trwania I wojny światowej, kiedy to w zabudowa niach zakładu diakonijnego funkcjonowały lazarety, a ząbkowickie siostry kierowane były do pracy w szpitalach wojskowych działających zarówno na terenie Śląska, jak i poza granicami kraju. Okres po zakończeniu I wojny światowej zapisał się w historii zakładu diakonijnego jako czas kryzysu, związanego przede wszystkim z postępującą inflacją. Problemy finansowe nie spowodowały jednak zastoju w działaniach zmie rzających do modernizacji infrastruktury zakładu diakonijnego. Z powodzeniem ukończono prace związane z budową nowej siedziby szkoły Luisenheim przy ul. Pia stowskiej. W latach 1925-1926 przy ul. Bohaterów Getta w Ząbkowicach Śląskich wzniesiono nowy gmach sierocińca Tabeenstift. W 1928 r. zakład diakonijny stał się właścicielem szkoły żeńskiej w Legnicy, którą w kolejnych latach poddano gruntownej przebudowie i modernizacji. Również w tym czasie prowadzono prace budowlane
Streszczenie 333 w ewangelickim szpitalu Herr-Hilf w Szklarskiej Porębie, przekazanym ząbkowickim siostrom diakonisom w 1919 r. Ostatnim rozdziałem w historii społeczności sióstr diakonis w Ząbkowicach Ślą skich był czas przejęcia władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera. Polityka nazistowska miała duży wpływ na działalność ząbkowickiej diakonii żeńskiej, co przejawiało się m.in. w przejmowaniu prowadzonych przez siostry stacji diakonijnych (żłobków i przedszkoli), jak również przejęcia w 1938 r. szkoły w Legnicy. W czasie trwania II wojny światowej siostry diakonisy zostały zaangażowane w pracę w lazaretach wojskowych, mieszczących się zarówno w Ząbkowicach Śląskich, jak i poza granicami miasta. Działalność ząbkowickiego zakładu diakonijnego na terenie Śląska zakończy ło wysiedlenie ludności niemieckiej. Siostry diakonisy, razem z ich podopiecznymi z sierocińca, opuściły Ząbkowice Śląskie w sierpniu 1946 r. Po zakończeniu II wojny światowej pochodzące z Ząbkowic Śląskich diakonisy w dalszym ciągu prowadziły swoją działalność w miasteczku Wertheim na terenie Niemiec. Na Śląsku pozostawiały jednak dużą spuściznę materialną w postaci licznych budynków (szpitali, domów opieki), które w znacznej większości zostały zaadaptowane na cele mieszkalne. Słowa kluczowe: Śląsk, historia Śląska, Ząbkowice Śląskie, diakonia, działalność dobro czynna
INDEKS OSOBOWY Adenauer Evelyne A. 271, 273 Adolhp Gustav 240 Anders Friedrich Gottlob Eduard 76,160 Anders Marie 165, 286 Anders Wally 145,186 Andreae Friedrich 34 Andres Martha 160 Anlauf Karoline 168 Arlitt Emilie 174,189 Artelt Martha 165,167,189 Artopé Anna 159 Artopé Luise 159 Aschenbach Horst 87,184, 214 Augusta Wiktoria Hohenzollern, cesarzowa niemiecka 208, 220 Badach-Rogowski Krzysztof 38 Bandurska Z. 88 Banot Aleksandra E. 27 Barrey Auguste 164 Barth Gertrud 155 Baumann Ursula 24 Bäumer Gertrud 25-26, 30, 39 Becker Klara 59,176, 205 Becker Mathilde 191 Beer Ida 186 Beißert Ida 173-174, 179 Belling Karl 256 Berndt Frieda 176, 184 Bernhard, mistrz murarski 175 Besig Karl 136, 209, 227 Bider Marcin 21 Bindig Pauline 53 Binner Luise 182 Binkowska I. 277 Bischof, pastor 89 Bismarck Otto von 29 Bittner Klara 185,189 Blaschke Emilie 191 Bleicher Emma 158,178 Blicharska Beata 268, 270 Blümel Pauline 173 Blahut-Kowalczyk Aleksandra 30 Böhm Anna 177 Böhm, pastor 95 Böhm, rzeźnik 197 Bojanowski Martin 265 Boldt Agnes 165 Bookhagen Rainer 248 Bosdorf Erich 265 Brandt Anna 170-171 Brauchitsch Bernhard Eduard Adolf 145 Brauchitsch Hedwig von 12, 99,123,127, 133, 135, 140, 144-147,155, 193-194,196,198, 202, 209, 231, 251, 259-260 Brauchitsch Walther von 254 Brauer Hermine 287 Brauer Martha 180 Brauner Anna 160 Brauner Emma 165 Brecht Martin 34 Breitenstein Ida 158-159 Brena Jörg 89, 164 Breuer Martha 158 Brinkmeier Petra 137 Bruder Małgorzata 30-31 Brüssau Julius Oskar 136-137 Brylla Wolfgang 280 Buca Janusz 187 Buchwald, malarz 109 Bürger Mathilde 286 Burkert Anna 165 Burkert
Eva 155,161 Burkert Karoline 160,163 Burkert Pauline 178,186 Burkert Rosalie 178 Buschbeck Friedrich 13, 217, 224, 228, 246, 248, 250, 255, 257-259, 264, 297 Charbonnier Hans Arno 240 Conrad, diakon 221 Coppius Karoline 78 Czapliński Wladyslaw 29 Czettritz Georg von 67 259
340 Indeks osobowy Daerr Johannes 99-101, 135,194,200, 209-210, 248, 253 Dehmel, pastor 178 Dębicki Jacek 185 Disselhof Julius 75 Dittrich Auguste 184 Dobesz Janusz 256 Dobkiewicz Andrzej 82 Dohn Willy von 158 Dola Kazimierz 42 Dönitz Karl 266 Dziedzic Marcin 12-13,41,44,47, 51, 78, 126, 255, 270, 276, 278 Dzwonkowski Tadeusz 38 Eckert Caroline 53 Ehrenberg, aptekarz 94 Eichler Edeltrud 173 Eichner Hele 177 Eisenmänger Theodor 88 Eisermann Emma 72 Elsner Werner 238 Erbacher Hermann 78 Erbs Anna 157 Erbs Emilie 162 Erbs Hermine 179 Erbst Berta 170 Ercklentz Hermann 253 Erdmann David 63,131 Erfurt Ida 185 Euen Hans von 162 Eysymontt R. 277 Fabian Ida 171 Febe, diakonisa 21, 23 Fechner Marie 127,186 Feist Clara 116, 242 Fellbaum Elisabeth 161 Fellendorf Alwine 165 Fiedler Emma 180 Figulus, lekarz 98 Fila Julius 87 Fischer Elisabeth 180,187 Fischer Eva 183 Fischer Nikolaus 45 Fischer Robert 98-99 Fleischer A. 171 Fliedner Friederike 25 Fliedner Georg 22 Fliedner Theodor 11, 22-28, 30,47,49-50, 52-53, 58 142 Franczyk Filip 19 Franke Auguste 163,188 Franke Emilie 53 Franke Emmeline 161,186 Franke E 36 Franke Helene 165 Franke Ida 178,191 Franke Marie 186, 287 Frankenberg, nauczycielka 60 Franz Pauline 178,188 Frey, pracownik gazowni 269 Freytag, radca sądowy 94 Friedemann Annemarie 13, 263-269, 272-273 Fritsch Maria 121 Frömert Maria 178 Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern, król Prus 49 Fryderyk Wilhelm IV Hohenzollern, król Prus 26 Gabler Elise 189 Gassong Anna 186 Gaudy Friedrich von 224 Gebauer Emma 157,172 Gebhardt Friedrich 227 Geisler (Geißler) Karoline 167,171 Geisler Maria
36 Gelles Romuald 139 Gerent Piotr 276 Gerlach Ida 159 Gerlach Otto von 142 Germann Salomon 45 Gernt Elisabeth 185 Gersdorf Klara von 83 Geyer Käthe 165 Gimmler Paul 170 Glatzer Julius 129,131,149,175 Gleim von, właścicielka Solnik 82 Głuche Emma 159,167 Göbel Hermann Theodor 66, 94-95 Goldfuß von, donatorka 74 Gordon Charlotte von 145 Gottwald Paul 135,139 Górska Hanna 35 Graeve Gottlob Samuel 78 Graeve Hermann 14,17, 48-54, 57-58, 60, 62-63, 67,75, 78-79, 85, 91, 93-96,106, 119, 132, 134,143, 206, 209, 278, 281-282, 287 Graeve Martin 79 Gräger, starosta 57 Grajewski Grzegorz 256 Greilich Lina 108 Greschat Martin 25
Indeks osobowy Grimm Pauline 172 Grimmig Klara 156-157,168 Gröger Emma 165 Gröger Eugenie 188 Grolman Luise von 142 Grosser Meta 184 Grunday Johannes Franz 47 Gruner Hedwig 181 Grużlewska Anna 161 Grużlewski Jacek 181 Grygiel Dorota 236 Grygorcewicz Bartosz 86,266, 271 Guner Hedwig 158 Günther Agnes 180 Günther Justus 36 Gustaw II Adolf, król Szwecji 55 Güttler Irene 60, 81,188,237 Guttstadt Albert 40, 75, 98,165,171, 188 Hache Aurelie 181 Hache Helene 189 Hahn August 50 Hamiler Anna 165 Hamsler Anna 185 Handke Erdmine 165 Hänel Anna 86 Hanke Marie 99 Hannig Kurt 217, 253 Hans Heinrich XIV Bolko von Hochberg, baron na Książu 82-83 Hanske Luise 165 Hanske Marie 179,186 Harmsen Elisabeth 146 Härthe Anna 59 Hartmann Berta 165 Hartmann Franz 44,190 Hartmann, pastor 85 Häsler, mistrz murarski 240 Hasse Erich 161 Haupt Clara 78-79, 206 Hausdorff, bankier 136, 209-210 Heber Philip 97 Hechler P. 87 Heege, radca sądowy 52, 91, 93 Heiber Helene 165,176 Heider Lida 191 Hein Selma 172,186 Heinisch Berta 188 Heinke Hulda 174,176 Heinzel Emilie 188 341 Heinzel Ida 159 Heisig Anna 171 Held, fabrykant 88 Henry, architekt 242 Henryk z Wierzbnej 41 Hentschel Elisabeth 185 Herbich Anna 167 Herrmann Emma 165 Herrmann Martha 185 Herrmann Pauline 177 Herrmann Rosalie 157,171,182,188 Herrmann Selma 159 Herzog Luise 170 Hesig Marie 265 Heß Marie 165 Heyne J. 45-46 Hildebrandt Helene 162,184 Hildebrandt Klara 185 Hildebrandt, lekarz 194 Hill Octavie 150 Hindenburg Paul von 255 Hippe Ida 165 Hitler Adolf 245-247, 254-255, 266 Hochbaum Hans 32, 253 Hoffmann Adalbert 37 Hoffmann Elisabeth 169,186
Hoffmann Gertrud 162,165 Hoffmann Henriette 174, 286 Hohenzollern (von Preussen) Albrecht von 67, 74, 86, 117-118, 122, 127,129,131, 148, 280, 282 Hohenzollern (von Preussen) Friedrich Heinrich von 127, 206, 233 Hohenzollern (von Preussen) Friedrich Wilhelm Wiktor von 123,125,157,194, 206 Holm, wikary 226 Hoppe Pauline 182,186 Hoppe, pastor 206 Horn Elisabeth 165,185,187 Horn Klara 187 Horst Magda 191 Hosemann Anna 174 Hosemann Pauline 186 Hryniewicz A. 277 Hübel Alma 165 Hübner Emilie 163,165 Hübner Ida 156,185 Hultsch Gerhard 30,175 Humeńczuk Grażyna 238 Hundsdörfer Paula 165
342 Indeks osobowy Hütter, burmistrz 253 Hutter-Wolandt Ulrich 13, 30-31,141, 217,237, 248, 269 Hytrek-Hryciuk Joanna 257-258, 265, 271 Irmer Berta 172 Irmer Martha 186,189 Irmer Paula 172 Jacob E. 227 Jagsch Berta 169 Jahn Martha 165 Jahnke Ulrike 53, 55 Jäschke Frieda 248 Jäschke Ida 159 Jauering Emilie 186 Jeetze Carl von 85 Jeltsch Luise 158 Jendritza G. 44 John Ernestine 182 Johnson Gustav von 181 Johnston Kroegeborn Maximillian von 180 Jonas Robert 172 Jonca Karol 246 Jüllig Carola 23,25 Jung Hans 256 Jungnitsch Pauline 176,185 Kamnitz von, starosta 85 Kanus Gerhard 228 KapllerEmma 158,175 Karczyńska Helena 35 Kardorff Eva von 227 Kasperczyk Max 139 Kaszuba Elżbieta 157 Kaul Franziska 161,167 Kąsinowska Róża 156 Keidel Otto 239-241 Kęsik Jan 18, 60 Kiec Olgierd 24-25, 34, 47 Kiethe Berta 160 Kipke Luise 165 Kirchner Berth 39 Kirsch Maria 172 Kirschfeltd Johannes 228 Kirschner Berta 180 Kleinert Berta 186 Klemm Eva 163 Klitzing, starosta krajowy 57 Klönne Friedrich 23 Klose Caroline 53 Klose Emilie 159 Kluger Emma 165 Kmiecik Piotr 161 Knie Johann Georg 46 Knipper Martha 165 Kober Marie 185 Koch Otto 157 Köckritz von, donator 74 Köhler Marie 165 Kölling Hubert 145 Kopietz Johannes Athanasius 41-42,44-45, 47 Koschmieder Elisabeth 238,240 Koschmieder Johann 238 Kräfte Luise 168 Kramsta Eduard von 37, 84, 87 Kramsta Emilie von 37 Kramsta Georg Gottlob von 37 Kramsta Maria von 37, 84-85, 87-89,119,150, 157,162,167, 172,175,179,185-186, 206, 214-215, 241,296 Kramsta Pauline von 181 Kranz Auguste 188 Krause Emma 170 Krause Ide 287 Krebs Ida 242-243, 253 Krebs, pastor 134-135
Kreig Pauline 159 Kresmer Susanne 186 Kretschmer Wilhelm 50 Kreutz Margarethe 161 Krichler Hermann 134 Krieg Emilie 158,177 Król Eugeniusz 247 Krug Auguste 58-60, 67, 81,127, 145, 158 Krug Karl Robert 95 Kruszewski Tomasz 31, 265 Kubica Grażyna 27 Kuczyński Stefan Maria 276 Kugler Margarethe 159 Kuhlemann Carl Wilhelm 94 Kühnel Auguste 156 Kulak Teresa 31, 257 Kunich Susanna 160 Kunick Elise 146, 260 Kunning Susanne 167 Kutzner Selma 185,189 Lamm Friederike Wilhelmine 62 Lamm Karl Friedrich 57, 62,110,129, 206, 281, 283 Lamm Luise 110,206
Indeks osobowy Lamm Marie Elisabeth 206 Lange Helene 25-26, 30, 39 Langer Berta 186 Langer Pauline 173,191 Langer Renate 155-156,161 Langer, lekarz 100-101 Laßnitzer Auguste 108 Lehmann Gerda 273 Lenk Anna 174 Lent Anna 167 Leßmann Friedrich Wilhelm 108,121,139-140 Leue Reinhard 23 Leuschner Else 184 Lewin Margarete 159 Lichtblau Rosa 184 Lichtner, pastor 52 Liebig Martha 180 Limburg-Strium Friedrich von 177 Limburg-Strium Johanna von 177 Limburg-Strium Paula von 177 Lindeiner-Wildau von, generał 134-135 Loesch Konrad von 81-82 Löffler Anna 158,165 Loňsky A.E. 132 Loňsky H. 133 Luter Martin 279 Lux Marie 159 Luz Ulrich 21 Maier Marie 169,186 Makuch Marcin 238 Mandziuk Józef 41 Massow Conrad von 108 Masur, radca budowlany 240 Matwijowski Krystyn 87 Matzler Renate 186 Matzner Agnes 172 Matzner Karoline 187 Matzner Renate 172,186 Mayer Meta 186 Maziarz Antoni 31 Mensel Carl 22 Menzel Joseph Joachim 31 Messe Amalie 161 Metzler Friederike 225 Metzler Wilhelm 135, 140-141,198, 209, 224-225 Metzner Auguste 188 Metzner Ida 185,187-188 Metzner Karoline 176 Meyer Dietrich 31, 35 Meyer Erika 159 343 Michejda Jerzy 55 Minale Doris 160, 266, 272-273 Misiakowski Edmund 271 Mittmann Pauline 157 Moltke Helmuth von 82-83 Moniak Wiesława 241 Möse Anna 165 Müller Anna 181 Müller Ferdinand 286 Müller Konrad 13, 38 Müller Luise 161,172 Müller Marie 167 Nase Caroline 56 Neß Dietmar 38, 78, 84-85, 89, 94,129,137, 139, 145, 150, 162, 225-228 Neumann Adalbert von 156 Neumann Emma 55 Neumann Gustav 76 Neumann Minna 171,191 Nipperdey Thomas 24 Nitschke Arthur 136, 209 Nitschke Bernadetta 270-271
Nonnast Kurt 156 Nottebohn Theodor 206 Nowack Wilhelm 45 Nowosielska-Sobel Joanna 247-248, 250 Nowotny Sobiesław 19, 72,129 Obernitz, pacjentka 100 Oehlmann, radca budowlany 240 Oficj alska Elżbieta 35 Ohnesorge Anne 238, 240 Okólska Halina 30, 35-36 Olshausen Johann Carl 89 Oranien-Nassau (Orańska) Marianne von 60, 63, 67, 74, 86-87, 90 Organiściak Jerzy 12,41,44, 78, 255 Ostrowska Joanna 248 Pantke Hans 239, 241 Paschke Pauline 165 Pasierb Bronisław 271-272 Pauly Adolf 183 Pausch R. 260 Paweł Apostoł, św. 21, 253 Pawlowski Kamil 13-14,47, 51, 59, 78, 118, 141, 149,159,193,197, 262,265 Perponcher-Sedlnitzky Antoinette von 86 Peter Julius 46-47 Petermann Ida 189
344 Indeks osobowy Petran Ernst 12, 40, 49-50, 52, 54, 57-60, 63-64, 66, 71, 78, 86, 93, 95, 98-99, 111-112,114, 132-133,135,137-142,145,151,164,168-169, 174, 193-194, 197-198, 206, 209-210, 224, 226, 259, 287-288 Petran Marlene 241, 259-261, 267, 269, 275 Petrenis Martha 180 Petruschke Berta 166 Petruschke Marie 161 Pfeiffer Mathilde 59 Pfeil von, donatorka 74 Philipp Luise 180 Pieh Hermann 41-42 Pietsch Anna 164,177 Pietsch Karoline 165,190 Piotr Apostol, św. 51, 53 Plitt Hermann 35 Pohl Berta 165 Pohl Martha 159 Pökho Linda 176 Polak Katarzyna 19 Polenz Franz 42,45 Poninska Wally 35 Porrmann Berta 172 Portatius Kuno von 136,160 Postel Carl Heinrich 32 Postler Frieda 158 Postler Pauline 181 Potthof Emma 150,166 Prengel Heinz 13, 30, 33, 35-38, 40, 93, 99,140, 263, 297 Prittwitz-Gaffron Moritz von 91, 93,134 Przerwa Tomasz 60, 81 181 Pückler Erdman von 85-86 Pückler, hrabina 86 Puff, piekarz 56 Reimann Hedwig 161,184 Reimann Luise 173 Reimann Margarethe 161 Reimann Pauline 169 Reinert Minna 165,189 Reitzenstein Friedrich Albrecht Karl Johann von 56 Reykes, pastor 160 Reymann Gustav 34 Richard Margaretha 263, 266, 268-269, 272 Richthofen Hermann Karl von 135 Richthofen Karl Ernst Manfred von 186 Richthofen Siegfried von 188 Richthofen Ulrich Carol von 82 Rickis ch Anna 171 Rieck Gustav 84, 87, 89,186 Riedel Berta 165,186 Riedel Emilie 165 Rieger Emilie 176 Ritter Emma 172 Röchling Heinrich 131,134,136 Rödern, hrabia 52 Rolle Emilie 159 Röper Ursula 23, 25 Rose Berta 161,165 Rössler Dietrich 24 Rößler Wilhelm 187 Rötzler Elisabeth 171 Roye Margarete 253 Rübesam, bankier 224
Ruddat Günter 21 Rudnig Anna 186 Rudolph Magdalena 167 Ruf W 287 Rüger Olga 189 Rupprecht, lekarz ząbkowicki 46 Rabe Hedwig 156,158 Raillard, pastor 52 Rauch Erich 39 Raupach Berta 99,167 Raupach Hedwig 165,186 Rauterberg Gustav 31-32, 34, 71 Recke von Volmerstein (Recke-Volmer) Adelbert von der 23, 33 Recke von Volmerstein Selma von der 33 Reich Ernestine 267 Reiche, pastor 73 Reichel Marie 159 Reichenbach-Goschütz Adelheida von 280 Reichstein Ernestine 167,185 Sacchi Pier Francesco 280 Sachsen-Altenburg Maria von 74, 86 Sachsen-Weimar-Eisenach Sophie von 89, 148, 159,163 Sachsen-Weimar-Eisenach Wilhelm Ernst von 163 Saher Marie 165 Sauer Annerose 165,188, 237 Schaar Johanna 161,163 Schäfer Gerhard K. 21 Schäfer Maria 32 Schafer Pauline 166 Schäfer Theodor 23, 25-29, 69-70, 73,105 Schatteburg Hermann 129
Indeks osobowy Schelbert Dorothea 193,199 Schelbert Karl 94 Scheidt Auguste 56 Scheiler Emma 172 Scheurich Walter 18 Schian Martin 34, 240 Schian Robert 34, 50, 58 Schindler A. 33 Schinke Luise 171, 202 Schlabrendorf Constantin von 46, 52 Schlabrendorf Julia von 46 Schlag Heinrich 129, 280 Schlegel Martha 159,177 Schleinitz Johann Eduard von 52 Schlössingk, właściciel Proszkowa 178 Schmidt Christiane 161,165,187 Schmidt Ilse 171 Schmidt Jutta 23 Schmidt Luise 168 Schmidt Marie 176,188 Schmidt T. 35 Schmikalla Klara 176, 202 Schmogro Julius 109,136, 209 Schneck Richard 176 Schneider Auguste 166,168 Schneider Fanny 191 Schneider Helene 166 Schneider Martha 184 Scholz Joseph 46-47 Scholz Klara 186 Scholz Wilhelm 91, 93 Schön Auguste 184 Schönwald, pastor 94 Schott Christian Erdmann 30-33, 40 Schreyer, rentier 157 Schröder Gerhard 84 Schroeter, pułkownik 259 Schulte Heinrich 38 Schultz (Schulz) Henriette 169 Schulze Gertrud 167 Schüßler Johannes 227 Schüßler Rosalie 227 Schüßler Walther 12, 30,124, 139, 141, 145-146, 164, 166-167,175-176, 215,217, 224-225, 227-231, 233-236, 238-240,242, 245-246, 249-252, 254,258-259, 263-264, 266-267, 269, 272, 290, 297 Schütze Otto 30, 32-33, 39, 53, 58, 74-75 Schwerin Anna Hedwig Veronika von 155 Schwerin Waldemar von 155 Seckendorff von, donatorka 83 Secklin Johannes 41 Seherr-Thoss Eugenia von 82 Seherr-Thoss Manfred von 82 Sehlke Stephan 137 Seibt Arthur 149,159-160 Seidel Luise 86,178 Seidlitz Adolf von 135, 209-210,224 Seidlitz Friedrich von 94, 129,131, 134, 136, 280 Seidlitz-Habendorf von, doktor 259 Seidlitz-Sandreczki Ernst Julius
von 134-135, 209-210,224 Seifert August 77 Selchow von, donatorka 74 Seliger Luise 184 Seydlitz Friedrich von 89,123 Seyler Eleonora 237 Seyler Gottfried 237 Siebel-Achenbach Sebastian 262 Siebold, radca budowlany 233 Siegert Anna 186 Siegert Berta 163 Siegert Martha 185 Siemers Margarete 165 Sieveking Amalie 23 Sikuciński Michal 19 Siom Ida 155 Skene Carl von 189 Sobel Grzegorz 247-248, 250 Soffner Marie 188 Soffner Pauline 158,190 Sommer Anna 127,161 Sperber Karl Julius 57 Sperbert Karoline 161 Sperling Auguste 78 Spiegel Waldemar von 84 Springer Ida 171 Springer Martha 183 Staa Helene von 55, 59 Stach Klara 186 Staritz Käthe 228 Starke Magdalena 166 Steinkopff, donatorka 149 Steinwachs Friedrich 37, 224, 226-227 Steinwachs Gertrud Marie 226 Steinwachs Johannes Friedrich 226 Stiller E. 164 Stolpe Sophie 55 Stolz Irmgard 15,18, 278, 298 Störtkuhl Beate 241 Stosch Felix von 142 345
346 Indeks osobowy Stosch Hedwig von 60, 63, 65, 71, 74, 85-86, 95, 128-129, 131,134-135, 141-143,145-146, 209, 231, 252, 278-279, 287 Stosch Otto von 142 Strohmeyer Ottilie 161,164,194 Suckow Otto Eduard 52-53 Sudegart Anna 161 Sufajda Ludwik 267 Surdacki Marian 41 Süßenbach (Süssenbach) Emma 13, 191, 263-268, 272-273 Szczepankiewicz-Battek Joanna 19, 22, 35, 228, 276 Szewczyk Izabela 64,107 Tabita 51, 53 Techmańska Barbara 19 Teichmann Emma 161 Tent Anna 174 Teper, pastor 265 Teuchert Berta 178 Thielau Helene von 131,163 Thielau Jenny von 131,163 Thielau von, donatorka 74 Thielmann, starosta 233 Thiemann Auguste 180 Thomas Emma 185 Tiele-Winckler Eva von 37 Tielsch Egmont von 155, 180, 212 Tielsch Marie Sophie 160 Tieschowitz Jenny von 36 Toczewski Andrzej 38 Tresckow Mose von 86,94,133-135 Trogisch Friede 171, 286-287 Trommershausen Carl Ludwig 94,134 Trützler Fritz 195, 199 Tschampels, donatorka 83 Tschirsch Erdmann Joseph 44,46 Tschirschky und Bögnendorf Friedrich Ludwig Heinrich von 149 Tschirschky und Bögnendorf Friz Günther 177 Tschirschky und Bögnendorf Günther 135,177 Tschirschky und Bögnendorf Vally von 74,149 Türcke Carl Ludwig 281 Türke Anna 168 Tymoteusz, św. 21 Uhr Marie 160,186 Ulbrich Karl 253 Ulbrich Karl Heinrich August 60,139,143, 252253 Ulbrich Theresa 253 Urbanek Bożena 30 Uzarczyk Kamila 247 Veit Karl Friedrich 95-96,131,133-134,136 Viertel Gerlinde 30-31 Vogel Albert Theodor 126 Vogel Emma 163 Vogel Pauline 165,176-177 Vogt Auguste 185 Vogt Emilie 183,186 Wachler Albrecht 32, 34 Wagner, pastor 259 Wahlich Hermann 239 Wallenber-Pachaly Gideon von 162
Walter Herbert 178 Walther Frieda 184 Walzik Johannes 273 Wandratsch Emma 177 Warko, pastor 236 Warleb Berta 171 Websky Egmont 81 Wechmann Margarete 167 Wegehaupt Agnes 159, 190 Wegehaupt Marie 176,189 Weichert Berta 167,176 Weihrauch Anna 170 Weiner Pauline 170,180 Weinger Emma 186 Weiss Emilie 171 Weiß Emma 165,184 Weiss Rosalie 160, 162,177 Weiss Waldemar 149 Weissmann, członkini Związku Kobiet 155 Wende Berta 161 Wende Karoline 143 Weniger Emma 168 Werkenthin Karl Johann Hermann 83 Werner Frieda 167 Werner Wilhelm 49 Wesse Amalie 161 Wetterich Cornelia 13 Wichern Johann 23-24, 31, 34,47 Wietersheim-Kramsta Hans Christoph von 37 Wilamowitz Helene von 83 Wilde Karoline 161 Wilhelm I Hohenzollern, cesarz niemiecki 29, 92 Wilhelm II Hohenzollern, cesarz niemiecki 193, 202-203, 220 Wimmer Minna 159,186
Indeks osobowy Winkler Wilhelm 241 Wipszycka Ewa 21-22 Wiśniewska Elżbieta 19 Wittben Kleisten 145 Wittke Helene 160,187 Wocke Felix 210, 224 Woitonik Agnes 186 Wojciechowski Marian 270 Wolff Charlotte Caroline 62 Wolff Gertrud 161 Wolff, kupiec 52, 57 Wolter Frieda 191 Wojtowicz Małgorzata 32 Wrochem Paul Adolph 87 Wrzesiński Wojciech 31, 247 Würffel Johan Friedrich Ernst 84, 87, 89,186 Wüstemann Selma 179 Zacha Caroline von 87-88 Zahl Selma 155 Zahn Martin 137 Zänker Otto 233, 239, 253, 256 Zapke Alfred 84 Zedler Ottilie 55 Zedlitz von, donatorka 74 Zepelin, radca szkolny 240 Ziątkowski Leszek 157 Zilz Walther 37 Żerelik Rościsław 81,185, 276 347
SUMMARY In the Service of the Town, State and Church The Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Ihe local pastor Hermann Graeve was an initiator of creating the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie. In 1860, he founded in this town the first evangelical charitable institution. It was the refuge and orphanage Tabeenstift. In order to broaden the scope of such activity, in 1866 the pastor Graeve brought evangelical sisters deaconesses to Ząbkowice Śląskie, and he established in today’s Krzywa Street a parent home, establishing in fact the Evangelical Diaconic Centre. The sister Hedwig von Stosch was the first Mother Superior of this parent house. Among tasks which were to be realised by the diaconic centre one should indicate, first of all, care and breeding of female youth. The management of the institution fell under competence of the diaconic centres board which comprised (in addition to the Mother Superior) representatives of evangelical clergy and laymen - mostly the members of noble and aristocratic families. In 1862, Karl Friedrich Lamm from Ząbkowice bequeathed his house to a local evangelical parish. It was a building in Krzywa Street, where in 1868 the evangelical hospital Bethanien was opened. The management of the hospital was originally entrusted to deaconesses from Wroclaw, and later to sisters from Ząbkowice Śląskie. In 1873-1874, a new building of the parent home was erected, and in 1879-1881 the second building of the orphanage Tabeenstift was constructed. At that time, the first orphanage received a new name, i.e.
Joppe, and the new building was called Lydda. In 1882, a vicarage, intended for a priest working in the diaconic centre, was erected and named Salem. In 1885, the parent home was extended. Five years later, the activities of sisters from Ząbkowice were broaden by service in a care home for older people and chronic ill persons. This home was located in a building in Kłodzka Street and was called Emmaus. Besides the activity in Ząbkowice Śląskie, sisters deaconesses worked in many diaconic stations organised throughout Silesia. The first station was created in Walim in 1867. Diaconic stations were established by owners of local estates, parish councils, Evangelical Associations of Women and Maidens as well as fabricants. Within the activities outside the parent home, sisters deaconesses run nurseries and nursery schools, providing basic nursing services, and participated in the life of local parish
336 Summary communities. Maria von Kramsta from Morawa near Strzegom was one of the persons who made a great history in the development of non-local work of deaconesses from Ząbkowice. She founded many facilities intended for nursery schools, parish houses, holiday homes, and care homes, which management was entrusted by her to sisters from Ząbkowice Śląskie. At the turn of the 20th century, sisters deaconesses run in Ząbkowice Śląskie the evangelical hospital Bethanien and the care home Emmaus. They also served as visiting nurses among local people. Furthermore, they managed the orphanage Tabeenstift which accepted not only parentless youth but also adolescents directed to Ząbkowice Śląskie within resocialisation. Since 1894, sisters also run the household school Luisenheim. Moreover, they dedicated their work to the youngest children, running a nursery and a nursery school. Interestingly enough, since 1909, one deaconess from Ząbkowice participated in a mission organised in China. In 1893-1894, a new building of the hospital Bethanien was erected in Kłodzka Street, and its original location began to function as the residence of the abovementioned school Luisenheim. In 1897, a residential house for poverty-stricken workers and craftsmen was erected in Legnicka Street. It was named Graevestift. In 1894, in order to provide accommodation for retired deaconesses, a home called Elim was established in Ząbkowice Śląskie. In the years 1902-1904, the care home Emmaus was rebuilt, and a bigger, modern facility arose. A new wing of the parent home was ready five years later. In
subsequent years, many modernisation actions were conducted at the buildings of the hospital Bethanien and the school Luisenheim. In 1911, a new vicarage was constructed. It received a name of Sola fide. In the same year, a building at the junction of Armii Krajowej Street and Krzywa Street was bought. After adaptation work, it was intended for flats of sisters deaconesses and priests, along with their families, and it was called Prinz-Albrechts-Höhe. The erection of the church of sisters deaconesses in Krzywa Street, undertaken in the years 1894-1895, was important investment. This temple acted as a parish church. In 1906, the sister Hedwig von Stosch resigned from being the superior of the parent home. The sister Hedwig von Brauchitsch became her successor. She managed the community from Ząbkowice during the First World War. At that time, buildings of the diaconic centre included lazarets, and sisters from Ząbkowice were sent to work in military hospitals functioning both in Silesia and outside the country. The period after World War One made a history of the diaconic centre as a time of crisis, connected primarily with growing inflation. Fortunately, financial problems did not trigger stagnation in activities devoted to modernisation of infrastructure of the diaconic centre. Work related to the erection of a new residence of the school Luisenheim in Piastowska Street was successfully finished. In 1925-1926, a new edifice of the orphanage Tabeenstift was constructed in Bohaterów Getta Street within Ząbkowice Śląskie. In 1928, the diaconic centre become the owner of girls’
school in Legnica. In
Summary 337 subsequent years, the school was thoroughly rebuilt and modernised. At the same time, construction work was conducted in the evangelical hospital Herr-Hilf in Szklarska Poręba. This hospital was given to sisters deaconesses from Ząbkowice in 1919. The time of taking power in Germany by Adolf Hitler constituted the last chapter of the discussed history concerning the community of sisters deaconesses from Ząbkowice Śląskie. Nazi politics influenced significantly the activity of the female diaconia from Ząbkowice, which was manifested for example in seizing the diaconic stations (nurseries and nursery schools) run by sisters, as well as in seizing the school in Legnica in 1938. During the Second World War, sisters deaconesses were involved in work for military lazarets located both in Ząbkowice Śląskie and outside the town. The activity of the diaconic centre from Ząbkowice in Silesia was ended with displacement of German people. Sisters deaconesses left Ząbkowice Śląskie, along with their charges from the orphanage, in August 1946. After the end of the Second World War, deaconesses from Ząbkowice Śląskie continued their activity in the town of Wertheim in Germany. However, they left great tangible heritage in Silesia - the heritage in the form of many buildings (hospitals, care homes), which were largely adjusted for residential purposes. Keywords: Silesia, history of Silesia, Ząbkowice Śląskie, diaconia, charitable activity |
| any_adam_object | 1 |
| any_adam_object_boolean | 1 |
| author | Pawłowski, Kamil 1993- |
| author_GND | (DE-588)127475447X |
| author_facet | Pawłowski, Kamil 1993- |
| author_role | aut |
| author_sort | Pawłowski, Kamil 1993- |
| author_variant | k p kp |
| building | Verbundindex |
| bvnumber | BV048595638 |
| ctrlnum | (OCoLC)1354316515 (DE-599)BVBBV048595638 |
| era | Geschichte 1944-1950 gnd Geschichte 1860-1946 gnd |
| era_facet | Geschichte 1944-1950 Geschichte 1860-1946 |
| format | Book |
| fullrecord | <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?><collection xmlns="http://www.loc.gov/MARC21/slim"><record><leader>04702nam a2200865 c 4500</leader><controlfield tag="001">BV048595638</controlfield><controlfield tag="003">DE-604</controlfield><controlfield tag="005">20230217 </controlfield><controlfield tag="007">t</controlfield><controlfield tag="008">221206s2021 a||| |||| 00||| pol d</controlfield><datafield tag="015" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">UWD 2022/24122</subfield><subfield code="2">dnb</subfield></datafield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">9788381387057</subfield><subfield code="9">978-83-8138-705-7</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(OCoLC)1354316515</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(DE-599)BVBBV048595638</subfield></datafield><datafield tag="040" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-604</subfield><subfield code="b">ger</subfield><subfield code="e">rda</subfield></datafield><datafield tag="041" ind1="0" ind2=" "><subfield code="a">pol</subfield></datafield><datafield tag="049" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-12</subfield></datafield><datafield tag="084" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">OST</subfield><subfield code="q">DE-12</subfield><subfield code="2">fid</subfield></datafield><datafield tag="100" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Pawłowski, Kamil</subfield><subfield code="d">1993-</subfield><subfield code="e">Verfasser</subfield><subfield code="0">(DE-588)127475447X</subfield><subfield code="4">aut</subfield></datafield><datafield tag="245" ind1="1" ind2="0"><subfield code="a">W służbie miasta, Państwa i Kościoła</subfield><subfield code="b">Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946</subfield><subfield code="c">Kamil Pawłowski</subfield></datafield><datafield tag="246" ind1="1" ind2="1"><subfield code="a">In the service of town, state and church</subfield></datafield><datafield tag="264" ind1=" " ind2="1"><subfield code="a">Kraków</subfield><subfield code="b">Wydawnictwo Księgarnia Akademicka</subfield><subfield code="c">2021</subfield></datafield><datafield tag="300" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">347 Seiten</subfield><subfield code="b">Illustrationen</subfield><subfield code="c">25 cm</subfield></datafield><datafield tag="336" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">txt</subfield><subfield code="2">rdacontent</subfield></datafield><datafield tag="337" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">n</subfield><subfield code="2">rdamedia</subfield></datafield><datafield tag="338" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">nc</subfield><subfield code="2">rdacarrier</subfield></datafield><datafield tag="546" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Zusammenfassung in englischer Sprache</subfield></datafield><datafield tag="610" ind1="1" ind2="7"><subfield code="a">Evangelische Diakonissenanstalt (Frankenstein in Schlesien)</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="610" ind1="1" ind2="7"><subfield code="a">Evangelische Diakonissen-Anstalt (Ząbkowice Śląskie)</subfield><subfield code="2">jhpk</subfield></datafield><datafield tag="610" ind1="2" ind2="7"><subfield code="a">Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein</subfield><subfield code="0">(DE-588)2001659-1</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="648" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Geschichte 1944-1950</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="648" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Geschichte 1860-1946</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Diakonisy</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Dom dziecka</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Duchowieństwo luterańskie</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Ewangelicyzm augsburski</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Instytucje społeczne</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Misje</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Organizacje charytatywne</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Placówki opiekuńczo-wychowawcze</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Szpitale kościelne</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Wysiedlenia Niemców (1944-1950)</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Wohltätigkeit</subfield><subfield code="0">(DE-588)4190155-1</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Deutsche</subfield><subfield code="0">(DE-588)4070334-4</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Vertreibung</subfield><subfield code="0">(DE-588)4063299-4</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie)</subfield><subfield code="2">dbn</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Niederschlesien</subfield><subfield code="0">(DE-588)4042237-9</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Polen</subfield><subfield code="0">(DE-588)4046496-9</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Ząbkowice Śląskie</subfield><subfield code="0">(DE-588)5058467-4</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="0"><subfield code="a">Ząbkowice Śląskie</subfield><subfield code="0">(DE-588)5058467-4</subfield><subfield code="D">g</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="1"><subfield code="a">Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein</subfield><subfield code="0">(DE-588)2001659-1</subfield><subfield code="D">b</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="2"><subfield code="a">Wohltätigkeit</subfield><subfield code="0">(DE-588)4190155-1</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="3"><subfield code="a">Geschichte 1860-1946</subfield><subfield code="A">z</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2=" "><subfield code="5">DE-604</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="1" ind2="0"><subfield code="a">Polen</subfield><subfield code="0">(DE-588)4046496-9</subfield><subfield code="D">g</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="1" ind2="1"><subfield code="a">Niederschlesien</subfield><subfield code="0">(DE-588)4042237-9</subfield><subfield code="D">g</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="1" ind2="2"><subfield code="a">Deutsche</subfield><subfield code="0">(DE-588)4070334-4</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="1" ind2="3"><subfield code="a">Vertreibung</subfield><subfield code="0">(DE-588)4063299-4</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="1" ind2="4"><subfield code="a">Geschichte 1944-1950</subfield><subfield code="A">z</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="1" ind2=" "><subfield code="5">DE-604</subfield></datafield><datafield tag="776" ind1="0" ind2="8"><subfield code="i">Erscheint auch als</subfield><subfield code="n">Online-Ausgabe, PDF</subfield><subfield code="z">978-83-8138-706-4</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Inhaltsverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Literaturverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Abstract</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Register // Personenregister</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Abstract</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="n">oe</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="q">BSB_NED_20230217</subfield></datafield><datafield tag="999" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-033971265</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">200.9</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09034</subfield><subfield code="g">43</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">306.09</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09044</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">306.09</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09044</subfield><subfield code="g">43</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">200.9</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">0904</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">200.9</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">0904</subfield><subfield code="g">43</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">200.9</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09034</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield></record></collection> |
| geographic | Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie) dbn Niederschlesien (DE-588)4042237-9 gnd Polen (DE-588)4046496-9 gnd Ząbkowice Śląskie (DE-588)5058467-4 gnd |
| geographic_facet | Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie) Niederschlesien Polen Ząbkowice Śląskie |
| id | DE-604.BV048595638 |
| illustrated | Illustrated |
| index_date | 2024-07-03T21:08:42Z |
| indexdate | 2024-07-10T09:42:30Z |
| institution | BVB |
| isbn | 9788381387057 |
| language | Polish |
| oai_aleph_id | oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-033971265 |
| oclc_num | 1354316515 |
| open_access_boolean | |
| owner | DE-12 |
| owner_facet | DE-12 |
| physical | 347 Seiten Illustrationen 25 cm |
| psigel | BSB_NED_20230217 |
| publishDate | 2021 |
| publishDateSearch | 2021 |
| publishDateSort | 2021 |
| publisher | Wydawnictwo Księgarnia Akademicka |
| record_format | marc |
| spelling | Pawłowski, Kamil 1993- Verfasser (DE-588)127475447X aut W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Kamil Pawłowski In the service of town, state and church Kraków Wydawnictwo Księgarnia Akademicka 2021 347 Seiten Illustrationen 25 cm txt rdacontent n rdamedia nc rdacarrier Zusammenfassung in englischer Sprache Evangelische Diakonissenanstalt (Frankenstein in Schlesien) dbn Evangelische Diakonissen-Anstalt (Ząbkowice Śląskie) jhpk Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein (DE-588)2001659-1 gnd rswk-swf Geschichte 1944-1950 gnd rswk-swf Geschichte 1860-1946 gnd rswk-swf Diakonisy dbn Dom dziecka dbn Duchowieństwo luterańskie dbn Ewangelicyzm augsburski dbn Instytucje społeczne dbn Misje dbn Organizacje charytatywne dbn Placówki opiekuńczo-wychowawcze dbn Szpitale kościelne dbn Wysiedlenia Niemców (1944-1950) dbn Wohltätigkeit (DE-588)4190155-1 gnd rswk-swf Deutsche (DE-588)4070334-4 gnd rswk-swf Vertreibung (DE-588)4063299-4 gnd rswk-swf Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie) dbn Niederschlesien (DE-588)4042237-9 gnd rswk-swf Polen (DE-588)4046496-9 gnd rswk-swf Ząbkowice Śląskie (DE-588)5058467-4 gnd rswk-swf Ząbkowice Śląskie (DE-588)5058467-4 g Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein (DE-588)2001659-1 b Wohltätigkeit (DE-588)4190155-1 s Geschichte 1860-1946 z DE-604 Polen (DE-588)4046496-9 g Niederschlesien (DE-588)4042237-9 g Deutsche (DE-588)4070334-4 s Vertreibung (DE-588)4063299-4 s Geschichte 1944-1950 z Erscheint auch als Online-Ausgabe, PDF 978-83-8138-706-4 Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Inhaltsverzeichnis Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Literaturverzeichnis Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Abstract Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Register // Personenregister Digitalisierung BSB München 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Abstract |
| spellingShingle | Pawłowski, Kamil 1993- W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Evangelische Diakonissenanstalt (Frankenstein in Schlesien) dbn Evangelische Diakonissen-Anstalt (Ząbkowice Śląskie) jhpk Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein (DE-588)2001659-1 gnd Diakonisy dbn Dom dziecka dbn Duchowieństwo luterańskie dbn Ewangelicyzm augsburski dbn Instytucje społeczne dbn Misje dbn Organizacje charytatywne dbn Placówki opiekuńczo-wychowawcze dbn Szpitale kościelne dbn Wysiedlenia Niemców (1944-1950) dbn Wohltätigkeit (DE-588)4190155-1 gnd Deutsche (DE-588)4070334-4 gnd Vertreibung (DE-588)4063299-4 gnd |
| subject_GND | (DE-588)2001659-1 (DE-588)4190155-1 (DE-588)4070334-4 (DE-588)4063299-4 (DE-588)4042237-9 (DE-588)4046496-9 (DE-588)5058467-4 |
| title | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 |
| title_alt | In the service of town, state and church |
| title_auth | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 |
| title_exact_search | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 |
| title_exact_search_txtP | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 |
| title_full | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Kamil Pawłowski |
| title_fullStr | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Kamil Pawłowski |
| title_full_unstemmed | W służbie miasta, Państwa i Kościoła Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 Kamil Pawłowski |
| title_short | W służbie miasta, Państwa i Kościoła |
| title_sort | w sluzbie miasta panstwa i kosciola ewangelicki zaklad diakonijny w zabkowicach slaskich w latach 1860 1946 in the service of town state and church the evangelical diaconic centre in zabkowice slaskie in the years 1860 1946 |
| title_sub | Ewangelicki Zakład Diakonijny w Ząbkowicach Śląskich w latach 1860-1946 = In the service of town, state and church : the Evangelical Diaconic Centre in Ząbkowice Śląskie in the years 1860-1946 |
| topic | Evangelische Diakonissenanstalt (Frankenstein in Schlesien) dbn Evangelische Diakonissen-Anstalt (Ząbkowice Śląskie) jhpk Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein (DE-588)2001659-1 gnd Diakonisy dbn Dom dziecka dbn Duchowieństwo luterańskie dbn Ewangelicyzm augsburski dbn Instytucje społeczne dbn Misje dbn Organizacje charytatywne dbn Placówki opiekuńczo-wychowawcze dbn Szpitale kościelne dbn Wysiedlenia Niemców (1944-1950) dbn Wohltätigkeit (DE-588)4190155-1 gnd Deutsche (DE-588)4070334-4 gnd Vertreibung (DE-588)4063299-4 gnd |
| topic_facet | Evangelische Diakonissenanstalt (Frankenstein in Schlesien) Evangelische Diakonissen-Anstalt (Ząbkowice Śląskie) Evangelisches Diakonissenmutterhaus Frankenstein Diakonisy Dom dziecka Duchowieństwo luterańskie Ewangelicyzm augsburski Instytucje społeczne Misje Organizacje charytatywne Placówki opiekuńczo-wychowawcze Szpitale kościelne Wysiedlenia Niemców (1944-1950) Wohltätigkeit Deutsche Vertreibung Ząbkowice Śląskie (woj. dolnośląskie) Niederschlesien Polen Ząbkowice Śląskie |
| url | http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=033971265&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |
| work_keys_str_mv | AT pawłowskikamil wsłuzbiemiastapanstwaikosciołaewangelickizakładdiakonijnywzabkowicachslaskichwlatach18601946intheserviceoftownstateandchurchtheevangelicaldiaconiccentreinzabkowiceslaskieintheyears18601946 AT pawłowskikamil intheserviceoftownstateandchurch |