Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku: = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts
Saved in:
| Main Author: | |
|---|---|
| Format: | Book |
| Language: | Polish |
| Published: |
Poznań
Wydawnictwo Nauka i Innowacje
2020
|
| Edition: | Wydanie I |
| Series: | Monografie i Rozprawy / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski"
7 |
| Subjects: | |
| Online Access: | Inhaltsverzeichnis Literaturverzeichnis Register // Personenregister Abstract Inhaltsverzeichnis Literaturverzeichnis Register // Personenregister Abstract |
| Item Description: | Enthält 15 Tabellen Literaturverzeichnis Seite 703-[724] |
| Physical Description: | 754 Seiten Illustrationen, Karten, Diagramme 25 cm |
| ISBN: | 9788365988393 8365988399 |
Staff View
MARC
| LEADER | 00000nam a2200000 cb4500 | ||
|---|---|---|---|
| 001 | BV047053011 | ||
| 003 | DE-604 | ||
| 005 | 20210120 | ||
| 007 | t | ||
| 008 | 201208s2020 a||| |||| 00||| pol d | ||
| 020 | |a 9788365988393 |9 978-83-65988-39-3 | ||
| 020 | |a 8365988399 |9 83-65988-39-9 | ||
| 035 | |a (OCoLC)1226699881 | ||
| 035 | |a (DE-599)BVBBV047053011 | ||
| 040 | |a DE-604 |b ger |e rda | ||
| 041 | 0 | |a pol | |
| 049 | |a DE-12 | ||
| 084 | |a OST |q DE-12 |2 fid | ||
| 100 | 1 | |a Borowiak, Stanisław |d ca. 20./21. Jh. |e Verfasser |0 (DE-588)1176744844 |4 aut | |
| 245 | 1 | 0 | |a Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku |b = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |c Stanisław Borowiak |
| 246 | 1 | 1 | |a Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| 250 | |a Wydanie I | ||
| 264 | 1 | |a Poznań |b Wydawnictwo Nauka i Innowacje |c 2020 | |
| 300 | |a 754 Seiten |b Illustrationen, Karten, Diagramme |c 25 cm | ||
| 336 | |b txt |2 rdacontent | ||
| 337 | |b n |2 rdamedia | ||
| 338 | |b nc |2 rdacarrier | ||
| 490 | 1 | |a Monografie i Rozprawy / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski" |v 7 | |
| 500 | |a Enthält 15 Tabellen | ||
| 500 | |a Literaturverzeichnis Seite 703-[724] | ||
| 546 | |a Zusammenfassung auf Deutsch | ||
| 546 | |a Publikacja dofinansowana przez Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy Zespół Pałacowo-Parkowy, Wydział Historii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Fundację Zakłady Kórnickie | ||
| 648 | 7 | |a Geschichte 1850-1918 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 650 | 0 | 7 | |a Gut |g Landwirtschaft |0 (DE-588)4158572-0 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 650 | 0 | 7 | |a Gutsherr |0 (DE-588)4196107-9 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 651 | 7 | |a Posen |z Region |0 (DE-588)4116075-7 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 653 | 0 | |a Majątki ziemskie / Polska / Poznań (region) / 19 w | |
| 653 | 0 | |a Majątki ziemskie / Polska / Poznań (region) / 1900-1945 | |
| 653 | 0 | |a Robotnicy rolni / Polska / Poznań (region) / 19 w | |
| 653 | 0 | |a Robotnicy rolni / Polska / Poznań (region) / 1900-1945 | |
| 653 | 0 | |a Właściciele ziemscy / Polska / Poznan (region) / 19 w | |
| 653 | 0 | |a Właściciele ziemscy / Polska / Poznan (region) / 1900-1945 | |
| 653 | 2 | |a Poznań (Polska ; region) / sytuacja na wsi / 19 w | |
| 653 | 2 | |a Poznań (Polska ; region) / sytuacja na wsi / 1900-1945 | |
| 689 | 0 | 0 | |a Posen |z Region |0 (DE-588)4116075-7 |D g |
| 689 | 0 | 1 | |a Gut |g Landwirtschaft |0 (DE-588)4158572-0 |D s |
| 689 | 0 | 2 | |a Gutsherr |0 (DE-588)4196107-9 |D s |
| 689 | 0 | 3 | |a Geschichte 1850-1918 |A z |
| 689 | 0 | |5 DE-604 | |
| 810 | 2 | |a Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski" |t Monografie i Rozprawy |v 7 |w (DE-604)BV023471346 |9 7 | |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Inhaltsverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Literaturverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Register // Personenregister |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Abstract |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Inhaltsverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Literaturverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000013&line_number=0007&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Register // Personenregister |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000015&line_number=0008&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Abstract |
| 940 | 1 | |n oe | |
| 940 | 1 | |q BSB_NED_20210120 | |
| 999 | |a oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-032460317 | ||
| 942 | 1 | 1 | |c 630.9 |e 22/bsb |f 09041 |g 438 |
| 942 | 1 | 1 | |c 630.9 |e 22/bsb |f 09034 |g 438 |
Record in the Search Index
| _version_ | 1804182042227769344 |
|---|---|
| adam_txt |
SPIS TREŚCI PRZEDMOWA {Witold Molik). 9 PODZIĘKOWANIA. 15 WSTĘP. 17 1. 2. 3. 4. 5. 6. Badania nad relacjami pomiędzy dworem a wsią w Poznańskiem. Uzasadnienie wyboru tematu. Cel pracy. Zakres rzeczowy, chronologiczny i terytorialny. Źródła i literatura przedmiotu. Konstrukcja pracy. 17 22 23 23 26 30 ROZDZIAŁ I ZIEMIANIE I ROBOTNICY ROLNI W POZNAŃSKIEM W DRUGIEJ POŁOWIE XIXI NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. 2. 3. 4. Poznańskie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Reformy uwłaszczeniowe i ich konsekwencje. ·. Postęp rolniczy w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku . . Wychodźstwo zarobkowe i ruchy migracyjne w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX
wieku. 5. Ziemiaństwo i wielka własność ziemska w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. 6. Wieś chłopska i chłopstwo posiadające po uwłaszczeniu. 7. Wieś folwarczna i jej mieszkańcy w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku . 5 33 33 37 39 44 45 60 64
SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ II „WIEJSKA KWESTIA ROBOCZA” W POGLĄDACH I DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNO-POLITYCZNEJ ZIEMIAN POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX l NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. U progu epoki: kwestia robotnicza na wsi w publicystyce i działalności organizacji rolniczych w latach pięćdziesiątych XIX wieku. a. Kwestia robotnicza na wsi w pracach organizacji rolniczych. b. Główne nurty w dyskusjach ziemian nad kwestią robotniczą w rolnictwie . 2. Ziemianie wobec kwestii robotniczej na wsi od początku lat sześćdziesiątych do po łowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. a. Centrabe organizacje rolnicze wobec kwestii robotniczej w rolnictwie. b. Ziemiańskie dyskusje nad organizacją pracy i systemami wynagrodzeń robotni ków rolnych. c. Ziemianie wobec kwestii „gospodarstwa w gospodarstwie”. d. Poglądy ziemian na położenie socjalne robotników rolnych. e. Reakcje ziemian na rozwój emigracji sezonowej i zamorskiej w drugiej połowie XIX wieku. f. Ziemianie wobec kwestii ubezpieczeń emerytalnych i inwalidzkich dla robotni ków
rolnych. 3. W obliczu masowego wychodźstwa ze wsi: ewolucja stanowiska ziemian wobec kwestii robotniczej w rolnictwie od końca XIX wieku do roku 1918 . a. Ziemianie w poszukiwaniu dróg zahamowania odpływu siły roboczej ze wsi. . . b. Poglądy ziemian na napływ robotników sezonowych i rozwój kolonizacji we wnętrznej jako drogi rozwiązania problemu braku siły roboczej na wsi . c. Ewolucja poglądów ziemian na kwestię socjalną na wsi folwarcznej. d. Nowe nurty w ziemiańskich dyskusjach nad organizacją pracy w gospodarstwach folwarcznych. :. e. Niemieckie i polskie organizacje rolnicze wobec nowych wyzwań w kwestii ro botniczej na wsi. 4. Ziemianie wobec kwestii robotniczejna wsi w tatach I wojny światowej. ROZDZIAŁ III WARUNKI PRACY W MAJĄTKACH ZIEMSKICH POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. Zatrudnianie w majątku. a. Zawieranie kontraktów. b. Formy i warunki kontraktów pracy. c. Czas trwania
zatrudnienia w majątku. 6 75 75 81 92 101 101 117 134 139 150 169 174 176 192 206 224 233 264 279 279 288 295 319
SPIS TREŚCI 2. Praca w majątku. a. Czas pracy. b. Organizacja, kontrola i wydajność pracy. c. Bezpieczeństwo pracy. 3. Relacje międzyludzkie i konflikty. a. Uwarunkowania i ewolucja relacji międzyludzkich na folwarku. b. Spory, konflikty i opór. c. Kary i represje. 325 325 360 374 388 388 399 413 ROZDZIAŁ IV 1. 2. 3. 4. KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYSOKOŚCI PŁAC W MAJĄTKACH ZIEMSKICH POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX wieku. a. Płace czeladzi. b. Płace deputantów. c. Płace
komorników. d. Place robotników dniówkowych i akordowych. Od „grynderki” po kryzys agrarny (od początku lat siedemdziesiątych do połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku). a. Płace czeladzi. b. Płace deputantów. c. Płace komorników. d. Place robotników dniówkowych i akordowych. W czasach masowej emigracji do Niemiec i rolniczej koniunktury (od połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku do wybuchu I wojny światowej). a. Płace czeladzi. b. Płace deputantów. c. Płace robotników dniówkowych. d. Płace robotników wolnych i sezonowych. W okresie I wojny światowej (1914-1918). 429 433 433 438 455 467 469 471
475 491 496 498 498 508 546 549 554 ROZDZIAŁ V WARUNKI SOCJALNO-BYTOWE ROBOTNIKÓW W MAJĄTKACH ZIEMSKICH POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. Mieszkania robotników rolnych. a. Budynki mieszkalne robotników rolnych w trzeciej ćwierci XIX wieku. 7 573 573 577
SPIS TREŚCI b. Zmiany w budownictwie folwarcznym i mieszkaniach robotniczych w ostatniej ćwierci XIX wieku. c. Poprawa warunków mieszkaniowych robotników na początku XX wieku . 2. Wsparcie robotników przez dwór w chorobie, starości i nieszczęściu. a. Opieka lekarska. b. Wsparcie w starości i niedołęstwie. c. Pomoc okolicznościowa, wypadki losowe, nagrody i gratyfikacje. 3. Działalność oświatowa i kulturalna wśród robotników. a. Ochronki i edukacja dzieci robotniczych. b. Od karczem po sale wiejskie i składy ludowe. c. Od wieńca do gwiazdki. 603 620 637 637 651 669 678 678 684 688 ZAKOŃCZENIE. 697 BIBLIOGRAFIA. 703 INDEKS OSÓB. 725 SPIS ILUSTRACJI, RYSUNKÓW I
TABEL. 737 DER GUTSHOF UND SEIN DORF IN DER PROVINZ POSEN IN DER ZWEITEN HÄLFTE DES 19. UNDAM BEGINN DES 20. JAHRHUNDERTS: ZUSAMMENFASSUNG. 749
BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA Archiwalia Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Rejencja w Bydgoszczy sygn. 1/317: Polizei Verwaltung aufden adlichen Gütern. sygn. 1/1387: Polizei Verwaltung aufden adlichen Gütern. Archiwum Państwowe w Poznaniu Naczelne Prezydium sygn. 3217: Polizeiverwaltung von den Rittergütern sowie die Verwaltung von Distriktskommis sariatgeschäften durch Gemeindevorsteher. sygn. 4362: Landwirtschaftliche Vereinswesen im Allgemeinen sowie Unterstützung und dessen Fortschritte in der Provinz Posen. sygn. 4419: Landwirtschaftlicher Provinzial-Verein in Posen. sygn. 4516: Landwirtschaftliche Jahresberichte. sygn. 4529-4531: Errichtung einer Landwirtschaftskammer. sygn. 4573: Die durch die Landwirtschaftskammer errichteten Zentralarbeitsnachweis, sygn. 4574—4583: Landwirtschaftskammersitzungen und Sitzungsprotokolle [1896-1918]. sygn. 4748—4750: Die Zentralstelle zur Beschaffung deutscher Ansiedler und Feldarbeiter in Berlin und sonstige Bestrebungen zur Heranziehung deutscher Arbeiter [1906-1908]. sygn. 4752: Die von den Landräten auf Grund des Erlass vom 19 August erstattenen Berichte. Rejencja w Poznaniu sygn. 16: Beschreibung des Kreises Kosten. sygn. 17: Beschreibung des Kreises Kröben im Regierungsbezirk Posen. sygn. 18: Kreis-Beschreibung des Krotoschiner Kreises. sygn. 19: Beschreibung des Meseritzer Kreises. 703
BIBLIOGRAFIA sygn. 769: Acta Generalia. Domänen. sygn. 770: Handacten. Komisja Kolonizacyjna Registratura I sygn. 162: Verwaltung Deutsch Koschmin [Wyki]. sygn. 163: Verwaltung Deutsch Koschmin Hd. [Koźminiec]. Registratura V sygn. 998: Ankaufdes Rittergutes Węgrzynów. sygn. 1190: Ankaufdes Rittergutes Dobrzyca и. Neuwelt mit Steinfeld. sygn. 1194: Ankaufdes Grundstücks Dobrzyca No 36 Kreis Krotoschin R. b. Posen. Konsystorz Ewangelicki sygn. 3937: Kirchenvisitationen in der Parochie Dobrzyca. Landratura Krotoszyn sygn. 275: Ankauf des von Sydowschen Grundstück in Dobrzyca. Landratura Międzychód sygn. 362: Gesindepolizei. sygn. 363: Gesindedienstbücher. sygn. 369: Kontraktbruch landwirtschaftlicher Arbeiter. sygn. 1838: Arrestierung und Ablieferung des entlaufenen Gesindes und deren Beschwerden. sygn. 1839-1840: Gesindestreitsachen. sygn. 1841: Ausferigung der Gesindedienstbücher. sygn. 1844: Festsetzung der ortsüblichen Tagelohnes gewöhnlicher Tagearbeiter und des durschnittliches Jahresarbeitsverdienstes der land- undforstwirtschaftlichen Arbeiter. sygn. 1859: Kontraktbruch landwirtschaftlicher Arbeiter. Landratura Ostrzeszów sygn. 128: Gesindewesen. Landratura Poznań Zachód sygn. 494: Die Verhältnisse der landwirtschaftlichen und der gewerblichen Arbeiter. Landratura Śmigiel sygn. 78: Gesindewesen. 704
BIBLIOGRAFIA Prezydium Policji w Poznaniu sygn. 4655: Landwirtschaftlichen Verein Posen-Samter. sygn. 4658: Verein deutscher Landwirthe zur Förderung deutscher Interessen. Majątek Baszków sygn. 141: Correspondem mit Herrn Dr. Solonski in Jutroschin, wegen unentgeltlichen ärztli chen Beistand der Landgemeinden bei den Herrschaften Jutroczyn u. Dupin 1846—1857. sygn. 142: Acta manualia der Güterverwaltung zu Wielkibör betreffend die Unterbringung der Marie Elisabeth nachgelassenen Tochter des im Herbst 1851 an der Cholera verstorbenen Schäfers Gottlieb Jaerke zu Dupin. sygn. 143 Prośby wsparcia, 1901-1902. sygn. 904: Pensionierungen auf der Herrschaft Baszków. Majątek Czerniejewo sygn. 1191 : Kontrakty o służbę. sygn. 1226: Instrukcje gospodarstwa rolnego. sygn. 1331: Wykaz budynków w majętności Szczytniki i Żołcz, 1874-1876. sygn. 1332: Opis i kosztorys reparacji budynków w Żołczu, 1877. sygn. 2357: Wzór kontraktu dla wyrobników, 1852. Majątek Gryżyna sygn. 40: Wyciągi wypłat kwartalnych, zaslug itd. sygn. 41: Dominium Gryżyna [wynagrodzenie pracowników]. Majątek Jarocin sygn. 550: Kontrakty o pracę, 1881-1889. sygn. 551: Personalakten. sygn. 552: Verschiedene Verträge und Abmachungen. sygn. 553: Diener und Kutscher. sygn. 578: Zusammenstellung über das Gehalt und Deputat welches von Dominium Bogusław jährlich zu zahlen ist. sygn. 579: Nachweis über Gehalt und Deputat beim Dominium Bogusław. sygn. 580-581: Gesinde-Lohn und Deputat-Buch Dominium Cilcz. Majątek Konarzewo sygn. 218: Administracja folwarku Głuszyny, 1887. sygn. 286: Akta tyczące się zbioru kontraktów ludzi
deputowanych na folwarku w Konarzewie, 1849-1850. sygn. 287: Akta tyczące się zbioru kontraktów do rachunków gospodarczych, 1852—1853. sygn. 288: Tabele prestacyjne służby folwarku w Babkach oraz w Podłozinach. 705
BIBLIOGRAFIA sygn. 298: Konarzewo - służba dworska, rzemieślnicy i najemnicy, 1701—1899. sygn. 2000: Opis stanu budynków na folwarku Dopiewiec, 1873. sygn. 2002: Beschreibung des Zustandes der Gebäude des Gutes Wiry, Kreis Posen, 1877. sygn. 2005: Opis budowli w Folwarku Podloziny, 1883. sygn. 2008: Opis budowli w dom. Głuszyna, 1887. sygn. 2612: Dissoluta — kontrakty o służbę, 1848—1877. sygn. 2613: Kontrakty folwarku Konarzewa, 1850-1851. sygn. 2614: Kontrakty o służbę, 1853. Majątek Objezierze sygn. 225: Kosztorysy i plany budowlane, 1909—1913. Majątek Smogulec sygn. 134: Ogólne warunki dzierżaw. sygn. 136: Dzierżawa Bogdanowa od św. Jana 1859. sygn. 137: Dzierżawa Bogdanowa od św. Jana 1875. sygn. 138: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawyfolwarku Chawłodno od św. Jana 1854. sygn. 139: Die Verpachtung von Chawłodno undKrzyźanki sygn. 140: Zeszyt zawierający dzierżawę Chawlodna od Sgo Jana 1869. sygn. 142: Dzierżawa Chawlodna od św. Jana 1869, 1880-1892. sygn. 143: Dzierżawa Chojny, 1892-1896. sygn. 144: Dzierżawa Jelenia, 1861-1894. sygn. 145: Dzierżawa Jelenia, 1895-1918. sygn. 148: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy folwarku Krzyźanki od .svu Jana 1854. sygn. 149: Dzierżawa Krzyżanek, 1869—1889. sygn. 150: Dzierżawa Krzyżanek, 1891—1898. sygn. 152: Zeszyt dotyczący się dzierżawy Parkowa od Śgo Jana 1874. sygn. 153: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy folwarku Potulina od Śgo Jana 1853. sygn. 154: Zeszyt tyczący się dzierżawy Potulina od Sw. Jana 1862. sygn. 155: Zeszyt tyczący się dzierżawy Potulina od Sgo
Jana 1874. sygn. 156: Tyczy się odbioru Potulina w r. 1884 i wydzierżawienia go panu Buczkowskiemu. sygn. 158: Zeszyt dotyczący się dzierżawy Smogulca, Budek i Prostkowa od Sgo Jana 1858 r. sygn. 159: Zeszyt dotyczący się dzierżawy Smogulca, Budek i Prostkowa od Sgo Jana 1870 r. sygn. 160: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy Smogulca od Sgo Jana 1853. sygn. 161 : Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy Dóbr Smoguleckich od Śgo Jana 1854. 706
BIBLIOGRAFIA sygn. 163 Akta hr. Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy dóbr Smolary od Sgo Jana 1853. sygn. 164: Zeszyt tyczący się dzierżawy Smolar od Sgo Jana 1860. sygn. 165: Zeszyt tyczący się dzierżawy Smolar od Sgo Jana 1874 r. sygn. 691: Różne przedmioty ogólnej administracji, 1859-1861. sygn. 695: Różne przedmioty ogólnej administracji, 1869-1870. sygn. 697: Różne przedmioty ogólnej administracji 1872-1874. sygn. 703: Acta Manualia zawierające własną Administracyą Smogulca z Młynem, Smogulecką Wsią i Potulinem od św. Jana 1884/85. sygn. 706: Güterdirektor Hawlitschka (korespondencja z właścicielem) Bd. 1. sygn. 714: Güterdirektor Hawlitschka (korespondencja z właścicielem). sygn. 717: Rendant Turski 1915-1917. sygn. 718: Korespondencja zarządcy dóbr Z. Turskiego do właściciela dóbr, 1915-1916. sygn. 720: Korespondencja zarządcy dóbr Z. Turskiego do właściciela dóbr, 1916-1917. sygn. 723: Korespondencja zarządcy dóbr Z. Turskiego do właściciela dóbr. sygn. 913: Verzeichniss der Unfälle im Bezirk der Dom.-Polizei-Verwaltung Smogulec. sygn. 939: Kontrakty sług i urzędników. sygn. 940: Kontrakty i obrachunki z komornikami. sygn. 941: Kontrakty rzemieślników i różnych innych. sygn. 942: Rozmaite kontrakty i korespondencja dotyczące takowych urzędników. sygn. 959: Tabele prestacyjne. sygn. 979: Wykazy zasług i ordynacji, 1908. sygn. 989: Wykazy najmu dziennego, 1916-1917. sygn. 990: Wykazy wypłat, 1917. sygn. 991: Wykazy wypłat, 1918. sygn. 992: Wykazy wypłat, 1919. sygn. 1045: Le orz i apteka 1898-1908. sygn. 1057: Sprawy ubogich 1875-1924. sygn. 1138: Etat dla
Kassy Smoguleckiejwsi na 1860/61. sygn. 1139: Zeszyt zawierający Kassowość od Sgo Jana 1861, 1861-1875. sygn. 1140: Etat dla Kassy Smoguleckiejwsi na 1862/1863. sygn. 1141 : Etaty i obrachunki roczne Kasy 1872-1891. sygn. 1353: Bau eines Dreifamilienhauses in Smogulec durch den Bauunternehmer Max Retzlajf in Kolmar i. P. 1909-1913. sygn. 1384: Umänderung der Arbeiterwohnhäuser in Smogulec 1913/1916. Majątek Tworzymirki sygn. 3: Akta Maciejowskiego tyczące się zgromadzenia Towarzystwa agronomicznego. Spuścizna Jackowskich sygn. 15—17: T.K. Jackowski, Notatki moje, 1.1—III. 707
BIBLIOGRAFIA PAN Biblioteka Kórnicka BK 1679: Zapiski o wpływie Niemców nabywców włości na łudność polską. BK 3119: Generalia i drobne dzierżawy, 1875-1910. BK 3124: Akta tyczące się dochodów z wydzierżawienia folwarków dóbr Kórnickich i Gronow skich, 1858-1869. BK 3128: Akta tyczące się wydzierżawienia Biernatek i Prusinowa [.] Kazimierzowi Sulikow skiemu, 1864. BK 3135: Akta tyczące się dzierżawienia Folwarku Dachowy [Walentemu] Łanowskiemu [.], także i Folwarku Zimina, 1858—1871. BK 3136: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Dachowy [.] Filipowi Wizę [i Zimina], լ 869-1881. BK 3149: Kontrakt wydzierżawienia folwarku Januszewo Nikodemowi Górskiemu, 1869. BK 3156: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Kijewa [.] Stanisławowi Gałdyńskiemu na lat 12 od 1-go lipea 1868 do 1-go lipea 1880 r. BK 3160: Akta tyczące się wydzierżawienie folwarku Kromolice Walentemu Łanowskiemu na lat 12 od S-go Jana 1869 do S-go Jana 1881. BK 3163: Kontrakty wydzierżawienia folwarku Kromolice Walentemu Łanowskiemu 1893 i Janowi Osowickiemu 1899, 1893—1899. BK 3165: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Szczodrzykowa (.) Teofilowi Golskiemu na lat 12 od S-go Jana 1869 do S-go Jana 1881 r. BK 3168: Kontrakt wydzierżawienia folwarków Trzebaw i Górka w powiecie poznańskim przez Józefa Plucińskiego, 1871-1880. BK 3169: Kontrakt i akta wydzierżawienia folwarków Trzebaw i Górka Franciszkowi Grabskie mu, 1883-1884. BK 3172: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Zimina (.) Janowi Gładysz na lat 12, od Sgo Jana 1869 do Sgo Jana 1881 r. BK 3493 : Korespondencja z lat 1878-1880
[generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3496: Korespondencja z lat 1898-1904 [generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3498: Korespondencja z lat 1909—1919 [generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3499: Korespondencja z lat ¡911-1922 [generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3503: Korespondencja dotycząca folwarków: Babin, Jarosławiec, Bagrowo od 1 lipea 1890 do 31 grudnia 1896 r, 1.1—II. BK 3504: Korespondencja dotycząca folwarków Babin, Jarosławiec, Bagrowo, 1896-1905. BK 3505: Korespondencja dotycząca folwarków: Babin, Jarosławiec, Bagrowo od 1.10.1905 do 31.12.1915. BK 3507: Bieganów [Bieganowo]. Korespondencja i akta administracyjne od 1.7.1890-1.1.1907. BK 3508: Bieganowo. Korespondencja z lat 1907-1922. BK 3512: Korespondencja dotycząca Dachowy, 1885-1903. BK 3517: Gądki. Akta i korespondencja, 1867—1881. BK 3518: Gądki 1.1 —1.10. 1882. Korespondencja. 708
BIBLIOGRAFIA BK 3524: Gądki. Korespondencja, 1898-1902. BK 3525: Gądki. Korespondencja, 1902-1904. BK 3526: Gądki. Korespondencja, 1905-1907. BK 3527: Gądki. Korespondencja, 1907-1909. BK 3530: Kijewo. Korespondencja, 1879-1909. BK 3574: Źrenica. Akta administracyjne, 1883-1885. BK 3575: Źrenica. Korespondencje od 1.1.1886-1.7.1888. BK 3576: Źrenica. Korespondencja, 1874—1890. BK 3577: Źrenica. Korespondencja, 1890-1892. BK 3578: Źrenica. Korespondencja, 1892—1898. BK 3579: Źrenica. Korespondencje od 1.7.1897 do 1.7.1903. BK 3580: Źrenica. Korespondencja, 1895—1909. BK 3596: Akta i korespondencja w różnych sprawach gospodarczych Majętności Kórnickiej, 1879-1924. BK 3613: Umowy o pracę w dobrach kórnickich, granowskich i gołuchowskich, 1808-1875. BK 3623: Opinie o służbie folwarcznej i rzemieślnikach oraz korespondencja dotycząca służby, 1832-1880. BK 3647: Rachunki i wykazy ordynarii oraz zasług pracowników majętności kórnickiej i rze mieślników, m. in. stolarzy, 1845—1881. BK 3648: Ogólny etat potrzebnych pieniędzy, zboża i innych naturaliów na utrzymanie wszel kich urzędników biurowych, gospodarczych i leśnych oraz ludzi [.] w Dobrach Kórnickich, Trzebawskich i Granowskich za rok 1857/8. BK 3651: Etat pensji, zasług i ordynarji w Dobrach Kórnickich na rok 1869-70. BK 3658: Rejestr zasług i ordynariifolwarku Dziećmierowa na rok 1857/8. BK 3663: Etatfolwarku Dziećmierowa na rok 1865/66. BK 3696: Zabezpieczenie robotników i urzędników. Kasa Chorych. Akta generalnego pełnomoc nika Zygmunta Celichowskiego, 1913-1922. BK 3705 Zestawienie znajdujących się w dobrach
Kórnickich, Granowskich i Trzebawskich emerytów i sierot, 1857. BK 5095: Budowle Majętności Kórnickiej w Dziećmierowie, Pierzchnie, Ziminie, Biernatkach, Szczodrzykowie, Gołuchowie, Kunowie, Januszewie, Kijewie, 1854-1871. BK 5098: Budowle. Generalia odr[okuj. 1902 do r[oku], 1916 (do 31/12.1915). BK 5110: Kosztorys czworaków, mających się nowo wybudować w Babinie w roku 1880. BK 5112: Akta budowlane Majętności Trzebawskiej i Babińskiej [oraz Bagrowa i Jarosławca] (kosztorysy), 1880-1902. BK 5120: Budowle. Biernatki, 1847-1907. BK 5132: Budowle. Januszewo, 1872-1907. BK 5135: Kosztorys czworaków mających się nowo wybudować w Jarosławcu w roku 1878. BK 5138: Kijewo. Akta budowlane z lat 1865-1913. BK 5140: Kromolice. Budowle, 1864—1921. 709
BIBLIOGRAFIA BK 5143: Pierzchno. Budowle, 1860-1918. BK 5145: Prusinów. Sprawy budowlane, 1877—1902. BK 5148: Runów. Budowle, 1842-1903. BK 5151: Szczodrzyków. Budowle, 1863-1911. BK 6318: Raporta kasowe. Etaty, etat pensji, zasług i ordynarii w dobrach kórnickich 1869-1887. BK 6320: Raporty kasowe Dóbr Kórnickich, 1.1—II (1882—1910). BK 6321 : Etaty i raporta kasowe Dóbr Kórnickich od 1.7.1887 do 1896. BK 7617: Listy Zygmunta Celichowskiego do Jadwigi Zamoyskiej. BK 7668: Listy Zygmunta Celichowskiego do Władysława Zamoyskiego. BK 11011: F. Buchtalarz, Wspomnienia z Wielkopolski na przełomie XIX wieku i z pierwszej połowy XX spisane na podstawie opowiadań żyjących i przeżyć własnych w Gostyczynie nad Prosną, pow. Ostrów Wielkopolski. Cz. I Walka z germanizacją. BK 11027: L. Janta-Połczyński, Wspomnienia. BK 11046: S. Pokomowski, Dzieje mojego żywota 1891-1945. BK 11047: B. Molenda, Wspomnienia z początku XX w. BK 11059: A. Węcławek, Moje życie i lata walki. Wspomnienia ze życia i z lat walki w szeregach Francuskiej Partii Komunistycznej, Komunistycznej Partii Belgii, K.P.P, P.P.R., P.Z.P.R. [IV 1962]. BK 11259: M. Żółtowska, Pamiętniki Marii z Kwileckich Żółtowskiej urodzonej w 1870 r, spisa ne z pamięci od r. 1941-go, t. I-II. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk sygn. 890: Chrzanowski T, Wspomnienia lat ubiegłych. Biblioteka Raczyńskich Korespondencja W. Swinarskiego, sygn. 1082, 1084, 1087. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich sygn. 13813/11:1. Stablewska, Pamiętnik z lat 1882-1937. sygn. 15759/H: Papiery Tumów. Korespondencja Stanisława Tumy z
łat 1891-1942. Listy od różnych osób. Lit. D—H. sygn. 15767/П: Papiery Tumów. Korespondencja Stanisława Tumy z lat 1891—1942. Listy od różnych osób. Lit. Sp—Ty. sygn. 15776/11: Papiery Tumów. Korespondencja Stanisława Tumy z lat 1891—1942. Listy od różnych osób. Lit. Wo-Ż. 710
BIBLIOGRAFIA Źródła drukowane Prasa „Annalen der Landwirtschaft” 1844-1870. „Arbeiterfreund” 1870. „Das Land” 1892-1919. „Der Landwirth” 1867, 1871-1872. „Dziennik Poznański” 1898-1899, 1907-1909. „Kurier Poznański” 1899, 1908. „Landwirtschafttliches Centralblatt fur die Provinz Posen” 1873-1875; 1878-1880; 1888; 18901892; 1894-1897;1899-1900;1905-1906; 1912-1918. „Mitteilungen des landwirtschaftlichen Centralvereins für den Netzdistrikt” 1854—1856, 1865-1870. „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy” 1836—1843. „Robotnik” 1905-1918. „Robotnik Katolicko-Polski” 1916, 1918. „Rocznik Walnego Zebrania Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkiem Księstwie Poznańskiem” 1896-1919. „Roczniki Centralnego Towarzystwa Gospodarczego” 1861. „Ruch Chrześcijańsko-Społeczny” 1903-1910. „Ziemianin” 1850-1919. Wydawnictwa sprawozdawcze i okolicznościowe organizacji rolniczych Bericht über die Thätigkeit des Kosten-Fraustädter landwirtschaftlicher Vereins vom Jahre 1858 bis 1861, hrsg. R. Lehmann, Lissa 1861. Bericht über die Gestaltung der landwirtschaftlichen Verhältnisse in der Provinz Posen 18721918 [ukazywało się następnie kolejno pod tytułami: Jahresbericht über die Gestaltung der landwirtschaftlichen Verhältnisse in der Provinz Posen; Jahresbericht des landwirtschaftli chen Provinzialvereins för Posen; Jahresbericht der Landwirtschaftskammerfür die Provinz Posen; Jahresbericht über den Zustand der Landeskultur im Gebiete der Landwirtschafts kammer für die Provinz Posen], Bericht über die Verhandlungen des Deutschen Landwirtschaftsraths 1875. Bericht über die Verhandlungen der vom
Landes-Ökonomie-Kollegium einberufenen Konferenz betreffend Landarbeiterfrage am 29. November 1913 im Abgeordnetenhaus zu Berlin. Chosłowski J., Pięćdziesięciolecie Towarzystwa Rolniczego Pleszewsko-Odolanowskiego, Poznań 1911. Die Landwirtschaftliche Unfallversicherung im Deutschen Reiche 1888-1908. Festschrift zum Jubiläum der Unfall- und Invalidenversicherung 1910, Berlin 1910. Jahresbericht der Posenschen landwirtschaftlichen Berufsgenossenschaft für das Geschäftsjahr 1913, Posen 1914. 711
BIBLIOGRAFIA Die Entwicklung der Landwirtschaft der Provinz Posen in der Zeit von 1906-1910, Posen 1911. Komierowski R., Rys historyczny dwudziestopięcioletniego istnienia Towarzystwa Centralnego Gospodarczego na W. Ks. Poznańskie, Poznań 1886. Książka jubileuszowa wydana w 50 rocznicę założenia Towarzystwa Inowrocławsko-Strzelińskiego, Inowrocław 1912. Księga jubileuszowa wydana w 50-tą rocznicę założenia Centralnego Towarzystwa Gospodar czego w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1911. Milewski J., Pogląd na 50-letnią działalność Towarzystwa Rolniczego Sredzko-Wrzesińsko-Gnieźnieńskiego 1851—1901, Poznań 1901. Pluciński L., Towarzystwo Rolnicze Poznańsko-Szamotulskie 1860-1910. Rozwój rolnictwa w obrębie Towarzystwa w ostatnich latach pięćdziesięciu, Poznań 1910. Sczaniecki K., Rys historyczny Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu połączonych powiatów kościańskiego, krobskiego, krotoszyńskiego, śremskiego i wschowskiego od czasu zawiązania aż do końca 1864, Poznań 1865. Sczaniecki K., Rys historyczny Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu od czasu zawiązania aż do końca roku 1893, Poznań 1894. Sześćdziesięciolecie „Ziemianina" organu Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wiel kiem Księstwie Poznańskiem 1850-1910 Poznań 1910. Verhandlungen der Berliner Conferenz ländlicher Arbeitgeber, hrsg. T. v. d. Goltz, Danzig 1872. Verhandlungen des König!. Landes-Ökonomie-Kollegiums” 1894,1901, 1909, 1911,1914. Verhandlungen der sechszehnten Provinzial-Landtages der Provinz Posen im Jahre 1871/Transakcye szesnastego Sejmu prowincyalnego prowincyipoznańskiej,
Posen 1871. Verhandlungen des 27. Provinzial-Landtages der Provinz Posen im Jahre 1892, Posen 1892. Verhandlungen des 29. Provinzial-Landtages der Provinz Posen im Jahre 1895, Verhandlungen des Reichstags. XII. Legislatursperiode. I. Session. Stenographische Berichte, Bd. 227: Von der Eröffnungssitzung am 19. Februar 1907 bis zur 30 Sitzung am 16. April 1907, Berlin 1907. Verhandlungen des Reichstags. XII. Legislatursperiode. I. Session. Stenographische Berichte, Bd. 230: Von der Eröffnungssitzung am 21. Januar 1908 bis zur 110. Sitzung am 27. Febru ar 1908, Berlin 1908. Dzienniki urzędowe, akty i komentarze prawne, zbiory praw i przepisów „Amstblatt der König! Regierung zu Posen/Dziennik Urzędowy Król. Regencyi w Bydgoszczy” 1858, 1888, 1914, 1916, 1917. „Amstblatt der König! Regierung zu Posen/Dziennik Urzędowy Król. Regencyi w Poznaniu” 1830, 1836-1837, 1841, 1847, 1864, 1867, 1871, 1874, 1877, 1881, 1888, 1890, 1896, 1905-1906, 1914. Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918, Poznań 1919. Francke, Die Gesinde-Ordnung vom 8. November 1810, wie sie von Neujahr 1900 an Geltung hat nebst den zubehörigen Gesetzen, Hannover-Berlin 1899. 712
BIBLIOGRAFIA Gesetz, betreffend die Abänderung der Unfallversicherungsgesetze. Unfallversicherungsgesetz für Land- und Forstwirtschaft, „Deutsches Reichsgesetzblatt” 1900, nr 26, s. 403—404. Gesetz über die Landwirtschaftskammern. Vom 30 Juni 1894, „Gesetz-Sammlung für die König lichen Preussischen Staaten” 1894, nr 22, s. 126-133. Gesetz, wegen Aufhebung der Abgaben von Gesindebüchern vom 21 Februar 1872, „Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten” 1872, nr 10, s. 160-161. Jacobi, Die Preussische Gesindeordnung vom 8. November 1810 und ihre Ergänzungsgesetze, Berlin 1900. Landgemeindeordnung für die sieben östlichen Provinzen der Monarchie, s. 103-106. Lindenberg, Das Preussische Gesinderecht im Geltungsbereiche der Gesindeordnung vom 8. November 1810, Berlin 1901. Loos, Polizeidistriktkommissar in der Provinz Posen, Posen 1892. Posseldt H., Das Preussische Gesinde-Recht im Geltungsbereiche des allgemeinen Landrechts, oprac. C. Lindenberg, Berim 1889. Reichsversicherungsordnung vom 19. Juli 1911 nebst dem Einführungsgesetz, hrsg F. Stier-Somte, München 1913. Satzungen der Landwirtschaftskammerfür die Provinz Posen,, „Gesetz-Sammlung für die König lichen Preussischen Staaten” 1895, nr 32, s. 380-385. Verordnung betreffend die Errichtung von Landwirtschaftskammern. Vom 3. August 1895, „Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten” 1895, nr 32, s. 363. Verordnung wegen Einführung von Gesindedienstbüchern vom 29. September 1846, „Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten” 1846, nr 36, s. 467-469. Wickede, Handbuch der Polizei-
Verwaltungfir die Provinz Posen, Wiesbaden 1898. Wydawnictwa statystyczne Gemeindelexicon für das Königreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Königlichen Preussi schen Statistischen Landesamte, Heft V: Provinz Posen, Berlin 1888. Gemeindelexicon für das Königreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1905 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Königlichen Preussi schen Statistischen Landesamte, Heft V: Provinz Posen, Berlin 1908. Gregorovius, Statistische Darstellung des Kreises Pleschen/Wyobrażenie statystyczne powiatu pleszewskiego, Pieschen 1863. Ståhlberg, Statistische Darstellung des Kreises Adelnau/Wyobrażenie statystyczne powiatu odolanowskiego, Ostrowo 1863. Statistische Beschreibung des Kreises Kolmar in Posen, Kolmar 1877. Statistische Darstellung des Kreises Buk/Wyobrażenie statystyczne powiatu bukowskiego, Woll stein 1865. Wocke, Statistische Beschreibung des Landkreises Posen aus amtlichen Quellen zusammenge stellt, Posen 1863. 713
BIBLIOGRAFIA Literatura rolnicza i społeczna z epoki Agahd K. Kinderarbeit und Gesetz gegen die Ausnutzung kindlicherArbeitskraft in Deutschland (unter Berücksichtigung der Gesetzgebung des Gesetzgebung des Auslandes und Beschäfti gung der Kinder in der Landwirtschaft), Jena 1902. Ascher, Die ländliche Arbeiter-Wohnungen in Preussen, Berlin 1897. Asmis W., Zur Entwicklung der Landarbeiterlöhne in Preussen, Berlin 1919. Bierei E, Die Bewegung der Arbeitslöhne in der Landwirtschaft, „Landwirtschaftliche Jahr bücher”, Bd. 40: 1911, s. 341^408. Breinlinger K., Die Landarbeiter in Pommern und Mecklenburg. Dargestellt nach dem Erhebun gen des Evang.-Sozialen Kongresses, Heildelberg 1903. Buzek J., Historya polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków. Od traktatów wiedeńskich do ustaw wyjątkowych z 1908 r, Lwow 1909. Chłapowski D., O rolnictwie, wyd. Ш, Poznań 1852. Chrzanowski H., Die Lohnsysteme der ländlichen Arbeiter mit besonderer Berücksichtigung des Grossherzogthums Posen, Posen 1877. Cieszkowski A., O ochronach wiejskich, Lwów 1845. Cieszkowski A., Zur Verbesserung der Lage der Arbeiter aufdem Lande, Berlin 1846. Dalsky H., Landwirtschaftliche Friedens- und Kriegslöhne in der Provinz Posen, Merseburg 1917. Die Lage der ländlichen Arbeiter im Deutschen Reich, oprać. T. v. d. Goltz, Berlin 1875. Chła powski A., Die belgische Landwirtschaft im 19. Jahrhundert, Stuttgart 1900. Die ländliche Arbeiterfrage. Beantwortet durch die bei dem Königl. Landes-Oeconomie-Collegium aus allen Gegenden der preussischen Monarchie eingegangenen Berichte landwirt schaftlicher
Vereine über die materiellen Zustände der arbeitenden Classen aufdem platten Lande, hrsg. A. v. Lengerke, Berlin 1849. Doliwa Z., Szkice historyczno-społeczne, Zurych 1898. Dyhrenfurth G., Ein schlesisches Dorfund Rittergut. Geschichte und soziale Verfassung, Leipzig 1906. Gagezow, Erhebungen über die landwirtschaftlichen Arbeiterverhältnisse der Provinz Posen im Jahre 1908, Posen 1909. Gagezow, Erhebungen über die landwirtschaftlichen Arbeiterverhältnisse der Provinz Posen im Jahre 1910, Posen 1911. Gerhardt F., Die Landarbeiter in der Provinz Ostpreussen, Lucka 1902. Goltz T. v. d., Die ländliche Arbeiterfrage und ihre Lösung, Danzig 1872. Goltz T. v. d., Ländliche Arbeiterwohnungen. Darstellung der Nothwendigkeit einer Verbes serung der ländlichen Arbeiterwohnungen nebst Vorschlägen und Zeichnungen zu ihrer zweckmässigen Verbesserung, Königsberg und Tilsit 1865. Gömand R., Die Lage der grundbesitzenden Tagelöhner in Nordwest- und Ostdeutschland mit besonderer Berücksichtigung der Provinzen Schlesien und Posen, Berlin 1910. Grabski W., Praca społeczna na wsi w Niemczech, „Ateneum”, t. 1: 1897, z. 3, s. 458-473. 714
BIBLIOGRAFIA Klebs J., Die Landeskultur-Gesetzgebung, deren Ausführung und Erfolge im Grossherzogtum Posen. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte dieser Provinz, Berlin 1860. Krische R, Die Provinz Posen, Ihre Geschichte und Kultur unter besonderen Berücksichtigung ihrer Landwirtschaft, Stassfurt 1907. Libelt К., Koalìcya kapitalu i pracy, Poznań 1868. Libelt К., O ulepszeniu stosunków roboczej klassy ludu po włościach wedle pomysłu Augusta Cieszkowskiego [w:] Pisma krytyczne, t. V: Poznań 1851, s. 43—54. Marchlewski J., Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskich zaboru pruskiego, Lwów 1903. Meitzen A., Der Boden und die landwirtschaftlichen Verhältnisse des Preussischen Staates, Ber lin 1869, Bd. II. Mulert O., Vierundzwanzig ostpreussische Arbeiter und Arbeiterfamilien: Ein Vergleich ihrer ländlichen und städtischen Lebensverhältnisse, Jena 1908. Müller G., Die ständigen ländlichen Arbeiter in den östlichen Provinzen, besonders in Pommern und Posen, „Arbeiterfreund”, Jg. 8: 1870, s. 228-229. Nathusius, Die Zustände und die Reform des ländlichen Gemeindewesens in der Provinz Posen, „Schriften des Vereins ftir Sozialpolitik”, Bd. 42, 1890. Praktyczna filozofia wiejskiego gospodarstwa przez Prawego Chrześcijanina, Poznań 1845. Nobis R., Dokładna i praktyczna książka podręczna o wszystkich częściach i odnogach gospo darstwa wiejskiego dla gospodarzy i uczących się gospodarstwa ze szczególnym uwzględ nieniem potrzeby uczniów gospodarstwa i początkujących gospodarzy, Leszno 1851, t. I-II. Reiter W., Powszechna opieka nad ubogimi w Niemczech, Poznań 1905. Rose A., Kwestia
robotników rolnych ze szczególnym uwzględnieniem stosunków wielkopol skich, Poznań 1919. S. W. v, Ueber da wesen der landwirtschaftliche Vereine, Bromberg 1861. Schmidt G., Lohnformen und Arbeitsverhältnisse in der Landwirtschaft, Berlin 1913. Sczaniecki I., Zapiski gospodarskie, ułożył i wyd. S. Sczaniecki, Poznań 1866. Skarżyński W., Szkic historyczny rozwoju rolnictwa polskiego w zaborze pruskim i ogólny pogląd na obecne położenie polskiej własności ziemskiej w Wielkopolsce, Poznań 1889. Trzciński J., Russisch-Polnische und Galizische Wanderarbeiter im Grossherzogtum Posen, Stuttgart-Berlin 1906 Trzciński J., Kwestja robotnika rolnego, Poznań 1907. Tumo S., Jak zatrzymać robotnika na wsi? Przyczynek do kwestyi socjalnej, Poznań 1907. Weber M., Die Verhältnisse der Landarbeiter im ostelbischen Deutschland, Leipzig 1892. Willamowitz-MöIlendorffH., Zur Landgemeindeordnungsfrage in der Provinz Posen, „Schriften des Vereins für Sozialpolitik” Bd. 42 (1890). Wize K., Położenie robotników rolnych w Poznańskiem po wojnie (1919-1923), Poznań 1925. Wolniewicz W. A., O gospodarstwie majątkowem czyli o stosunkach finansowych W. Ks. Poznań skiego, Leszno 1855. 715
BIBLIOGRAFIA Wygodziński W., Die Landarbeiterfrage in Deutschland, Tübingen 1917. Zirkel, Die Krankenversicherung der Landarbeiter, Posen 1913. Pamiętniki i wspomnienia Chrzanowski T., Wspomnienia z lat ubiegłych [Fragmenty z czasów zaboru pruskiego], oprać. S. Borowiak, „Dobrzyckie Studia Ziemiańskie” 2014, nr 4, s. 58-102. Jackowski T.G., W walce o polskość, Kraków 1972. Morawski K., Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981. Niemojowski J.N., Wspomnienia, Warszawa 1925. Raczyński E., Rogalin ijego mieszkańcy, Poznań 1991. Sczaniecki K., Pamiętnik. Wielkopolska i powstanie styczniowe we wspomnieniach galicyjskiego ziemianina, oprać. W. Molik, Poznań 1999. Szułdrzyński T., Wspomnienia wielkopolskie, oprać. J. Szułdrzyński, Londyn 1977. Wojciechowski J., Życiorys własny robotnika, oprać. J. Chałasiński, Warszawa 1971,1.1—II. Edycje źródeł Bojanowski E., Dziennik, t. І-ГѴ, obj., skoment., wstępem poprzedził L. Smółka, Wrocław 2009. Instrukcje gospodarcze dla majątków w pierwszej połowie XIX wieku, wyd. J. Bielecka, Poznań 1959. Korespondencja Edmunda Bojanowskiego z łat 1829-1871,1.1: Listy Edmunda Bojanowskiego z lat 1836-1871, obj., skoment. i zarysem bibliogr. poprzedził L. Smółka, Wrocław 2001. Lage und Kampf der Landarbeiter im ostelbischen Preussen (vom Anfang des 19. Jahrhunderts bis zur Novemberrevolution 1918/1919), oprać. H. Hübner, H. Kathe, Berim 1977, Bd. I—II. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, hrsg. K.E. Bom, H.-J. Henning, F. Tennstedt, I. Abt.: Von der Reichsgründungszeit bis zur kaiserlichen Sozialbotschaft
(1867-1881), Bd. 7: Armengesetzgebung und Freizügigkeit, 2. Halbband, bearb. Ch. Sachsse, F. Tennstedt, E. Roeder, M. Peterle, Darmstadt 2000. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, hrsg. K.E. Born, H.-J. Henning, F. Tennstedt, II. Abt: Von der Kaiserlichen Sozialbotschaft bis zu den Februarerlassen Wilhelms II (1881 bis 1890), Bd. 2, Teil 2: Die Ausdehnungge setzgebung und die Praxis der Unfallversicherung, bearb. W. Ayass, Darmstadt 2001. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, K. E. Born, hrsg. H.-J. Henning, F. Tennstedt, II. Abt.: Von der Kaiserlichen Sozialbotschafi bis zu den Februarerlassen Wilhelms II (1881 bis 1890), Bd. 5: Die gesetzliche Krankenver sicherung und die eingeschriebenen Hilfskassen, bearb. A. Hänlein, F. Tennstedt, H. Winter, Darmstadt 2009. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, K. E. Bom, hrsg. H.-J. Henning, F. Tennstedt, II. Abt.: Von der Kaiserlichen Sozialbotschafi bis zu den Februarerlassen Wilhelms II (1881 bis 1890), Bd. 6: Die gesetzliche Invaliditäts 716
BIBLIOGRAFIA undAltersversicherung und die Alternativen aufgewerkschaftlicher und betrieblicher Grund lage, bearb U. Haerendel, M. Peterle, Darmstadt 2004. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, KE. Born, hrsg. H.-J. Henning, F. Tennstedt, Abt. III: Ausbau und Differenzierung der Sozialpolitik seit Beginn des neuen Kurses (1890-1904), Bd. 7: Armenpflege und kommuna le Wohlfahrtspolitik, bearb.W. Rudloff, G. Rust-Schmöle, Darmstadt 2016. Prałat E., Ród historii. Historia rodu. Archiwum kopaszewskie Chłapowskich, Leszno 2016. Strajki rolne w Wielkopolsce 1919-1922. Materiały archiwalne, oprać. A. Czubiński, M. Skrzek, Warszawa 1959. Opracowania Architektura niedostrzegana. Budownictwo folwarczne Wielkopolski, Poznań 1994. Banaszak M., Strzeszewski C., Katolicka myśl i działalność społeczna w zaborze pruskim w latach 1865-1918, [w:] Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832-1939, red. C. Strzeszewski, R. Bender, K. Turowski, Warszawa 1981, s. 96-107. Bątkiewicz-Szymanowska E., Tytus Działyński (1796-1861), Kórnik 2018. Baudis D., Nussbaum H., Wirtschaft und Staat in Deutschland vom Ende des 19. Jahrhunderts bis 1918/19, Berlin 1978. Bittner-Nowak A., Wielkie i małe pieniądze. Bankowość w Poznaniu w XIX i na początku XX w., „Kronika Miasta Poznania” 1997, nr 2, s. 9-51. Boentert A., Kinderabeit im Kaiserreich 1871-1914, Paderborn 2007. Borowiak S., „Jak zatrzymać robotnika na wsi?" - ziemianie wielkopolscy wobec emigracji robotników rolnych do okręgów przemysłowych Rzeszy niemieckiej na przełomie XIX і XX w., „Studia z
Historii Społeczno-Gospodarczej XIX і XX w.”, t. 8: 2010, s. 195-214. Borowiak S., Centralne Towarzystwo Gospodarcze w Wielkim Księstwie Poznańskim wobec pro blemu wychodźstwa robotników rolnych w IIpołowieXIXw., „Dobrzyckie Studia Ziemiań skie”, t. 2: 2011, s. 22-37. Borowiak S., Sprawa ordynacji rydzyńskiej na tle walki o ziemię w Poznańskiem w II poł. XIX i napocz. XXw., Poznań 2008. Borowski S., Kształtowanie się rolniczego rynku pracy w Wielkopolsce w okresie wielkich reform agrarnych 1807-1860, Poznań 1963. Borowski S„ Rozwarstwienie wsi wielkopolskiej w latach 1807-1914. Studium statystyczne nad społecznymi i ekonomicznymi następstwami włączenia wsi w orbitę rynku, Poznań 1962. Borowski S„ Rozwój mechanizacji pracy w rolnictwie Wielkopolski w latach 1823-1890, „Rocz niki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 18: 1956, s. 132-227. Borowski S„ Rozwój mechanizacji pracy w rolnictwie Wielkopolski w latach 1890-1914, „Rocz niki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 19: 1957, s. 161-255. Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej na Pomorzu: działalność gospodarcza Stanisła wa Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Wrocław 1979. 717
BIBLIOGRAFIA Broszkowska I., Żółtowscy z Godurowa, Warszawa 2010. Brożek A., Ruchy migracyjne z ziem polskich pod panowaniem pruskim w latach 1850—1918, [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, red. A. Pilch, War szawa 1984, s. 178-179. Buchsteiner I., Izba Rolnicza prowincji Pomorze Zachodnie w latach 1896-1914, „Zapiski Historyczne”, t. 61: 1994, z. 4, s 65-78. Burszta J., Społeczeństwo i karczma. Propinacja, karczma i sprawa alkoholizmu w społeczeń stwie polskim XIX wieku, Warszawa 1951. Chałasiński ƒ., Chłopskie tradycje, kółka rolnicze a przemiany wsi wielkopolskiej w XIX w., „Kultura i Społeczeństwo” 15: 1971, nr 2, s. 37-65. Chałasiński J., Drogi awansu społecznego robotnika. Studium oparte na autobiografiach robot ników, Warszawa 1979. Chamot M., Problematyka migracji ekonomicznej z Pomorza Gdańskiego w poglądach ruchu chrześcijańsko-społecznego w zaborze pruskim (koncepcje ks. Stanisława Sychowskiego), [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne., s. 61-68. Chłapowski D., Chłapowscy. Kronika rodzinna, uzup. i przygot, do druku K. Chłapowski, War szawa 1998. Chłapowski D., Potworowscy. Kronika rodzinna, uzup. i przygot. do druku K. Chłapowski, War szawa 2002. Downar-Zapolska A., Poglądy ziemiaństwa polskiego W. Ks. Poznańskiego i Pomorza Gdań skiego na pracę w rolnictwie w latach 1871-1914, Poznań 1990. Drewniak B., Robotnicy sezonowi na Pomorzu Zachodnim (1890-1918), Poznań 1959. Dzieje Wielkopolski, 1.1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969. Dzieje Wielkopolski, t. П: Lata 1793-1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973. Dzieje wsi
wielkopolskiej, red. W. Rusiński, Poznań 1959. Epsztein T., Działalność społeczna i kulturalna ziemianek z Lubelszczyzny w drugiej połowie XIX i XX wieku, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, է. III: Panie z dworów i pałaców, red. H. Łaszkiewicz, Lublin 2007, cz. 2, s. 147-166. Epsztein T., Pracownicy dóbr ziemskich w XIX i XX wieku -jedna grupa społeczna czy wiele?, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, է. V: Praca i życie codzienne w majątku ziemiańskim, red. H. Łaszkiewicz, Lublin 2012, s. 365-376. Epsztein T., Wokół definicji ziemiaństwa, [w:] O polskich elitach raz jeszcze. Studia ofiarowa ne profesor Janinie Leskiewiczowej z okazji dziewięćdziesiątych urodzin, red. T. Epsztein, S. Górzyński, A. Karpiński, Warszawa 2007, s. 55-68. Flemming J., Die vergessene Klasse: Literatur zur Geschichte der Landarbeiter in Deutschland [w:] Arbeiter und Arbeiterbewegung in Vergleich, hrsg. K. Tenfelde, München-Oldenburg 1986, s. 389-418. Flemming J., Obrigkeitsstaat, Koalitionsrecht und Landarbeiterschaft. Zur Entwicklung des länd lichen Arbeitsrechts zwischen Vormärz und Reichgründung, [w:] Preussen im Rückblick, wyd. H.-J. Puhle, H.-U. Wehler, Göttingen 1980, s. 247-272. 718
BIBLIOGRAFIA Florkowski H., Dzieło generała z Turwi, Kościan 1979. Głowacka A., Początki szkolnej oświaty rolniczej w Wielkopolsce (1840-1914), Poznań 1965. Głowacka A., Włodzimierz Adolf Wolniewicz. Pionier postępu rolniczego w Wielkim Księstwie Poznańskim, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria B: Historia Nauk Biolo gicznych i Medycznych, 1960, z. 3, s. 141-270. Groniowski K., Robotnicy rolni w Królestwie Polskim 1871-1914, Warszawa 1977. Groniowski K., Uwłaszczenie chłopów w Polsce: geneza-realizacja-skutki, Warszawa 1976. Grot Z., Generał Dezydery Chłapowski 1788-1879, Warszawa-Poznań 1983. Grześ B., Kozłowski J., Kramski A., Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, red. L. Trzeciakowski, Poznań 1976. Gucka A., Obraz emigracji polskiej na łamach „Dziennika Poznańskiego" i „Kuriera Poznań skiego ”, Warszawa 2005. Gzella G., Pismadla ludu pod zaborami w pierwszej połowie XIX wieku, Toruń 1994. Huerkamp C., Aufstieg der Arzte im 19. Jahrhundert. Vom gelehrten Stand zum Professionellen Experten: Das Beispiel Preussens, Göttingen 1985. Jakóbczyk W., Komplikacje regulacyjne w Poznańskiem, „Roczniki Historyczne” 20: 1952, s. 139-166. Jakóbczyk W., Patron Jackowski, Poznań 1938. Jakóbczyk W., Pierwsze Centralne Towarzystwo Rolnicze w Poznańskiem, „Roczniki Historycz ne”, R. 15: 1939, s. 83-115. Jakóbczyk W, Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976. Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku. Dzieje pracy organicznej, t. I-III, Poznań 1951-1967. Jakóbczyk W., Szkoła rolnicza w Żabikowie 1870-1876, „Studia i Materiały
do Dziejów Wielko polski i Pomorza”, t. 1: 1955, z. 1, s. 255-273. Jakóbczyk W, Uwłaszczenie chłopów w Wielkopolsce, Warszawa 1951. Jankowiak S., Kasyno Gostyńskie (1835—1846). Upoczątków pracy organicznej w Wielkopolsce, Gostyń 1996. Jassern G., Majątek smogulecki w latach 1918-1937, Poznań 1976. Jaworski R., Swój do swego: studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarności Wielkopolan 1871-1914, przekł., oprać, i posłowie W. Molik, Poznań 1998. Jedynak K., Uwarunkowania dobroczynności ziemiańskiej w latach 1918-1939, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, V: Praca i życie codzienne w majątku ziemiańskim, red. H. Iwaszkie wicz, Lublin 2012, s. 264 n. Kalinka W., Jenerał Dezydery Chłapowski, Kraków 1885. Karwat J., Maksymilian Jackowski 1815-1905, Poznań 2006. Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815-1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego podpanowaniem pruskim, tłum. Z. Chodemy-Loew, oprać, i posłowie K. Makowski, Poznań 2001. 719
BIBLIOGRAFIA Kniat M., Dzieje uwłaszczenia włościan w Wielkim Księstwie Poznańskim, t. 1: Poznań 1939, t. 2: Poznań 1949. Kornacka M.M., EdmundBojanowski (1814—1871), „Nasza Przeszłość”, t. 26: 1967, s. 5—145. Kowal S., W międzywojennym dwudziestoleciu, [w:] Robotnicy wielkopolscy w XIX i XX wieku. Warunki pracy i życia, red. C. Łuczak, Poznań 1988, s. 201—281. Kowal S., Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871—1914, Poznań 1982. Kozłowski J., Rozwój organizacji społeczno-narodowych wychodźstwa polskiego w Niemczech 1870-1914, Wrocław 1987. Kozłowski J., Wielkopolska podpruskim zaborem w latach 1815—1918, Poznań 2006. Kwilecki A., Ziemiaństwo wielkopolskie, Poznań 1998. Kwilecki A., Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001. Laubert M., Der Flottwellsche Güterbetriebsfons in der Provinz Posen. Ein Beitrag zur preussi- sehen Polenpolitik und ostmärkischen Siedlungsgeschichte, Breslau 1929. Łuczak C., Dzieje gospodarcze 1871-1990, է. I: Druga Rzesza i Republika Weimarska, Poznań 2004. Łuczak C., Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815-1918), Poznań 2001. Łuczak C., Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze, Poznań 1988. Lukasiewicz D., Nowa analiza „Czarnego rejestru”. Studium źródłoznawcze, „Kwartalnik Historyczny” 1997, nr 2, s. 131-161. Macyra R., Tellus ֊ szlachetne cele, smutny koniec, „Kronika Miasta Poznania” 1997, nr 2, s. 52-91. Majątki wielkopolskie, 1.1: Powiat gostyński, oprać. J. Goszczyńska, Szreniawa 1997. Majątki wielkopolskie, է. II: Powiatpleszewski, oprać. S. Małyszko, Ł.
Gajda, Szreniawa 1996. Majątki wielkopolskie, t. III: Powiat ostrowski, oprać. S. Małyszko, Szreniawa 1996. Majątki wielkopolskie, է. IV: Powiat leszczyński, oprać. M. Jarzewicz, Szreniawa 1996. Majątki wielkopolskie, է. V: Powiat kościański, oprać. J. Goszczyńska, Szreniawa 1998. Majątki wielkopolskie, t. VII: Powiat sremski, oprać. M. Strzałko, Szreniawa 2002. Majątki wielkopolskie, t. ѴІП: Miasto Poznań, Szreniawa 2004. Majątki wielkopolskie, t. IX: Powiat gnieźnieński, oprać. M. Strzałko, Szreniawa 2013. Mańkowski A.E., Kronika domowa Mańkowskich, Warszawa 2017. Matelski D., Rola ziemiaństwo niemieckiego w industrialtacji ziem polskich w latach 1815—1945, [w:] Studia z historii społeczno-gospodarczej XIXiXX wieku, t. ѴПІ, Łódź 2010, s. 57—78. Matusik P., Stan badań nad dziejami Kościoła Poznańskiego w XIX wieku, [w:] Kościół poznań ski w historiografii, red. L. Wilczyński, Poznań 2009, s.135—177. Matusik P., „Nadeszła epoka przejścia. ” Nowoczesność w piśmiennictwie katolickim Poznań skiego 1836-1871, Poznań 2011. Molik W, Dawni właściciele Dobrzycy na tle ziemiaństwo wielkopolskiego od końca XVIII do początku XX wieku, [w:] Dawni właściciele Dobrzycy na tle swoich czasów, red. S. Borowiak, Dobrzyca 2017, s. 117-130. 720
BIBLIOGRAFIA Molik W., Działalność społeczno-polityczna Dezyderego Adama Chłapowskiego, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 17: 1981, s. 105-123. Molik W., Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Poznań 2009. Molik W., Polnische Landwirtschaftsvereine im Grossherzogtum Posen im 19. Jahrhundert, [w:] Aufsteigen und Obenbleiben in Europäischen Gesellschaften des 19. Jahrhunderts, hrsg. K. Holste, D. Hüchtker, M.G. Müller, Berlin 2009, s. 115-121. Molik W., Polnische und deutsche Grossgrundbesitzer des Grossherzogtums Posen im Alltagsle ben, „Studia Historica Slavo-Germanica” 18: 1991—1992, s. 63-73. Molik W., Przekształcanie się wielkopolskiego szlachcica w ziemianina ֊ uspołecznionego far mera w XIX i na początku XX w., [w:] Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, red. A. Kwilecki, Poznań 2004, s. 24-44. Molik W., Przemiany w strukturze narodowościowej i społecznej wielkich właścicieli ziemskich w Poznańskiem (od końca XVIII do początku XX wieku), [w:] Szlachta i ziemiaństwo polskie oraz niemieckie w Prusach i Niemczech w XVIII—XX w., red. W. Stępiński, Szczecin 1996, s. 159-177. Molik W., Rozrzutność i oszczędność ziemiaństwo polskiego w zaborze pruskim w XIX i na początku XX wieku, [w:] Rozrzutność i skąpstwo w tradycji kulturowej i rzeczywistości, red J. Tazbir, A.K. Banach, Kraków 2005, s. 133-155. Molik W., Stan badań nad dziejami ziemiaństwo na ziemiach polskich w okresie zaborów, [w:] Od zjazdu w Łodzi do zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. K.A. Makowski, K.
Karolczak, Warszawa 2017, s. 11-45. Molik W., Wieś a dwór w dziewiętnastowiecznej Wielkopolsce, [w:] Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, Kielce 1999, s. 229-243. Molik W., Wzór osobowy ziemianina w Wielkim Księstwie Poznańskim w drugiej połowie XIX i początkach XX w., [w:] Ziemiaństwo polskie 1795-1945. Zbiór prac o dziejach warstwy i ludzi, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985, s. 121-145. Molik W., Ziemiaństwo wobec modernizacji społeczeństwa polskiego w latach 30.-50. XIX wie ku, [w:] Dwór a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, M. Przeniosło, Kielce 2008, s. 23-37. Molik W., Życie codziennie ziemiaństwo w Wielkopolsce w XIX i na początku XX w. Kultura materialna, Poznań 1999. Mudzo F., Niemiecka własność ziemska w Wielkopolsce w latach 1815-1914, „Przegląd Zachodni” 2016, nr 2, s. 23-31. Murzynowska K., Polskie wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880—1914, Wrocław 1972. Nawrocki S., Rozwój kapitalizmu w rolnictwie Wielkopolski w latach 1793-1865 (na przykładzie majątku lwóweckiego), Poznań 1962. Nichtweiss J., Die ausländische Saisonarbeiter in der Landwirtschaft der östlichen und mittleren Gebiete des Deutschen Reiches 1890-1914, Berlin 1959. 721
BIBLIOGRAFIA Owsińska A., Sprawa chłopska w świetle publicystyki poznańskiej z lat 1823-1848, Warszawa 1955. Paprocki F., Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella (1830-1841), Poznań 1970. Pirko M., Niemiecka polityka wywłaszczeniowa na ziemiach polskich w latach 1907-1908, War szawa 1963. Plaul H., Eine erste Quellenedition zur Geschichte des Landproletariats, „Jahrbuch für Wirt schaftsgeschichte” 1982, Teil III, s. 167-174. Plaul H., Landarbeiterleben im 19 Jahrhundert, Berlin 1979. Początek M., Rola i czynności fizyków powiatowych w Wielkim Księstwie Poznańskim, „Archi wum Historii i Filozofii Medycyny” 75: 2012, s. 26-43. Potocki S.K., Podstawy finansowe Biblioteki Kórnickiej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 12: 1976, s. 19-47. Potocki S.K., „PrzewodnikRolniczo-Przemysłowy” 1836-1845, Poznań 1986. Prałat E., Miejsca i sztuka. Kopaszewo, Łódź 2015. Prałat E., Miejsca i sztuka. Rąbin, Łódź 2016. Prałat E., Miejsca i sztuka. Turew, Łódź 2017. Prusy w dobie kształtowania się kapitalizmu (1806-1871), red. G. Kucharczyk, Poznań 2014. Puhle H.-J., Agrarische Interessenpolitik und preussischen Konservatismus im wilhelminischen Reich (1893-1914), Hannover 1966. Puhle H.-J., Politische Agrarbewegungen in kapitalistischen Industriegesellschaften. Deutsch land, USA und Frankreich im 20. Jahrhundert, Göttingen 1975. Rezler M., Emilia Sczaniecka 1804-1896, Poznań 1996. Rogala A., Źródła do dziejów Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich w Wiel kim Księstwie Poznańskiem w latach 1890-1914, „Przegląd Tomistyczny”, t. 1: 1984, s. 301-319. Rogala W,
Życie i walka wsi wielkopolskiej w latach 1919-1925, Warszawa 1956. Rosen H., Bilanz. Das deutsche Gut in Posen und Pommerellen, Hameln 1972. Rosen H., Saat und Ernte. Lebensbilder Posener deutscher Landwirte, Hameln 1978. Samomodernizacja społeczeństw w XIX wieku: Irlandczycy, Czesi, Polacy, red. L. Trzeciakow ski, K.A. Makowski, Poznań 1999. Sachsse Ch., Tennstedt F., Geschichte der Armenfürsorge in Deutschland, Bd. 1: Vom Spätmittel alter bis zum 1. Weltkrieg, Stuttgart 1998. Saul K., Um die konservative Struktur Osteibiens. Agrarische Interessen, Staatsverwaltung und ländliche „Arbeitemot”, [w:] Deutsche Konservatismus im 19. und 20. Jahrhundert, red. D. Stegmann, B.-J. Wendt, Р.-Ch. Witt, Bonn 1983, s. 129-198. Schildt G., Die Landarbeiter im 19 Jahrhundert — eine unvollendete Klasse, „Archiv flir Solzialgeschichte” 36: 1996, s. 1-26. Seweryn Mielżyński 1804-1872, Poznań 2018. 722
BIBLIOGRAFIA Seyferth A., Die Heimatfront 1870/71. Wirtschaft und Gesellschaft im deutsch-franzözischer Krieg, Padebom 2007. Spree R., Soziale Ungleichheit vor Krankheit und Tod. Zur Sozialgeschichte der Gesundheitsbe reichs im Deutschen Kaiserreich, Göttingen 1981. Sroka. S., Działalność społeczno-charytatywna Edmunda Bojanowskiego, „Grabonoskie Zapiski Regionalne” 1992, որ 2, s. 25-42. Stępiński W., Naczelne organizacje rolnicze na Pomorzu Zachodnim wobec odpływu ludności wiejskiej z prowincji latach 1870—1900, [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIXiXXw., red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1995, s. 69-91. Stępiński W., Państwo, „ dyktat pośrednictwa ” a powstanie Izby Rolniczej Pomorza Zachod niego w latach 1893-1897, [w:] Państwo i społeczeństwo na Pomorzu Zachodnim do 1945 roku, red. W. Stępiński, Szczecin 1997, s. 259-294. Stępiński W., Społeczna i własnościowa struktura wielkiej własności ziemskiej na Pomorzu Zachodnim w XIX i początkach XX wieku, [w:] Szlachta i ziemiaństwo na Pomorzu w dobie nowożytnej (Przemiany struktur wewnętrznych), red. J. Dygdała, Toruń 1993, s. 97—112. Stöcker G., Agrarideologie und Sozialreform im Deutschen Kaiserreich: Heinrich Sohnrey und der Deutsche Verein för ländliche Wohlfahrts- und Heimatpflege 1896-1914, Göttingen 2011. Stolleis, M. Geschichte des Sozialrechts in Deutschland, Ein Grundriss, Stuttgart 2003. Studia nad życiem i działalnością Dezyderego Chłapowskiego, red. K. Zimniewicz, „Rocznik Leszczyński, t. 4: 1980, s. 177-268. Szelągiewicz A., Edmund Bojanowski ijego dzieło, Poznań 1966. Szewczak J.,
Budownictwo z gliny w dawnej polskiej literaturze technicznej, „Architecturae et Artibus” 2009, nr 1, s. 84-98. Szewczak J., Nietypowe materiały budowlane — glina, gnój i domieszki - w świetle dawnego polskiego piśmiennictwa, cz. 2: Stropy, sufity, dachy, „Architecturae et Artibus” 2012, nr 1, s. 47-52. Szulc W., Pośrednictwo pracy w Wielkopolsce w latach 1871-1914, „Zeszyty Naukowe Uniwer sytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Historia”, z. 7: 1967, s. 321-332. Szulc W., Pod panowaniem pruskim, [w:] Robotnicy wielkopolscy w XIX і XX wieku. Warunki pracy i życia, red. C. Łuczak, Poznań 1988, s. 9-199. Szulc W., Położenie klasy robotniczej w Wielkopolsce w latach 1871-1914, Poznań 1970. Szuman-Purol I., Gospodarka Wielkopolski w okresie pierwszej wojny światowej, Poznań 1979 [maszynopis pracy doktorskiej w Bibliotece UAM], Tenfelde K., Ländliches Gesinde in Preussen. Gesinderecht und Gesindestatistik 1810 bis 1861, „Archiv für Sozialgeschichte” 19: 1979, s. 189-229. Tennstedt F., Heinrich Noetel und die Anfänge der Unfallverhütung in der deutschen Landwirt schaft. Eine Studie zur Vorgeschichte des „ Verbandes der deutschen landwirtschaftlichen Berufsgenossenschaften’’, „Soziale Sicherheit in der Landwirtschaft” 1976, s. 103-116. 723
BIBLIOGRAFIA Tennstedt F., Sozialgeschichte der Sozialpolitik in Deutschland. Vom 18 Jahrhundert bis zum Ersten Weltkrieg, Göttingen 1981. Tennstedt F., Der Ausbau der Sozialversicherung in Deutschland 1890 bis 1945, [w:] Staatliche, städtische und kirchliche Sozialpolitik vom Mittelalter bis zum Gegenwart, Stuttgart 1991, s. 225-243. Trzeciakowski L., Pod pruskim zaborem 1850-1918, Warszawa 1973. Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848-1928, Warszawa 2003. Trzeciakowski L., Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964. Tupalski J., Generał Dezydery Chłapowski 1788—1879, Warszawa 1983. Vormbaum T., Gesinderecht und Politik, [w:] (К)Еіпе Arbeit wie jede andere? Die Regulierung von Arbeit in einem Privathaushalt, red. K. Schewiwe, J. Krawietz, Berlin 2014, s. 23-40. Wachowski M., Praktyki rolnicze w Poznańskiem w XIX wieku, „Roczniki Wyższej Szkoły Rol niczej w Poznaniu” 1960, s. 101-121. Wachowski M., Szkoła żabikowska - studium z zakresu historii nauki i nauczania rolniczego w Poznańskiem, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria B: Historia Nauk Bio logicznych i Medycznych, z. 2: 1959, s. 5-151. Wajda K„ Robotnicy rolni w Prusach na przełomie XIX і XX wieku. Zaostrzenie ustawodawstwa, „Kwartalnik Historyczny” 1968, nr 1, s. 23-40. Wajda K., Junkierstwo wschodniopruskie wobec odpływu robotników z rolnictwa na przełomie XIX і XX wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1968, nr 4, s. 574—578. Wajda K., Wieś pomorska na przełomie XIX і XX w., Poznań 1964. Wajda K., Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach
1850-1914, WrocławWarszawa-Kraków 1969. Warkoczewski S., Położenie robotników rolnych w Wielkopolsce w latach 1929-1939, Warsza wa 1965. Wawrzykowska-Wierciochowa D„ Emilia Sczaniecka: opowieść biograficzna, Warszawa 1970. Wehler H.-U., Das Deutsche Kaiserreich 1871-1918, Göttingen 1994, s. 54-59. Wierzchosławski S„ Bilans badań nad dziejami ziemiaństwa na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w XIX wieku, [w:] Od zjazdu w Łodzi do zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, red. K.A. Makowski i K. Karolczak, Warszawa 2017, s. 117-131. Wojciechowska M., Materiały do dziejów katolickich towarzystw robotników polskich w Wielko polsce, „Poznańskie Studia Teologiczne”, t. 6: 1986, s. 399-422. Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, red. A. Kwilecki, Poznań 2004. Wysłouch S„ Studia nad koncentracją ziemi w rolnictwie śląskim w latach 1850-1914. Struktura agrarna ijej zmiany, Wrocław 1956. Wysocka B„ Plenipotent, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 24: 1996, s. 59-92. Wrzesiński W., Polacy zaboru pruskiego wobec problemów wychodźstwa, [w:] Wychodźstwo a kraj. Studia historyczne, red. K. Gronowski, W. Stankiewicz, Warszawa 1981, s. 9-73.
INDEKS OSOB A Acerenza-Pignatelli 55, 81 Adamczewska Marianna 668 Adamska Józefka 643 Adamski Stanisław [St. A.] 230, 251, 258, 277, 285, 345, 376, 381, 430, 542, 639, 728 Aereboe Friedrich 228, 230 Agahd Konrad 339, 340, 341, 714 Akalińska 658 Albert Friedrich Wilhelm Teodor 726 Albrecht H. 619 Alkiewicz 584 Anders 143 Andrzejewski Mikołaj 312 Anhalt-Dessau Friedrich von 422 Antkowiak 673 Ascher Ludwig 29, 604, 614, 618 Asmis Walter 19, 29, 331, 333, 432, 502, 508, 509, 512, 518, 521, 533, 538, 540, 542, 546, 549, 551,552,714 Au Juliusz 104, 133,255 Ayass Wolfgang 376, 639, 716 В Baczyński Teofil 678 Bagrowska Anna 663 Balcer Kazimierz 11, 15, 692 Balcer Szymon 15 Ballhausen Robert Lucius 50 Baltzer Otto 341 Banach Andrzej Kazimierz 51 Banaszak Marian 258, 717 Bandelin Erich 177-179, 181, 184, 198, 201, 203, 206, 209, 211, 213, 215, 227, 231, 329 Bandelowowie 409 Baranowski 650, 668 Barcina Józefa 664, 666 Bartoszewski 558 Bątkiewicz-Szymanowska Edyta 403, 682, 686, 717 Baudis Dieter 41,717 Bender Ryszard 258, 717 Berg Max 421 Berger Antoni 658 Bey Karl 420 Białkowski A. 320 Bielawscy 643 Bielecka Janina 335, 716 Bierei Ernst 19, 29, 432, 482, 519, 714 Biernacki Michał 96 Bilon Tomasz 471 Bismarck Otto von 44, 50,113, 187 Bittner-Nowak Anna 50, 717 Bleesker-Kohlsaat Charles 635 Biomeyer Adolph 125 Blümel 646 Bniński Karol 421 Bocheński Marcin 16 Boentert Angelika 30, 338-341, 357-359, 717 Bojanowski Edmund 63, 90, 678-680, 690, 716, 720, 723 Bom Karl Erich 376, 638, 716, 717 Bom-Fallois Friedrich von 179, 181, 182, 185, 186, 234,242-245, 727 725
INDEKS OSÓB Borowiak Stanisław 11-14, 21, 33, 59, 610, 716, 717,720 Borowicz Tadeusz 63 Borowski Stanisław 10, 17, 20, 26, 27, 30, 35, 38-41, 43, 45, 46, 56, 60-62, 64, 77, 92, 348,367,368,370,375,384,456,575,717 Borzyszkowski Józef 30, 112, 717, 723 Böttger Hugo 618 Braunek Tadeusz 605, 620, 621 Bredow 139 Breinlinger Karl 327, 346, 432, 512, 546, 618, 619,714 Brejski Stanisław 188 Breza Eugeniusz 63 Brincken Ferdinand von den 82 Broel-Platerowie 51 Broszkowska Izabela 678, 718 Brownsford Antoni 126,130, 393,445 Brownsford Kazimierz 269, 371 Brożek Andrzej 30, 44, 718 Brzeski Franciszek 577 Brzeski Julian 175, 189, 196, 215, 216, 220, 254, 256, 262, 332, 336, 371, 390, 397, 399, 405,416, 417, 482, 684, 700 BuchowskiA. 122 Buchowski K. 578 Buchsteiner Ilona 234, 718 Buchtalarz Franciszek 64, 73, 280, 301, 419, 710 Budziszewski 428 Bukowiecki Julian 141, 142, 579, 600, 602 Bumlach421 Buresch Walther 244 Burszta Józef 402 Busse Georg 272 Busse Hugo von 420 Buzek Józef 37, 61, 714 C Caban Wiesław 9, 12, 15, 21, 36, 63 CapriviLeo von 41, 115, 160, 175, 683 Caro Leopold 553 Cegielski Hipolit 42, 105, 141, 725, 726 Celichowski Zygmunt 27, 166, 262, 280-284, 288,292,293,303,312,324,346,389,401, 404,406,407,412,413,416-418,428,513, 605,608,620,631,644-647,649,650,654, 656, 657, 661, 663-674, 683-685, 688, 690,694,698,708-710,718,730 Chacharowska Józefa 674 Chałasiński Józef 17, 19, 20, 22, 28, 64, 279, 280, 283, 322, 339, 341, 388, 389, 393395, 400, 410, 413, 518, 524, 532, 533, 590, 598, 602, 629, 683, 684, 688-690, 693,699 Chamot Marek 254, 718 Chłapowscy 628, 643, 662, 677, 680,
681, 686,717,718 Chłapowska Antonina 643, 656, 661,669, 678 Chłapowska Róża z Jezierskich 642 Chłapowska Tekla 681 Chłapowska Teofila 680 Chłapowska Wanda 677, 680 Chłapowski Alfred 208, 714 Chłapowski Dezydery (z Kopaszewa) 324, 325, 628, 629, 643, 662, 677, 681, 718 Chłapowski Dezydery (z Szołdr) 422 Chłapowski Dezydery Adam (generał) 40, 52, 76, 87, 88, 122, 346, 363, 364, 367, 577, 643, 656, 661, 669, 678, 682, 714, 719, 720, 723, 724 Chłapowski Jan 266, 275 Chłapowski Józef 63, 680 Chłapowski Krzysztof 325, 628, 629 Chłapowski Maciej 148 Chłapowski Mieczysław 559, 627, 677,680 Chłapowski Stanisław 643, 679 Chłapowski Tadeusz 669, 678 Chłapowski Zygmunt 518, 519, 520, 530 Chociszewski Józef [Józef znad Obry] 684 Chodemy-Loew Zofia 36, 719 Chojnacki J. 404 Chosłowski Janusz 101, 132, 711 Chrzanowski Henryk 19, 29, 104, 119, 120, 122, 124, 125, 130, 137, 138, 352, 356, 432, 451, 454, 455, 473, 475, 481-483, 488,490, 491,493^196, 714 Chrzanowski Stanisław 228, 229, 230, 231, 503,728 Chrzanowski Tadeusz 568, 610, 620, 710, 716 726
INDEKS OSÓB Cichowicz Zbigniew 309 Ciesielska 656 Cieszkowski August 76, 77,93,118, 122, 162, 678, 714 Cordo 610 Cybichowski Stefan 263, 625, 629, 631 Czapliński Przemysław 10 Czapska Eleonora 27, 289, 433, 579, 588, 593,706, 707 Czapski Józef 237 Czarliński Leon 186, 187, 193 Czarneccy 67,409 Czarnecka Stanisława 691 Czarnecki Józef 409, 691 Czarnecki Zygmunt 166 Czartoryscy 27, 51 Czartoryska Elżbieta 679 Czartoryski Olgierd 628 Czartoryski Zygmunt 627 Czubiński Antoni 318, 565, 717 Drewniak B. 238-241, 245, 267, 285, 287, 317,353,553,634,718 Duncker Alexander 726 Dutkiewicz Kazimierz 593 Dygdała Jerzy 59, 723 Dyhrenfiirth Gertrud 432, 714 Dykier Wacław 275 Dyna Anna 667 Działowski Eustachy 509 Działyńscy 51, 686 Działyńska Cecylia 407, 646, 656 Działyńska Gryzelda Celestyna 27, 402, 640, 642, 656,662, 670-672, 682, 730 Działyński Jan 670 Działyński Tytus 402,403, 717 Dzieduszyccy 27 Dziembowski Julian 188, 189,196, 256, 258 Dziembowski Sigismund von 191, 200, 204, 205, 227,235, 727 Dziembowski Zygmunt 172, 189, 190 D Dalsky Herbert 19, 29, 329, 333, 337, 357, 373, 432, 501, 502, 508, 518-520, 535537, 541, 542, 548, 549, 551, 554, 555, 557, 562, 570, 571,634,714 Danielowski H. 79 Dante Alighieri 663 Daum 237 Dąbrowski Wojciech 15 Delhaes August von 81 Diebich 424 Dobosz Józef 15 Dobrzycki Henryk 139, 151, 321, 393, 609 Dohnalowa Teresa 34 Dolata 397 Doliwa Z. (Dłuski Kazimierz) 19, 714 Domiński Jan 659 Donimirska Helena 147 Donimirski Edward 230, 371, 503 Donimirski Kazimierz 371 Donimirski Teodor 75, 87 Doroccy 643 Downar-Zapolska Aldona 20, 24, 30, 228, 369,718 E Endell
Ernst 70, 116, 172, 173, 178, 198, 200, 234,237,239, 293, 329, 333, 727 Epsztein Tadeusz 24, 669, 718 Esden-Tempski Kazimierz 66, 228-230, 309, 310, 521 F Faber Martin 743 Fabian Franz 421 Faustmann Anna 300 Filipiak Andrzej 15 Fischer von Mollard Maria 422 Flemming Jens 30, 66-68, 72, 73, 718 Florkowski Henryk 643, 662, 682, 719 Flottwell Eduard Heinrich 38, 49, 418, 722 Fluche Robert 201 Fontowicz 284 Frąckowiak 656, 663, 673 Frąckowiak Andrzej 649 Frąckowiakowa 663 Francke Wilhelm Christian 296, 712 Fryderyk Wilhelm 1619 Fryderyk Wilhelm IV 76 727
INDEKS OSÓB G Gagezow Otto 29,236, 248, 714, 728 Gajda Łucja 578, 720 Galon 189 Galos Adam 107,198, 200 Gałdyński Stanisław 708 Gapczyńska Nepomucena 674 Gądecki Jan 425 Gemershausen Arthur 171 Gerhardt Felix 327, 346, 432, 500, 512, 546, 618,619,714 Gerlach Max 79, 232 Gerlach Otto 432 Gersdorff Rudolf von 200 Gierke Walter 421 Gładysz Jan 708 Gładysz Józef 138, 451, 577, 579, 590, 600 Głębocki Józef 186, 193 Głowacka Apolonia 52, 55, 84, 87, 92, 363, 719 Goebel Roman 206, 224, 225, 227,258 Goguel 420 Gołski Teofil 708 Goltz Theodor von der 19, 29, 112, 121, 125, 137, 143, 195, 203, 217, 326, 328, 336, 431, 469,473,492,499, 591, 712, 714 Gołatka 656 Gomuła Franciszka 414,427 Gömand R. 550, 714 Gorzeńscy 409 Goszczyńska Jolanta 574, 578, 720 Górna Stanisława 674 Górska Antonina 642 Górski Nikodem 708 Górzyński Sławomir 24, 718 Grabiak Michał 290, 729 Grabowski Kazimierz 41,208,251,257, 266 Grabski Franciszek 708 Grabski Władysław (z Kurcewa) 622 Grabski Władysław 208, 714 Graeve Aleksander 679 Graevenitz 79 Gregorovius Ernst Ferdinand 280, 326, 436, 446, 467,468, 591, 637, 713 Gregorowicz Jan Kanty 684 Groniowski Krzysztof 38,151,719, 724 Grot Zdzisław 52,118, 719 Grotke 138 Grudziński Zygmunt 679 Grzegorzewski Antoni 312 Grzelczak Piotr 15 Grześ Bolesław 36, 45, 61, 719 Gucka Agnieszka 151, 718 Günther 237 Gutmann Carl 633 Gutowski Ignacy 679 Gzella Grażyna 63, 719 H Haerendel Ulrike 639, 717 Hänlein Andreas 638, 716 Hansemann Adolph von 610 Hansemann Ferdinand 116, 198, 610 Hansemann Wolf von 422 Hansemannowie 54 Hardt Richard von 54, 686 Hardtowie 629, 675 Hawlitschka
Alois 266, 293, 315, 324, 562, 569, 646, 655, 656, 662, 707 Hebanowski Stanislaw 577, 578 Heliński 676 Helle 420 Hennicke Theodor 726 Henning Hans-Joachim 29, 376,638, 716, 717 Heydebreck Carl 204 Heydecki 684 Heynitz Emst 436,446, 454,464,468 Hiñe Alina 15 Hindenburg Paul von 264 Hinsch Max 215,237,269,421 Hitler Adolf 44, 50 Hoffmeister Amo 245, 264, 266, 268-270, 273,274 Hoffmeyer Fritz 237,422 Hoffmeyer Louis 113 Holste Karsten 76 Holsteinowie 619 Holtey 275 Hoym Karl Georg 47 Hübner Hans 29, 69,295, 716 Hüchtker Dietlind 76 Huerkamp Claudia 637, 638, 719 728
INDEKS OSÓB Hulewicz Adam 237 Hulewicz Edward 616 Hiinerasky 173 Hutten-Czapski Bogdan 27, 266, 293, 315, 324, 408, 421, 562, 569, 625, 644-647, 649, 650, 655, 656, 662,707, 730 J Jabczyński Mieczysław 277 Jackowscy 51, 188, 252, 275, 288, 293, 355, 482, 620, 707, 727 Jackowska Jadwiga 691 Jackowska Maria 692 Jackowska Paula 683, 691 Jackowski Maksymilian 62,63,103,125, 129, 137, 155, 364, 367, 389, 402-404, 431, 445,450-452, 579, 591, 685, 719, 725 Jackowski Tadeusz Gustaw 676,683, 692, 716 Jackowski Tadeusz Kryspin 28, 40, 43, 53, 116, 188, 190, 196, 204, 213, 224, 225, 231, 232, 237, 251-253, 256-259, 275, 276, 278, 288, 293, 297, 316, 318, 319, 323, 325, 355, 364, 365, 368, 371, 374, 397, 398, 416, 482, 513, 517, 559, 576, 577, 579, 584, 603, 610, 620, 622, 676, 677, 690-692, 695, 701, 707, 727 Jacobi O. 68, 69, 72, 283, 288, 289, 296, 298, 299, 425,426, 640, 713 Jaerke Gottlieb 662, 705 Jaerke Marie Elisabeth 652, 705 Jagna 404 Jakimowicz Teresa 577 Jakóbczyk Witold 20, 30, 34, 37-39, 50, 60, 62, 64, 76, 77, 90, 103, 200, 205, 242, 348,439, 456,488,718,719 Jakś-Ivanowska Magdalena 15 Janaszak Stanisław 416 Jandziński Stanisław 313 Janke 122 Jankowiak 319 Jankowiak Stefan 63, 76, 90, 719 JannaschR. 121 Janta-Połczyński Leon 417, 621, 701 Jarzewicz Jarosław 11 Jarzewicz Magdalena 574, 720, 731 Jassem Grażyna 12, 568, 719 Jastrzębski Bolesław 676 Jaworski Rudolf 37, 45, 719 Jedynak Katarzyna 669, 719 Jezierski 673 Jouanne 283 Józef z Warszawy 684 Jóźwiakowie 643 К Kaczmarek Wiesław 15 Kaczor 667 Kalckbrenner Johannes 205 Kalckreuth Wilhelm von 655 Kalinka Walerian 52,
346, 577, 669, 719 Kalkstein Teodor 166,205 Kamiński Aleksander 658 Karaļus 667 Karasiewicz Kazimierz 192, 263, 641, 642 Karol Wielki 40 Karolczak Kazimierz 9, 724 Karpiński Andrzej 24,718 Karpiński S. 658 Karśnicki Ludwik 135, 137, 355, 356, 402, 431,450,452,453 Karwat Janusz 64, 719 Kasperski 685 Kathe Heinz 29, 69,295, 716 Katte В. von 432 Kaźmierczak Małgorzata 15 Kaźmierczak Marceli 15 Kemlein Sophia 36, 719 Kennemann Hermann 54, 55, 107, 109, 113, 116, 117, 156, 159, 165, 727 Kiedrowski Julian 192, 263, 641 Kita Jarosław 11 Kiziorek Jakub 294, 729 Klabecki Emil 414,683 Klaer 190 Klebs Julius 80, 95, 97, 100, 715 Klee Alfred 327, 500, 512, 547 Klitzing Ferdinand von 422 Klitzingowie 692 Kłobukowski Stanisław 162, 163 Kłos Józef 692 Kłyszyński Piotr 364 Kniat Marian 17, 719 729
INDEKS OSÓB Knoke Anton 553 Knopf 143 Knorr Karl 655 Kocent-Zieliński Władysław 627 Kocka Jürgen ЗО Koczorowscy 680 Koczorowski M. 284 KolanowskaM. 661 Kolski Józef 253 Komierowski Roman 76, 104,167, 169, 712 Komoszka 658 Königsmarck Otto von 109 Kończal Jan 313 Koppe Johann Gottlieb 80 Korduba Piotr 10 Kom W. 107 Kornacka Maria Manfreda 678, 720 Koschinski Otto 420 Kosiński Władysław 124, 141,147, 169, 457 Kosowska 428 Kossobudzki Roman 197, 225, 263, 353, 360, 369 Koszutski Hilary 684 Koszutski Kazimierz 103, 136, 726 Koszutski Nestor 122, 124 Kościelniak 665 Kościelski Bolesław 293, 321 Kościelski Czesław 266 Kościński Konstanty 59 Kottwitzowie 409 Kowal Stefan 30,46, 56, 62, 568, 720 Kowalczewski Jan 665 Kowalska M. 661 Kozaczyński 666 Kozłowski Jerzy 36, 37, 44, 61, 719, 720 Koźmian Jan 678, 679 Koźmian Stanisław Egbert 679 Koźmianowie 51 Krajewski 666 Krajewski Celestyn 371 Kramski Aleksander 36,45, 61,719 Kraska 676, 692 Krawietz Johanna 413, 724 Kriele Heinrich 409 Krische Paul 629, 631, 644, 715 Kruk M. 661 Krukowa 658 Krzysztoporski (Krzyżtoporski) Piotr Józef 135,137, 355, 356,431,451—453 Kubacki 622 Kubacki Józef 416 Kucharczyk Grzegorz 722 Kuczyński Jürgen 329,333 Kunkel Franz von 420 Kunowski 319 Kuntze Bruno 420 Kurnatowska Maria 422 Kurnatowski Stanisław 113 KuźminaM. 661 Kuźnicka Sylwia 16 Kwaśniewski Bolesław 684 Kwiatkowska Gertruda 669 Kwiatkowska Joanna 663, 669 Kwilecki Andrzej 18, 47, 54, 574, 720, 724 L Lange Emil 420 Lange Leo 420 Langhans Paul 53, 57, 725 Laskowska Rozalia 668, 669 Laskowski S. 130 Lassalle Ferdinand 276 Laubert Manfred 49, 720
Lehmann Karl von 421 Lehmann Robert 55, 81, 85, 108, 129, 146, 151, 157-159, 292, 300, 367, 426, 427, 452,454, 469-711,726 Leiszner Emil 605 Leków Ferdinand von 422 Lengerke Alexander von 19, 29, 143, 431, 499,714 Leonhardt Hugo 201 Leskiewiczowa Janina 18, 24, 54 Libelt Karol 118, 119,715 Lindenberg Carl 30, 68—70, 72,283,284,288, 289, 291, 295, 296, 298, 299, 425, 426, 640,713 Lindenberg Julius 420 Lipkowski Józef 149,471,490 Lipscy 686 Lipski Józef 679 Lipski Wojciech (II) 237 730
INDEKS OSÓB Lipski Wojciech 77, 80, 86-91 Loos 30,419,422,713 Lossow Dobrogost 227,229,230,237, 266 Lossowowie 316, 518, 558 Liibbeke 203, 210 Lubomęski A. 130, 334, 335, 370, 371, 390 Lucke Maximilian von 422 Lutomski Stefan 266 Ł Łanowski Walenty 708 Łaszkiewicz Hubert 24, 669, 718 Łącki Stanisław 509, 675 Łącki Władysław 147 Łączyński Adolf 102, 105, 602, 726 Łubieński Wojciech 174, 187, 195, 205, 215, 237,245 Łuczak Czesław 10,20, 30, 34, 35,41, 43, 44, 50, 65, 73, 316, 488, 563, 564, 570, 598, 637, 720, 723 Lukasiewicz Dariusz 47, 720 Lukasiewicz Stanisława 313, 553 Łyskowski Mieczysław 172 M Maciejowski Bonawentura 707 Macyra Roman 50, 720 Maćkowska 674 Madai Guido von 81, 82 Majewski Stanisław 673 Makowski Krzysztof Antoni 9, 18, 36, 719, 722, 724 Małyszko Stanisław 578, 588, 720 Mania Elżbieta 15 Mańkowscy 51, 720 Mańkowski Andrzej Emeryk 677,720 Mańkowski Henryk 677 Mańkowski Teodor 76, 88, 93 Marchlewski Julian 19,22, 66, 715 Markowski Mieczysław Bolesław 9, 21, 36, 63 Marks Karol 276 Markwardt G. 729 Martin Karol 576, 578 Matczyński Zygmunt 141, 142, 578, 595, 599 Matelski Dariusz 54, 720 Mathias 86 Matusik Przemysław 15,140, 258, 720 Meitzen August 142, 433, 437, 444, 447, 453, 457, 458,715 Menerei Michał 11 Mengdehe Ernst 420 Meyer Alfred 271 Mielżyńska Anna 643 Mielżyński Józef 679 Mielżyński Maciej 422 Mielżyński Seweryn 578, 722 Mierzyński 577, 588 Mikołajka 658 Milewski Kazimierz 605, 608, 620, 621, 631, 663, 666, 667 Milewski Stanisław 88, 90, 91, 101, 712 Mittelstadt Albert 416 Molenda Bolesław 61, 332, 335, 345, 360, 685, 710 Molik Witold 5, 9, 14, 15,
17, 18, 21, 23-25, 30, 33, 36, 37, 43, 45-47, 49-56, 58-60, 63-65, 76, 369, 574, 575, 577, 603, 637, 716,720,721 Morawska Rozalia 679 Morawski Krzysztof 394, 662, 669, 678, 716 Moszczeński Alfons 119 Moszczeński Ignacy 101 Moszyński Maciej 15 Mroziński Stanisław 122,125, 126, 143, 153 Mudzo Fryderyk 54, 59, 721 Mulert Oskar 209, 715 Müller 86 Müller G. 464, 715 Müller Michael G. 76 Murzynowska Krystyna 44, 721 Mycielski Jan Kazimierz 237 Mycielski Józef 604 N Nathusius Gottlob Engelhard von 59,422, 715 Nawacki August [A. N.] 126, 135, 137, 150, 353, 355, 356, 402, 431, 450-452, 453, 459 Nawrocki Stanisław 12,20, 26, 348,456, 574, 721 Neumann 658 731
INDEKS OSÓB Neumann Johannes 119, 120,121 Nichtweiss Johannes 168, 193, 201, 240-243, 248,285,287, 353, 636, 721 Niez Edward 640, 730 Niederstetter J. 59 Niegolewski Władysław (parlamentarzysta) 138 Niegolewski Władysław 675 Niegolewski Zygmunt 675 Niemojowski Jan Nepomucen 88, 90, 716 Nobis Reinhold 364, 715 Noetel Heinrich 170, 723 Nowacki Henryk 574 Nowicki 406 Nowicki Aleksander 141, 600, 601 Nussbaum Helga 41, 717 O Olszewski W. 684 Opaliński 650 Opitz Victor 422 Opitzowie 675, 693, 731 Otmianowski W. 280,293, 324,416,513,650, 657, 661, 663, 683, 694 Oven von 141 Owsińska Anna 20, 77, 721 Ozdowski Seweryn 222, 223,227,273, 397 P Pajewski Janusz 107 Palędzka 691 Palmowie 347 Pankowiak Joanna 15 Paprocki Franciszek 38,49, 722 Pawlanka 658 Peterle Margit 639, 640, 716, 717 Peters Eduard 82,107, 109, 135 Petzel 428 Piechota Andrzej 416 Piekucki Feliks 229, 231, 233, 312, 371, 373, 577 Pietrowska 667 Pilch Andrzej 44, 718 Piotrowska Katarzyna 667 Pirko Michał 51, 722 Piwoń Aleksander 11 Plater Cezary 679 Plater Stanisław 679, 680 Plaul Hainer 66, 327,346, 722 Pluciński Felicjan [F. Р]. 92, 95, 349 Pluciński Józef 708 Pluciński Leon 101, 189, 196, 225, 254, 256258, 260, 263, 330, 333, 517, 519, 520, 543,551,621,622,712 Pluciński Zygmunt 66, 225, 254, 262, 272, 273, 344, 371, 518, 519, 521, 528, 532, 543, 551, 553-555 Początek Michał 637, 722 Podsędek Klemens 673 Pokomowski Szczepan. 279, 311, 332, 334, 336, 373, 375, 391, 393, 399, 405, 406, 631,710 Połtynowie 650 Poncel 165 Ponikiewski Stefan 260, 353, 517, 532, 552-554 Poniński Adolf 622 Poniński Edward 88 Poniński
Stanisław 496 Popowski W. 282 Porankiewicz B. 661 Porankiewicz W. 661 Posseldt Hermann 30, 68-70, 72, 283, 288, 289,296, 298,299, 425,426, 640, 713 Potocki Stanisław Kazimierz 76,438, 722 Potworowscy 324, 325, 629,718 Potworowski Edward 629 Potworowski Gustaw 90 Prałat Emilian 642, 677, 681, 682,717, 722 Przeniosło Marek 21, 36,63 Przepióra 656, 657, 673 Przybylski Franciszek 287 Puhle Hans-Jürgen 30, 41, 67, 82, 115, 176, 181, 198, 200, 203, 214, 218, 219, 718, 722 Puszek Stefan 414 Puś Wiesław 11 R Raczyński Edward 394, 716 Radziwiłłowie 680 Rassow Peter 376, 638,716, 717 Raszewski Gustaw 63 732
INDEKS OSÓB Räther 421 Reiter Wojciech 68, 281, 284, 285, 295, 297, 298, ЗОЇ, 638-640, 651-654, 657, 715 Rejewski Józef 344, 345, 370, 374, 375, 390, 394,400,416,417 Reuss von Anna 422 Rezler Marek 643, 661,722 Rissmann Ernst Hannibal 420 Rivoli Józef 104 Roeder Elmar 640, 716 Rogala Andrzej 258, 722 Rogala Władysław 565, 567,722 Rogalewski Adam 568 Rogaliński August 655 Rose Adam 19, 29, 66, 208, 210, 211, 213215, 220, 222, 223, 228, 229, 273, 309, 329, 334, 432, 521, 573, 585, 622, 631, 684, 715 Rose Antoni 102 Rosen Hans 47, 54, 55, 722 Ross Paul 237 Roszyk Szczepan 651, 674 Rościszewski Z. 128 Rothe August 55, 79, 83-85, 92, 94-96, 98-100, 134, 320, 363,401,656,661, 698 Roux 126, 148, 155, 157, 163, 165 Ruciński Kazimierz 681, 731 Rudloff Wilfried 641, 717 Rusiński Władysław 38, 439, 579, 718 Rust-Schmöle G. 641, 717 Ruszczyński Józef 166 Rutkowski Ludwik 414, 427 Rybarczyk 424 Rymer Józef 277 Rzewuski Romuald 676 S Sachsse Christoph 640, 651, 716, 722 Sarrazin 667 Sas-Lityński Stanisław 725, 729, 730 Sasse Wilhelm 237 Saul Klaus 30, 112, 159, 160, 176, 177, 179, 181-185, 209, 211, 217,283, 284, 722 Scheele Gustav von 181,200, 214,237,242 Schenck Friedrich von 109 Schewiwe Kirsten 413, 724 Schildt Gerhard 73, 722 Schleinitz Julius von 82 Schmidt 503 Schmidt Georg 305, 309, 715 Schmoller Gustav von 125 Schon von 147 Schröder 227 Schulz Karl 414,415 Schurig 271 Schwerin-Löwitz Hans von 204,214,222, 573 Sczaniecka Emilia 145, 643, 661, 672, 675, 680, 682, 722, 724, 730 Sczaniecki Ignacy 108, 136, 326, 364, 365, 371,483,679,715 Sczaniecki Kazimierz 85, 575, 716 Sczaniecki
Konstanty 88, 90, 91, 135, 237, 712 Sczaniecki Stanisław 326,483, 715 Sczaniecki Władysław 227, 256, 260, 493, 503, 517-521, 528, 550, 552, 554 Sering Max 73, 195 Serwatkiewicz M. 661 Settegast Hermann 107, 121, 125 Şeyda Władysław 196 Şeyda Zygmunt 197 Seyferth Alexander 469, 722 Siejkowska-Askutja Ewa 578 Sikorski Stanisław 717 Sikorski Władysław 679 Skarżyński Witold 52, 53, 56, 116, 166, 169, 187, 188, 194, 195,200,225, 237, 576 Skąpski 288, 292, 293, 324, 401, 413, 417, 418, 428, 644, 645, 649, 650, 656, 657, 663, 664,667, 673, 684, 688 Skórzewski Witold 628, 629 Skórzewski Włodzimierz 421 Skórzewski Zygmunt 679 Skrbensky 177 Skrzek Mieczysław 318, 565, 717 Skuratowicz Jan 574, 577, 603 Sławski Roger 627, 636, 730 Słoma Jakub 407 Słoma Marcin 671 Smółka Leonard 678, 716 Sohnrey Heinrich 19, 203, 206, 217, 249,275, 723 733
INDEKS OSÓB Sołoński 642, 705 Sondermann Otto 60 Spree Reinhard 637, 638, 723 Sroka Stanisław 678, 723 Stablewscy 345,404, 694 Stablewska Irena 28, 415, 642, 682, 683, 693, 710 Stablewski 693 Stablewski Florian 692, 693, 694 Stablewski Marian 391 Stablewski Stanisław 675 Stablewski Zygmunt 415 Stachowiak Apolonia 658 Stadthagen Artur 196 Ståhlberg 280, 352, 436, 446, 464, 468, 637, 713 Stanisławska M. 661 Stanisławski 657 Stankiewicz Witold 151, 724 Stański Mieczysław 579 Stasiński Józef 650, 674 Staudy Ludwig von 186 Stegmann Dirk 112, 283, 722 Steinbart 121 Steinke Agnes 410 Stępiński Włodzimierz 11, 18, 30,46, 59, 112, 116, 158, 159,723 Stieglerowie 629, 644 Stier-Somlo Fritz 641, 713 Stöcker Georg 30, 203, 206, 217-219, 249, 250, 723 Stolleis Michael 638, 639,641, 652, 723 Strzałko Maria 578, 720, 731 Strzeszewski Czesław 258, 717 Studt Konrad von 121, 148, 151, 154, 157, 165 Stychel Antoni 258 Sulikowski Kazimierz 708 Sułkowscy 51, 55, 59, 79, 83, 84, 320 Sułkowski August Antoni 99, 656 Suszczyński R. 644, 646 Swinarski Wacław 103, 188, 230, 251, 252, 255, 257, 259, 285, 319, 624, 682, 687, 710,728 Swoboda Karl von 421 Sychowski Stanisław 224, 254, 255, 287, 331, 333, 398, 552, 554, 634, 635,684, 718 Szafarkiewicz Józef 102, 142, 577 Szelągiewicz Agnieszka 678, 723 Szembek Aleksander 221,222 Szembek Bogdan 24, 209, 211,215,223, 227, 263, 312, 324, 519-521, 542, 621, 622, 626, 627, 632, 633, 731 Szenicowie 51 Szewczyk Jarosław 579, 584, 723 Szlagowski Józef 670 Szmula Julius 178, 180, 186, 187, 193 Szoldrski Wiktor Feliks 575 Szołdrscy 679 Szołdrski Jan 422 Szołdrski
Wiktor Tomasz 51 Szopny 391 Sztam Elżbieta 670 Szulc Witold 10, 20, 30, 73, 238, 240, 245, 281, 284, 285, 488, 493, 532, 598, 633, 723 Szułdrzynski Jan 50,275, 716 Szułdrzynski Tadeusz 50, 252, 262, 269-271, 275,277,316,610,716,728 Szułdrzyńscy 51 Szułdrzynski Zygmunt 105, 133, 153, 161, 679, 727 Szuman Henryk 105, 119, 138,152,153, 727 Szuman-Purol Iwona 562, 563, 564,723 Szymoniak Błażej 303, 333, 342 Ś Śniegocki Tadeusz 139, 142 Światopełk-Słupski Zygmunt 34, 725 T Taczanowscy 51, 686 Tazbir Janusz 51 Tempelhoff Eduard von 107 Tenfelde Kalus 30, 68, 73, 97, 280, 395, 718, 723 Tennstedt Florian 29, 30, 170, 376, 638-641, 651,652,716,717,723,724 Thaer Albrecht Conrad 125,130, 137 Thaer Albrecht Daniel 40, 125, 142 734
INDEKS OSÓB Thomas Józef 692 Thon 201 Thünen Johann Heinrich von 121 Thum und Taxis 54 Tiedemann Heinrich 116, 183, 198, 200, 242, 408,410, 422, 727 Tieschowitz von Tieschowa Adolph 352,456 Tłoczyński 412 Tłok 644, 649 Tobola 262 Tomaszewski W. 233 Tomicki S. 684 Topielska Józefa 658 Topolski Jerzy 33, 718 Trąmpczyński Wojciech 317, 571 Treskow Walther von 234,265, 275 Trzciński Juliusz 19, 29, 189, 195-197, 201, 205, 208, 216, 224, 253, 256, 257, 260, 262, 263, 267-269, 273, 285, 287, 313, 315, 317, 321, 329-331, 333, 337, 341, 346, 353, 357, 399, 519, 542, 550, 553555, 568-572, 632, 634, 682, 697, 715, 727 Trzeciakowski Lech 34, 36, 37, 45, 167, 718, 722, 724 Tschepe Ludwig von 109 Tuchołka Wiesław 371 Tupalski Jacek 52, 724 Tumo Hipolit 604 Tumo Jan 262 Tumo Stanislaw 208-210, 215, 219-221,223, 230, 254, 256, 259, 521, 573, 621, 622, 624, 625, 644, 649, 656, 662-664, 686688, 694, 695,710,715, 728 Tumo Wincenty 642 Tumowie 409 Turowski Konstanty 258, 717 Turski Zygmunt 408,421, 645, 650, 656, 707 Tyranczewski 404 U Uhle W. 233 Unrug Antoni 629 Unrug Wiktor 215 Unruh Eugen von 416 Unruh Hugo von 149, 195,234,237, 655, 727 Urbanowski Witold 233 V Verschuer 71 Vormbaum Thomas 413, 724 W Wabiński Dominik 680 Wachowiak Bogdan ЗО Wachowski Marian 55, 84,103, 158, 363,724 Wajda Kazimierz 30, 112, 158, 160, 176, 178, 180, 200, 201, 327, 336, 508, 541, 591, 599, 619, 724 Walaszczyk Ewa 15 Walczak Marcin 406 Walewski Stefan 692 Walkowiak Franciszek 325 Walkowiak Michał 325 Walkowiak Wawrzyn (dziadek) 325 Walkowiak Wawrzyn (wnuk) 325 Warkoczewski Stanislaw 568, 724 Wawrzykowska-
Wierciochowa Dionizja 661, 675, 680, 682, 724 Wawrzyniak Piotr 172 Weber Max 19, 29, 67, 195, 293, 295, 301, 309, 310, 327, 336, 338, 340, 349, 356, 357, 432, 499, 500, 503, 509-512, 546, 547, 549-552, 618, 715 Wegener Leo 50 Wehler Hans-Ulrich 30,41, 67, 718, 724 Weimar-Eisenach 680 WendorfF Eduard 116 Wendorff Wilhelm 237, 325 Wendorffowie 676, 692 Wendt Bemdt-Jürgen. 112, 283, 722 Węclewski Kazimierz 148, 347 Węcławek Antoni 333, 373, 710 Wicherkiewicz Bolesław 667 Wickede F. von 419 Wieczorek A. 402, 479, 490 Wieczorek Michał 503 Wierzchosławski Szczepan 12, 15, 18,21, 724 Wikłacz 666 Wilczyński Leszek. 258, 720 735
INDEKS OSÓB Wilhelm 1246 Wilhelm II376, 638,716 Willamowitz-Möllendorff Hugo von 150, 172, 420, 422 Willamowitz-Möllendorffowie 521,664 Willich Gertrud von 655 Willich Kurt von 200,211 Winkler 656 Winter Heidi 638,716 Wiszniewski Mikołaj 320 Wiśniewski Maciej 658 Witt Peter-Christian 112,283, 722 Wittenau Arthur Schack von 202 Wizę Feliks 124, 126, 137, 145, 355, 356, 450-453, 733 Wizę Filip 643, 657, 665, 667, 708 Wizę Krzysztof 19,29, 72,317, 318,331,430, 518-520, 528, 542, 550, 552, 564, 565, 567, 571, 572, 715 Wocke G. 326, 436,467,468, 637, 713 Wojciechowska Maria 258, 724 Wojciechowski Jakub 19, 28, 280, 322, 339, 345, 346, 390-392, 397, 400, 404, 416, 428, 693, 694, 716, 729 Wojtkowski Andrzej 103 Wolniewicz Włodzimierz Adolf [W.A.W.] 52, 78, 79, 87, 88, 93-98, 100, 103, 105, 113, 126, 142, 145, 151, 292, 302, 307, 320, 348, 352, 362, 367, 390, 401, 410, 411, 414, 415, 417, 444, 445, 456, 466, 467, 574-576, 591, 603, 654, 665, 675, 698, 715, 719, 726, 729 Wójtowski Antoni 483 Wryk Ryszard 16 Wrzesiński Wojciech 151, 724 Wygodzinski Willy 207, 208, 213, 271, 573, 716 Wysłouch Seweryn 327, 500, 508, 512, 541, 542, 547, 549, 551, 591, 599, 619, 724 Wysocka Barbara 591-594, 604, 647, 665, 669-671,724 Z Zakrzewski W. T. 135 Zamoyscy 407 Zamoyska Jadwiga 27, 293, 323, 389, 407, 408, 412, 413, 510, 513, 606, 644, 646, 647, 654, 656, 665, 668, 670, 671, 674, 683,685, 690, 698, 710, 734, 735 Zamoyski Władysław 27, 670,710 Zglińska 658 Zimmermann Kazimierz 188 Zimniewicz Kazimierz 52, 723 Zirkel Fritz 190, 192, 641, 642, 716 Znaniecki Florian 19 Zürcher Max 409, 416 Ż
Żmidziński Aleksander 558 Żółtowscy 459, 464, 678, 718 Żółtowska Ludwika 677 Żółtowska Maria 28, 55, 642, 648, 682, 689, 710 Żółtowski Adam 188, 189, 196,206,256 Żółtowski Franciszek 125, 352,355,459,463, 466, 679, 729 Żółtowski Jan (z Czacza) 187,194 Żółtowski Jan (z Ujazdu) 200,232 Żółtowski Leon 206 Żółtowski Seweryn 609 Żółtowski Stanisław (z Niechanowa) 53, 105, 116, 171,252,727 Żółtowski Stanisław (z Wargowa) 227, 229, 521,548,628 Żółtowski Stefan 677, 678 Żychliński Ludwik 48, 56, 60, 725 Żychliński Teodor 642
DER GUTSHOF UND SEIN DORF IN DER PROVINZ POSEN IN DER ZWEITEN HÄLFTE DES 19. UND AM BEGINN DES 20. JAHRHUNDERTS ZUSAMMENFASSUNG Das Ziel der Arbeit ist eine umfassende Darstellung der Beziehungen zwi schen dem Hof und dem Dorf eines Landguts in der Provinz Posen in der zwei ten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts. Sie hatten eine Schlüssel bedeutung für den damals ablaufenden Prozess der Modernisierung der sozialen Verhältnisse und gehören doch zu den wenig bearbeiteten Phänomenen in der bis herigen Literatur zum Thema. Unter dem Begriff „Hof ‘ verstehen wir hier die pol nischen und deutschen Landbesitzer und die ihnen unterstehende Gutsverwaltung, das „Gutsdorf4 waren die in der Zeit der Bauernbefreiung entstandenen Ansied lungen von Arbeitern in der Nachbarschaft des Gutshofs, die von den Landarbei tern bewohnt wurden. Eine Analyse von hinterlassenen Quellen über die Güter, von Behördenakten sowie von Literatur und Publizistik der Zeit hat es ermöglicht, die genannten Beziehungen auf mehreren wesentlichen Ebenen darzustellen: der Umstände der Anstellung und der Arbeit, der Entlohnung sowie der Bedingungen der sozialen Existenz vor dem Hintergrund der polnischen und deutschen Literatur und Publizistik zum Gutsbesitz und im Rahmen des Möglichen auch der Verhältnis se in angrenzenden preußischen Provinzen. Die Verhältnisse, die in diesem Bereich zu Beginn des untersuchten Zeitraums herrschten, werden am knappsten umschrieben durch die Worte eines der publizis tisch aktivsten polnischen Gutsbesitzer, Juliusz Trzciński aus Ostrowo am Goplosee, der im
Rückblick schrieb, sie seien „gewinnbringend für den Großgrundbesitz gewesen, es gab viele Arbeiter, die Getreidepreise waren hoch, jedoch lehrt nicht nur die Theorie, sondem auch die Praxis, dass unter solchen Umständen der Lohn des Arbeiters niedrig ist“. Die Ausführungen in der vorliegenden Arbeit belegen, dass diese - damals übrigens allgemeine - Ansicht den Stand der Arbeiterfrage in der Provinz Posen genau wiedergibt, und das auch für die späteren Jahre der Agrarkrise, als die relative Überbevölkerung auf dem Land noch nicht entschärft war durch die 749
ZUSAMMENFASSUNG Auswanderung nach Übersee und die saisonale Emigration nach Deutschland, die damals erst an Bedeutung gewann. In Verbindung mit dem unter dem Druck der Junkerkreise bewusst aufrechterhaltenen Rechtszustand in Preußen, der vorteilhaft für den Großgrundbesitz war und dazu führte, dass bis zum Ende der siebziger Jahre des 19. Jahrhunderts praktisch die gesamte Bevölkerung eines Guts im Sinne der längst veralteten Vorschriften der Gesindeordnung von 1820 behandelt wurde, gab sie also keinerlei Anstoß, um die Gutsbesitzer zu Bemühungen um die Verbesserung der Existenzbedingungen der Landarbeiter zu veranlassen, deren Lage in der Pro vinz Posen damals zu den schlechtesten im ganzen preußischen Osten gehörte. Wie die in der vorliegenden Arbeit besprochenen Diskussionen zeigen, empfand man damals unter den Gutsbesitzern ֊ übrigens nicht nur in Großpolen - kein grö ßeres Bedürfnis danach, und durch den von ihnen geführten öffentlichen Diskurs zieht sich vor allem das Thema von Verbesserungen bei der Effektivität und der Organisation der Arbeit, weshalb man im Süden der Provinz sogar - im Wort und in der Praxis ֊ Lösungen unterstützte, die die Eigenwirtschaft der Arbeiter begrenzen und deren Lage an Verhältnisse angleichen sollten, wie sie in Schlesien herrsch ten. Überflüssig zu sagen, dass unter den hiesigen Bedingungen ein Übergang zur Entlohnung nur in Geld keinen Fortschritt bedeutet hätte, sondern Rückschritt und Elend, wie sie noch dreißig Jahr später in Schlesien und im südlichen Großpolen von Publizisten, die nicht aus den Kreisen der Gutsbesitzer
stammten, angeprangert wurden. Andere, nicht unmittelbar mit der Arbeit verbundene Aspekte des Lebens der Gutsbevölkerung interessierten die Mehrheit der Gutsbesitzer damals nur aus nahmsweise. Ähnlich wie in anderen Bereichen des Fortschritts in der Landwirt schaft taten sich hier die Stimmen seiner wahren Pioniere in Großpolen hervor, mit August Rothe und Włodzimierz Adolf Wolniewicz an der Spitze. Kurze Phasen eines größeren Interesses in diesen Kreisen an den Lebensbedingungen der Arbeiter standen vor allem in Verbindung mit kurzfristigen Rückgängen bei den Arbeitskräf ten infolge von Auswanderung; das war vor allem während der kurzen „Gründer zeit“ am Beginn der siebziger Jahre zu erkennen, als es einen industriellen Boom gab. Allerdings zeigte der Diskurs unter den großpolnischen Gutsbesitzern damals keine größeren Unterschiede zu den Ansichten der Junkerklasse in anderen Teilen Osteibiens. Unter den genannten Bedingungen war die alltägliche Existenz der Landar beiter in der Mehrzahl der Fälle gekennzeichnet von „elenden Wohnverhältnissen, unzulänglicher oder zumindest unsicherer Arbeit, miserabler ärztlicher Versorgung im Krankheitsfall und einem Alter voller Sorgen“. All das führte dazu, dass eine Familie auf dem Existenzminimum im Grunde nur von einem gesunden und starken Arbeiter unterhalten werden konnte, der keine allzu große Zahl von Kindern hatte. Ganz anders verhielten sich die Dinge nicht nur bei Krankheit oder Gebrechlich- 750
ZUSAMMENFASSUNG keit, sondern auch im Fall von zahlreichen Wechselfällen, die im alltäglichen Leben nicht ausblieben. Bezeichnend sind hier nicht nur das Verhältnis des größten Teils der Gutsbesitzer beider Nationalitäten zu den Versicherungsgesetzen des Deutschen Reichs, sondern auch zahlreiche Einzelfalle, die in den erhaltenen Akten der Guts höfe dokumentiert sind. Gezeigt wird hier, dass in den meisten Fällen - selbst bei Gutsbesitzern, die für menschliches Leid sensibel waren - Hilfeleistung und Unterstützung normalerweise nur eine besondere und einmalige Gnade darstellten, der keinerlei Prinzipien zugrun de lagen und die außerdem meistens vom guten Willen eines Beamten abhing, der in unmittelbarem Kontakt mit dem Eigentümer des Besitzes stand. Mehr noch, diese und andere Formen der - von den Gutsbesitzern so oft hervorgekehrten - patriar chalischen Fürsorge standen nach Ansicht sogar von aufgeklärteren und sozial sen siblen Gutsherrn vor allem alten und verdienten Arbeitern zu, die „an einem Platz im Dienst alt geworden waren“. Das Schicksal der oft viel größeren Menge von Arbeitern, die einen Anspruch dieser Art auf den Empfang von Hilfe von Seiten des Hofs nicht vorweisen konnten, war bereits wesentlich schlimmer, was nicht einmal die Sozialgesetzgebung des Deutschen Reichs vollständig verhüten konnte; einige der hier angeführten Fälle zeigen deutlich, wie lange und langwierig sogar Bemü hungen um Hilfe nach dem Unterstützungswohnsitzgesetz sein konnten. Vollständig abhängig vom „einseitigen Willen des Gutsbesitzers“ war ein Arbeiter auch in allen anderen
Fragen, die über die Verhältnisse im täglichen Leben entschieden und im Zusammenhang standen mit den Existenzbedingungen, der Arbeitsbelastung und der täglichen Behandlung durch Beamte oder niedriger gestelltes Aufsichtspersonal. Die reiche Palette an Disziplinierungsmitteln, die oft brutale Behandlung, die Bindung an die Umgebung infolge mangelnder Kenntnis se von der Welt und der Unterentwicklung des Verkehrs, all dies veranlasste die Masse der Einwohner eines Gutsdorfs zur Fügsamkeit und zum passiven Wider stand durch wenig produktive Arbeit, Diebstähle und im äußersten Fall durch Flucht vom Arbeitsplatz, deren effektive Verfolgung keineswegs einfach war. Schließlich sind individuelle Strategien der Anpassung gegenüber der vorgefündenen Lage zu erwähnen: Schlauheit, die Ausnutzung von Konflikten zwischen verschiedenen Ebenen der Verwaltung oder einfach die Wertschätzung von Fleiß und Geschick lichkeit, die es oft erlaubten, sich im Alltag der Gutswirtschaft einigermaßen erträg liche Lebensbedingungen zu schaffen. Tiefgreifende Veränderungen in dem hier gezeichneten Bild brachte die sich seit dem Ende des 19. Jahrhunderts in vorher nicht gekanntem Maß entwickelnde Emigration in die industrialisierten Gebiete im Westen Deutschlands. Sie löste nicht nur das Problem des Arbeitskräfteüberschusses in der großpolnischen Landwirt schaft, sondem wurde für die jüngeren Generationen der Landbevölkerung schnell zu einer Art von „Institution des gesellschaftlichen Aufstiegs“ (um es mit den Wor- 751
ZUSAMMENFASSUNG ten des berühmten polnischen Soziologen Józef Chałasiński auszudrücken), die den Ankömmling in beschleunigtem Tempo mit den Arbeits- und Lebensverhältnissen in der Stadt und in der Industrie bekannt machte. Auch für die Gutswirtschaft in Großpolen war dies ein schwer zu überschätzender Modemisierungsfaktor, der sich auf alle Ebenen der sozialen Verhältnisse auswirkte, vom Lebensort und Lebensni veau bis zu Haltungen und Verhaltensweisen, die mit der bisherigen feudalen Füg samkeit brachen. Im Ergebnis bekamen die Landbesitzer in der Provinz Posen zum ersten Mal in solchem Umfang das Problem des Arbeitskräftemangels zu spüren, als sie vor der bisher niemals so realen Perspektive standen, dass der wertvollste Teil der Gutsbe völkerung dauerhaft in die Städte abwanderte. Das drohende Gespenst von leeren Arbeiterwohnungen und die Unmöglichkeit, die entstandenen Lücken durch unzu verlässige und wenig produktive Saisonarbeiter aufzufüllen, zwangen die Guts besitzer zu einer zumindest teilweisen Neubewertung ihres bisherigen Verhaltens gegenüber den Einwohnern der Gutsdörfer. Dies fand ziemlich schnell seinen Nie derschlag in der Tätigkeit von polnischen und deutschen Bauemorganisationen und in den von ihnen herausgegebenen Presseorganen. Im Verhältnis zu anderen preußi schen Provinzen wiesen die damals geführten Diskussionen der Gutsbesitzer beider Nationalitäten bedeutende Unterschiede auf, die durch die örtlichen Verhältnisse in der Provinz Posen bedingt waren, darunter vor allem durch den sich verschärfenden Nationalitätenkonflikt und die
Germanisierungspolitik der Behörden. Am deutlichs ten schlugen sie sich im Verhältnis zum Problem der Saisonarbeiter nieder, doch auch in anderen Fragen gingen die Ansichten der polnischen und deutschen Gutsbe sitzer deutlich auseinander. Unter den deutschen Landbesitzern dominierten lange Zeit Stimmen, die ein Abbild der Haltungen in den Kreisen der Agrarier waren, die damals eine Politik des Drucks auf die Staatsmacht betrieben, um sie zu einer Begrenzung der bishe rigen Sozialgesetzgebung zu bewegen, und die gegen den Bruch von Kontrakten und gegen private Arbeitsvermittlung kämpften. Andererseits führte die Verfolgung einer antipolnischen Politik dazu, dass hier das anderswo so starke Engagement für die Aufhebung der Beschränkungen im Hinblick auf Saisonarbeiter aus dem König reich Polen und Galizien fehlte. Die von den örtlichen deutschen Gutsbesitzern vor gebrachten Vorschläge positiven Charakters, darunter vor allem die einer organi satorischen Aktivität zur sozialen und kulturellen Hebung der Landarbeiter, waren wiederum in der Mehrheit nur eine lokale Variante der Forderungen der zentralen deutschen Landwirtschaftsorganisationen. Die polnischen Gutsbesitzer wiederum besaßen keine fertigen Organisations muster und keine bedeutende polnische Literatur zum Thema, aber dennoch schufen sie einen interessanten Diskurs, in dem sich die Offenheit für Muster aus der deut schen sozialen Literatur verband mit eigenen Vorschlägen für konkrete Lösungen, 752
ZUSAMMENFASSUNG der Zusammenarbeit mit dem damals dynamischen Milieu der sozial engagierten Posener Priester und mit Versuchen einer professionelleren Analyse der herrschen den Verhältnisse, wobei eigene Untersuchungen durch Umfragen an der Spitze stan den. Dagegen gab es eine bedeutende Übereinstimmung bei der Haltung der Guts besitzer beider Nationalitäten im Bereich der konkreten Lösungen, die die soziale Lage der Arbeiter verbessern sollten, zumal wenn es sich dabei um Verbesserungen handelte, die sich durch die einzelnen Besitzer der Landgüter mit geringem Auf wand von Mitteln einführen ließen. Es muss jedoch betont werden, dass der Abfluss von Arbeitskraft und die ande ren Folgen der verstärkten Auswanderungsbewegung sich langsam und in sehr unterschiedlichem Maß auf die Verhältnisse auswirkten, die auf den großpolni schen Domänen herrschten. Am relativ schnellsten kam es zu einer Verbesserung im Bereich der Löhne, die es den Landarbeitern endlich ermöglichte, Ersparnisse von oft bedeutender Höhe anzulegen, und die für einen Teil von ihnen, der Beträge zur Verfügung hatte, die man während eines Aufenthalts in der Emigration zurückge legt hatte oder die durch Familienmitglieder von dort geschickt worden waren, auch die reale Perspektive schuf, sich ein eigenes Stück Land zu kaufen. Der Abschluss von Arbeitsverträgen für ein Jahr und die spürbaren Schwierigkeiten beim Angebot an Arbeitskraft gaben in diesem Bereich den Arbeitern ein griffiges Druckmittel an die Hand, das es ihnen erlaubte, jedes Jahr zumindest kleine Gehaltserhöhungen auszuhandeln. Die
Gutsbesitzer konnten diese gewähren aufgrund eines bedeuten den Anstiegs der Erträge als Folge des Endes der Agrarkrise und der veränderten Zollpolitik des Deutschen Reichs. Dessen Resultat war auch eine wesentliche - und nach dem Maßstab der Provinz ֊ ziemlich allgemeine Verbesserung der Wohnbe dingungen der Arbeiter, die allerdings nicht so weit ging, dass die immer noch große Zahl von Gebäuden, die nach traditionellen Methoden errichtet wurden und oft in schlechtem technischen Zustand waren, ganz von den Gütern verschwunden wäre. Unterschätzt werden darf auch nicht die Verbesserung im Bereich [?], die vor allem bedingt war durch die Schwierigkeit, Nachfolger für Personen zu finden, die die Arbeit wegen schlechter Behandlung aufgegeben hatten, welche immer seltener passiv von Arbeitern akzeptiert wurde, die die Verhältnisse im Westen kannten. Aus Sorge um den Erhalt der Arbeitskräfte auf dem Gut fühlten sich die Gutsbesitzer oft genötigt, bei kleinen Verstößen ein Auge zuzudrücken. Einer der polnischen Gutsbe sitzer bemerkte: „In den Zeiten der guten Konjunktur war das Verhältnis zu den Leu ten insofern erleichtert, als man nicht auf Kleinigkeiten achtete.“ Allerdings zeigen die hier analysierten Quellen, dass die Verhältnisse auf vielen polnischen und deut schen Gutshöfen in dieser Hinsicht auch damals noch viel zu wünschen übrig ließen. Seit den neunziger Jahren des 19. Jahrhunderts gab es zwar auf manchen Gütern Ansätze von Institutionen oder Einrichtungen, die wenigstens teilweise den Abgrund verkleinern konnten, der in dieser Hinsicht zwischen Stadt und Land
klaff- 753
ZUSAMMENFASSUNG te. Erwähnt seien zumindest die Spar- und Versicherungskassen, die Volksläden mit Anteilen der Arbeiter an den Gewinnen, die Orte für Vergnügung und Unterhal tung. Jedoch kann man sich des Eindrucks nicht erwehren, dass sie auch bei einer weiteren günstigen Entwicklung der wirtschaftlichen Verhältnisse, ohne Störung durch den Krieg, eine Art von Extravaganz geblieben wären, eine Initiative, die den reichsten und sozial am stärksten bewussten Landbesitzern Vorbehalten blieb. Trau rige Wirklichkeit blieben dennoch weiterhin die großen Schwierigkeiten, wenn man schnelle und wirksame ärztliche Hilfe brauchte oder einen ruhigen Winkel für das Alter suchte. Wesentlich mehr als durch alle Aktivitäten von Landbesitzern wur de die Situation der Arbeiter durch die nächste Phase der Sozialgesetzgebung des Deutschen Reichs verändert, bei der Renten- und Invalidenversicherungen einge führt wurden. Angesichts der Möglichkeit der Befreiung von Gutsbesitzern von der Zugehörigkeit zu Krankenkassen ist aber schwer zu sagen, wie das System von Krankenversicherungen für Landarbeiter, das kurz vor dem 1. Weltkrieg eingeführt wurde, in der Praxis funktioniert hätte. Gegen Ende des hier untersuchten Zeitraums, schon im Zug der Veränderungen, die am Anfang des 20. Jahrhunderts in den Arbeitsverhältnissen eintraten, prognos tizierte der Vorsitzende der polnischen Zentralen Wirtschaftsgesellschaft, Tadeusz Kryspin Jackowski, einen raschen weiteren Fortschritt in diesem Bereich, als er sag te: „Die Anstellungen und die Preise unserer Arbeiter werden weiter wachsen; es wird viele
Hände zur Arbeit brauchen, noch mehr als heute. Viele Hände werden zwar durch Maschinen und verschiedene Geräte ersetzt werden, aber zu ihrer Bedie nung braucht es intelligente und willige Arbeiter, die gute Bezahlung verlangen. Darauf stellen wir uns ohne großen Widerwillen ein, denn dies ist ein Gebot der Gerechtigkeit. Aus unseren Dörfern werden schlechte Wohnungen vollständig ver schwinden, beijedem Haus wird es Obstbäume geben, es werden Volksläden entste hen, wo sie gebraucht werden, und Säle für die sonntäglichen Versammlungen der Arbeiter, um ihnen das Leben zu erleichtern und angenehm zu machen. Wir werden immer mehr Sorge für das Land und die Menschen tragen und auf diese Weise unse re landwirtschaftlichen Interessen mit den Aufgaben der kulturellen Gesellschaften in Einklang bringen.“ Doch es zeigte sich, dass diese Vorhersagen sich nie erfüllen sollten. Denn im Verlauf eines knappen Jahrzehnts kam es zu einer völligen Umwäl zung der politischen und wirtschaftlichen Verhältnisse, hervorgerufen durch den Krieg, die Niederlage des kaiserlichen Deutschlands und die Wiedererstehung eines unabhängigen Polens. Diese Umwälzung führte zur Trennung der großpolnischen Landwirtschaft von ihrem bisherigen Hauptabsatzgebiet, was dazu führte, dass die Mehrheit der Landbesitzer in eine sehr schwierige Lage geriet. Auch die Existenz bedingungen der Arbeiter waren trotz der fortschrittlichen Arbeitsgesetzgebung im polnischen Staat in der Zeit einer massiven Hyperinflation normalerweise schlechter als in den letzten Jahren vor dem Krieg. In dem Brand der dadurch
hervorgerufenen 754
ZUSAMMENFASSUNG sozialen Spannungen, mit dem allgemeinen Streik in der Landwirtschaft 1922 an der Spitze, blieb von den initiativen der Gutsbesitzer aus den Jahren vor 1914, wie sie hier beschrieben worden sind, nicht viel übrig. Denn es gab keine Rückkehr zum traditionellen Patriarchalismus, und alle zuvor besprochenen Konzeptionen und Programme fur Aktivitäten in der Arbeiterfrage, die hauptsächlich auf die praktische Seite gerichtet und theoretisch nicht besonders tiefgreifend waren, erwiesen sich als zu tief verwurzelt in den sozial-politischen Verhältnissen des letzten Jahrzehnts des wilhelminischen Deutschlands. Sie blieben also eine interessante und wichtige Episode, aber eben nur eine Episode, die in ihrem Umfang und ihrer Bedeutung auf keinen Fall zu vergleichen war mit der Rolle, die die Zusammenarbeit mit dem besitzenden Bauerntum in der Ideologie, der praktischen Tätigkeit und der späteren Legende des polnischen Teils der großpolnischen Gutsbesitzerklasse spielte. Übersetzt von Martin Faber
SPIS TREŚCI PRZEDMOWA {Witold Molik). 9 PODZIĘKOWANIA. 15 WSTĘP. 17 1. 2. 3. 4. 5. 6. Badania nad relacjami pomiędzy dworem a wsią w Poznańskiem. Uzasadnienie wyboru tematu. Cel pracy. Zakres rzeczowy, chronologiczny i terytorialny. Źródła i literatura przedmiotu. Konstrukcja pracy. 17 22 23 23 26 30 ROZDZIAŁ I ZIEMIANIE I ROBOTNICY ROLNI W POZNAŃSKIEM W DRUGIEJ POŁOWIE XIXI NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. 2. 3. 4. Poznańskie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Reformy uwłaszczeniowe i ich konsekwencje. ·. Postęp rolniczy w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku . . Wychodźstwo zarobkowe i ruchy migracyjne w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX
wieku. 5. Ziemiaństwo i wielka własność ziemska w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. 6. Wieś chłopska i chłopstwo posiadające po uwłaszczeniu. 7. Wieś folwarczna i jej mieszkańcy w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku . 5 33 33 37 39 44 45 60 64
SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ II „WIEJSKA KWESTIA ROBOCZA” W POGLĄDACH I DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNO-POLITYCZNEJ ZIEMIAN POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX l NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. U progu epoki: kwestia robotnicza na wsi w publicystyce i działalności organizacji rolniczych w latach pięćdziesiątych XIX wieku. a. Kwestia robotnicza na wsi w pracach organizacji rolniczych. b. Główne nurty w dyskusjach ziemian nad kwestią robotniczą w rolnictwie . 2. Ziemianie wobec kwestii robotniczej na wsi od początku lat sześćdziesiątych do po łowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. a. Centrabe organizacje rolnicze wobec kwestii robotniczej w rolnictwie. b. Ziemiańskie dyskusje nad organizacją pracy i systemami wynagrodzeń robotni ków rolnych. c. Ziemianie wobec kwestii „gospodarstwa w gospodarstwie”. d. Poglądy ziemian na położenie socjalne robotników rolnych. e. Reakcje ziemian na rozwój emigracji sezonowej i zamorskiej w drugiej połowie XIX wieku. f. Ziemianie wobec kwestii ubezpieczeń emerytalnych i inwalidzkich dla robotni ków
rolnych. 3. W obliczu masowego wychodźstwa ze wsi: ewolucja stanowiska ziemian wobec kwestii robotniczej w rolnictwie od końca XIX wieku do roku 1918 . a. Ziemianie w poszukiwaniu dróg zahamowania odpływu siły roboczej ze wsi. . . b. Poglądy ziemian na napływ robotników sezonowych i rozwój kolonizacji we wnętrznej jako drogi rozwiązania problemu braku siły roboczej na wsi . c. Ewolucja poglądów ziemian na kwestię socjalną na wsi folwarcznej. d. Nowe nurty w ziemiańskich dyskusjach nad organizacją pracy w gospodarstwach folwarcznych. :. e. Niemieckie i polskie organizacje rolnicze wobec nowych wyzwań w kwestii ro botniczej na wsi. 4. Ziemianie wobec kwestii robotniczejna wsi w tatach I wojny światowej. ROZDZIAŁ III WARUNKI PRACY W MAJĄTKACH ZIEMSKICH POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. Zatrudnianie w majątku. a. Zawieranie kontraktów. b. Formy i warunki kontraktów pracy. c. Czas trwania
zatrudnienia w majątku. 6 75 75 81 92 101 101 117 134 139 150 169 174 176 192 206 224 233 264 279 279 288 295 319
SPIS TREŚCI 2. Praca w majątku. a. Czas pracy. b. Organizacja, kontrola i wydajność pracy. c. Bezpieczeństwo pracy. 3. Relacje międzyludzkie i konflikty. a. Uwarunkowania i ewolucja relacji międzyludzkich na folwarku. b. Spory, konflikty i opór. c. Kary i represje. 325 325 360 374 388 388 399 413 ROZDZIAŁ IV 1. 2. 3. 4. KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYSOKOŚCI PŁAC W MAJĄTKACH ZIEMSKICH POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX wieku. a. Płace czeladzi. b. Płace deputantów. c. Płace
komorników. d. Place robotników dniówkowych i akordowych. Od „grynderki” po kryzys agrarny (od początku lat siedemdziesiątych do połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku). a. Płace czeladzi. b. Płace deputantów. c. Płace komorników. d. Place robotników dniówkowych i akordowych. W czasach masowej emigracji do Niemiec i rolniczej koniunktury (od połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku do wybuchu I wojny światowej). a. Płace czeladzi. b. Płace deputantów. c. Płace robotników dniówkowych. d. Płace robotników wolnych i sezonowych. W okresie I wojny światowej (1914-1918). 429 433 433 438 455 467 469 471
475 491 496 498 498 508 546 549 554 ROZDZIAŁ V WARUNKI SOCJALNO-BYTOWE ROBOTNIKÓW W MAJĄTKACH ZIEMSKICH POZNAŃSKIEGO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU. 1. Mieszkania robotników rolnych. a. Budynki mieszkalne robotników rolnych w trzeciej ćwierci XIX wieku. 7 573 573 577
SPIS TREŚCI b. Zmiany w budownictwie folwarcznym i mieszkaniach robotniczych w ostatniej ćwierci XIX wieku. c. Poprawa warunków mieszkaniowych robotników na początku XX wieku . 2. Wsparcie robotników przez dwór w chorobie, starości i nieszczęściu. a. Opieka lekarska. b. Wsparcie w starości i niedołęstwie. c. Pomoc okolicznościowa, wypadki losowe, nagrody i gratyfikacje. 3. Działalność oświatowa i kulturalna wśród robotników. a. Ochronki i edukacja dzieci robotniczych. b. Od karczem po sale wiejskie i składy ludowe. c. Od wieńca do gwiazdki. 603 620 637 637 651 669 678 678 684 688 ZAKOŃCZENIE. 697 BIBLIOGRAFIA. 703 INDEKS OSÓB. 725 SPIS ILUSTRACJI, RYSUNKÓW I
TABEL. 737 DER GUTSHOF UND SEIN DORF IN DER PROVINZ POSEN IN DER ZWEITEN HÄLFTE DES 19. UNDAM BEGINN DES 20. JAHRHUNDERTS: ZUSAMMENFASSUNG. 749
BIBLIOGRAFIA ŹRÓDŁA Archiwalia Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Rejencja w Bydgoszczy sygn. 1/317: Polizei Verwaltung aufden adlichen Gütern. sygn. 1/1387: Polizei Verwaltung aufden adlichen Gütern. Archiwum Państwowe w Poznaniu Naczelne Prezydium sygn. 3217: Polizeiverwaltung von den Rittergütern sowie die Verwaltung von Distriktskommis sariatgeschäften durch Gemeindevorsteher. sygn. 4362: Landwirtschaftliche Vereinswesen im Allgemeinen sowie Unterstützung und dessen Fortschritte in der Provinz Posen. sygn. 4419: Landwirtschaftlicher Provinzial-Verein in Posen. sygn. 4516: Landwirtschaftliche Jahresberichte. sygn. 4529-4531: Errichtung einer Landwirtschaftskammer. sygn. 4573: Die durch die Landwirtschaftskammer errichteten Zentralarbeitsnachweis, sygn. 4574—4583: Landwirtschaftskammersitzungen und Sitzungsprotokolle [1896-1918]. sygn. 4748—4750: Die Zentralstelle zur Beschaffung deutscher Ansiedler und Feldarbeiter in Berlin und sonstige Bestrebungen zur Heranziehung deutscher Arbeiter [1906-1908]. sygn. 4752: Die von den Landräten auf Grund des Erlass vom 19 August erstattenen Berichte. Rejencja w Poznaniu sygn. 16: Beschreibung des Kreises Kosten. sygn. 17: Beschreibung des Kreises Kröben im Regierungsbezirk Posen. sygn. 18: Kreis-Beschreibung des Krotoschiner Kreises. sygn. 19: Beschreibung des Meseritzer Kreises. 703
BIBLIOGRAFIA sygn. 769: Acta Generalia. Domänen. sygn. 770: Handacten. Komisja Kolonizacyjna Registratura I sygn. 162: Verwaltung Deutsch Koschmin [Wyki]. sygn. 163: Verwaltung Deutsch Koschmin Hd. [Koźminiec]. Registratura V sygn. 998: Ankaufdes Rittergutes Węgrzynów. sygn. 1190: Ankaufdes Rittergutes Dobrzyca и. Neuwelt mit Steinfeld. sygn. 1194: Ankaufdes Grundstücks Dobrzyca No 36 Kreis Krotoschin R. b. Posen. Konsystorz Ewangelicki sygn. 3937: Kirchenvisitationen in der Parochie Dobrzyca. Landratura Krotoszyn sygn. 275: Ankauf des von Sydowschen Grundstück in Dobrzyca. Landratura Międzychód sygn. 362: Gesindepolizei. sygn. 363: Gesindedienstbücher. sygn. 369: Kontraktbruch landwirtschaftlicher Arbeiter. sygn. 1838: Arrestierung und Ablieferung des entlaufenen Gesindes und deren Beschwerden. sygn. 1839-1840: Gesindestreitsachen. sygn. 1841: Ausferigung der Gesindedienstbücher. sygn. 1844: Festsetzung der ortsüblichen Tagelohnes gewöhnlicher Tagearbeiter und des durschnittliches Jahresarbeitsverdienstes der land- undforstwirtschaftlichen Arbeiter. sygn. 1859: Kontraktbruch landwirtschaftlicher Arbeiter. Landratura Ostrzeszów sygn. 128: Gesindewesen. Landratura Poznań Zachód sygn. 494: Die Verhältnisse der landwirtschaftlichen und der gewerblichen Arbeiter. Landratura Śmigiel sygn. 78: Gesindewesen. 704
BIBLIOGRAFIA Prezydium Policji w Poznaniu sygn. 4655: Landwirtschaftlichen Verein Posen-Samter. sygn. 4658: Verein deutscher Landwirthe zur Förderung deutscher Interessen. Majątek Baszków sygn. 141: Correspondem mit Herrn Dr. Solonski in Jutroschin, wegen unentgeltlichen ärztli chen Beistand der Landgemeinden bei den Herrschaften Jutroczyn u. Dupin 1846—1857. sygn. 142: Acta manualia der Güterverwaltung zu Wielkibör betreffend die Unterbringung der Marie Elisabeth nachgelassenen Tochter des im Herbst 1851 an der Cholera verstorbenen Schäfers Gottlieb Jaerke zu Dupin. sygn. 143 Prośby wsparcia, 1901-1902. sygn. 904: Pensionierungen auf der Herrschaft Baszków. Majątek Czerniejewo sygn. 1191 : Kontrakty o służbę. sygn. 1226: Instrukcje gospodarstwa rolnego. sygn. 1331: Wykaz budynków w majętności Szczytniki i Żołcz, 1874-1876. sygn. 1332: Opis i kosztorys reparacji budynków w Żołczu, 1877. sygn. 2357: Wzór kontraktu dla wyrobników, 1852. Majątek Gryżyna sygn. 40: Wyciągi wypłat kwartalnych, zaslug itd. sygn. 41: Dominium Gryżyna [wynagrodzenie pracowników]. Majątek Jarocin sygn. 550: Kontrakty o pracę, 1881-1889. sygn. 551: Personalakten. sygn. 552: Verschiedene Verträge und Abmachungen. sygn. 553: Diener und Kutscher. sygn. 578: Zusammenstellung über das Gehalt und Deputat welches von Dominium Bogusław jährlich zu zahlen ist. sygn. 579: Nachweis über Gehalt und Deputat beim Dominium Bogusław. sygn. 580-581: Gesinde-Lohn und Deputat-Buch Dominium Cilcz. Majątek Konarzewo sygn. 218: Administracja folwarku Głuszyny, 1887. sygn. 286: Akta tyczące się zbioru kontraktów ludzi
deputowanych na folwarku w Konarzewie, 1849-1850. sygn. 287: Akta tyczące się zbioru kontraktów do rachunków gospodarczych, 1852—1853. sygn. 288: Tabele prestacyjne służby folwarku w Babkach oraz w Podłozinach. 705
BIBLIOGRAFIA sygn. 298: Konarzewo - służba dworska, rzemieślnicy i najemnicy, 1701—1899. sygn. 2000: Opis stanu budynków na folwarku Dopiewiec, 1873. sygn. 2002: Beschreibung des Zustandes der Gebäude des Gutes Wiry, Kreis Posen, 1877. sygn. 2005: Opis budowli w Folwarku Podloziny, 1883. sygn. 2008: Opis budowli w dom. Głuszyna, 1887. sygn. 2612: Dissoluta — kontrakty o służbę, 1848—1877. sygn. 2613: Kontrakty folwarku Konarzewa, 1850-1851. sygn. 2614: Kontrakty o służbę, 1853. Majątek Objezierze sygn. 225: Kosztorysy i plany budowlane, 1909—1913. Majątek Smogulec sygn. 134: Ogólne warunki dzierżaw. sygn. 136: Dzierżawa Bogdanowa od św. Jana 1859. sygn. 137: Dzierżawa Bogdanowa od św. Jana 1875. sygn. 138: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawyfolwarku Chawłodno od św. Jana 1854. sygn. 139: Die Verpachtung von Chawłodno undKrzyźanki sygn. 140: Zeszyt zawierający dzierżawę Chawlodna od Sgo Jana 1869. sygn. 142: Dzierżawa Chawlodna od św. Jana 1869, 1880-1892. sygn. 143: Dzierżawa Chojny, 1892-1896. sygn. 144: Dzierżawa Jelenia, 1861-1894. sygn. 145: Dzierżawa Jelenia, 1895-1918. sygn. 148: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy folwarku Krzyźanki od .svu Jana 1854. sygn. 149: Dzierżawa Krzyżanek, 1869—1889. sygn. 150: Dzierżawa Krzyżanek, 1891—1898. sygn. 152: Zeszyt dotyczący się dzierżawy Parkowa od Śgo Jana 1874. sygn. 153: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy folwarku Potulina od Śgo Jana 1853. sygn. 154: Zeszyt tyczący się dzierżawy Potulina od Sw. Jana 1862. sygn. 155: Zeszyt tyczący się dzierżawy Potulina od Sgo
Jana 1874. sygn. 156: Tyczy się odbioru Potulina w r. 1884 i wydzierżawienia go panu Buczkowskiemu. sygn. 158: Zeszyt dotyczący się dzierżawy Smogulca, Budek i Prostkowa od Sgo Jana 1858 r. sygn. 159: Zeszyt dotyczący się dzierżawy Smogulca, Budek i Prostkowa od Sgo Jana 1870 r. sygn. 160: Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy Smogulca od Sgo Jana 1853. sygn. 161 : Akta Hrabiny Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy Dóbr Smoguleckich od Śgo Jana 1854. 706
BIBLIOGRAFIA sygn. 163 Akta hr. Czapskiej dziedziczki tyczące się dzierżawy dóbr Smolary od Sgo Jana 1853. sygn. 164: Zeszyt tyczący się dzierżawy Smolar od Sgo Jana 1860. sygn. 165: Zeszyt tyczący się dzierżawy Smolar od Sgo Jana 1874 r. sygn. 691: Różne przedmioty ogólnej administracji, 1859-1861. sygn. 695: Różne przedmioty ogólnej administracji, 1869-1870. sygn. 697: Różne przedmioty ogólnej administracji 1872-1874. sygn. 703: Acta Manualia zawierające własną Administracyą Smogulca z Młynem, Smogulecką Wsią i Potulinem od św. Jana 1884/85. sygn. 706: Güterdirektor Hawlitschka (korespondencja z właścicielem) Bd. 1. sygn. 714: Güterdirektor Hawlitschka (korespondencja z właścicielem). sygn. 717: Rendant Turski 1915-1917. sygn. 718: Korespondencja zarządcy dóbr Z. Turskiego do właściciela dóbr, 1915-1916. sygn. 720: Korespondencja zarządcy dóbr Z. Turskiego do właściciela dóbr, 1916-1917. sygn. 723: Korespondencja zarządcy dóbr Z. Turskiego do właściciela dóbr. sygn. 913: Verzeichniss der Unfälle im Bezirk der Dom.-Polizei-Verwaltung Smogulec. sygn. 939: Kontrakty sług i urzędników. sygn. 940: Kontrakty i obrachunki z komornikami. sygn. 941: Kontrakty rzemieślników i różnych innych. sygn. 942: Rozmaite kontrakty i korespondencja dotyczące takowych urzędników. sygn. 959: Tabele prestacyjne. sygn. 979: Wykazy zasług i ordynacji, 1908. sygn. 989: Wykazy najmu dziennego, 1916-1917. sygn. 990: Wykazy wypłat, 1917. sygn. 991: Wykazy wypłat, 1918. sygn. 992: Wykazy wypłat, 1919. sygn. 1045: Le orz i apteka 1898-1908. sygn. 1057: Sprawy ubogich 1875-1924. sygn. 1138: Etat dla
Kassy Smoguleckiejwsi na 1860/61. sygn. 1139: Zeszyt zawierający Kassowość od Sgo Jana 1861, 1861-1875. sygn. 1140: Etat dla Kassy Smoguleckiejwsi na 1862/1863. sygn. 1141 : Etaty i obrachunki roczne Kasy 1872-1891. sygn. 1353: Bau eines Dreifamilienhauses in Smogulec durch den Bauunternehmer Max Retzlajf in Kolmar i. P. 1909-1913. sygn. 1384: Umänderung der Arbeiterwohnhäuser in Smogulec 1913/1916. Majątek Tworzymirki sygn. 3: Akta Maciejowskiego tyczące się zgromadzenia Towarzystwa agronomicznego. Spuścizna Jackowskich sygn. 15—17: T.K. Jackowski, Notatki moje, 1.1—III. 707
BIBLIOGRAFIA PAN Biblioteka Kórnicka BK 1679: Zapiski o wpływie Niemców nabywców włości na łudność polską. BK 3119: Generalia i drobne dzierżawy, 1875-1910. BK 3124: Akta tyczące się dochodów z wydzierżawienia folwarków dóbr Kórnickich i Gronow skich, 1858-1869. BK 3128: Akta tyczące się wydzierżawienia Biernatek i Prusinowa [.] Kazimierzowi Sulikow skiemu, 1864. BK 3135: Akta tyczące się dzierżawienia Folwarku Dachowy [Walentemu] Łanowskiemu [.], także i Folwarku Zimina, 1858—1871. BK 3136: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Dachowy [.] Filipowi Wizę [i Zimina], լ 869-1881. BK 3149: Kontrakt wydzierżawienia folwarku Januszewo Nikodemowi Górskiemu, 1869. BK 3156: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Kijewa [.] Stanisławowi Gałdyńskiemu na lat 12 od 1-go lipea 1868 do 1-go lipea 1880 r. BK 3160: Akta tyczące się wydzierżawienie folwarku Kromolice Walentemu Łanowskiemu na lat 12 od S-go Jana 1869 do S-go Jana 1881. BK 3163: Kontrakty wydzierżawienia folwarku Kromolice Walentemu Łanowskiemu 1893 i Janowi Osowickiemu 1899, 1893—1899. BK 3165: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Szczodrzykowa (.) Teofilowi Golskiemu na lat 12 od S-go Jana 1869 do S-go Jana 1881 r. BK 3168: Kontrakt wydzierżawienia folwarków Trzebaw i Górka w powiecie poznańskim przez Józefa Plucińskiego, 1871-1880. BK 3169: Kontrakt i akta wydzierżawienia folwarków Trzebaw i Górka Franciszkowi Grabskie mu, 1883-1884. BK 3172: Akta tyczące się wydzierżawienia folwarku Zimina (.) Janowi Gładysz na lat 12, od Sgo Jana 1869 do Sgo Jana 1881 r. BK 3493 : Korespondencja z lat 1878-1880
[generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3496: Korespondencja z lat 1898-1904 [generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3498: Korespondencja z lat 1909—1919 [generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3499: Korespondencja z lat ¡911-1922 [generalnegopełnomocnika Zygmunta CelichowskiegoJ. BK 3503: Korespondencja dotycząca folwarków: Babin, Jarosławiec, Bagrowo od 1 lipea 1890 do 31 grudnia 1896 r, 1.1—II. BK 3504: Korespondencja dotycząca folwarków Babin, Jarosławiec, Bagrowo, 1896-1905. BK 3505: Korespondencja dotycząca folwarków: Babin, Jarosławiec, Bagrowo od 1.10.1905 do 31.12.1915. BK 3507: Bieganów [Bieganowo]. Korespondencja i akta administracyjne od 1.7.1890-1.1.1907. BK 3508: Bieganowo. Korespondencja z lat 1907-1922. BK 3512: Korespondencja dotycząca Dachowy, 1885-1903. BK 3517: Gądki. Akta i korespondencja, 1867—1881. BK 3518: Gądki 1.1 —1.10. 1882. Korespondencja. 708
BIBLIOGRAFIA BK 3524: Gądki. Korespondencja, 1898-1902. BK 3525: Gądki. Korespondencja, 1902-1904. BK 3526: Gądki. Korespondencja, 1905-1907. BK 3527: Gądki. Korespondencja, 1907-1909. BK 3530: Kijewo. Korespondencja, 1879-1909. BK 3574: Źrenica. Akta administracyjne, 1883-1885. BK 3575: Źrenica. Korespondencje od 1.1.1886-1.7.1888. BK 3576: Źrenica. Korespondencja, 1874—1890. BK 3577: Źrenica. Korespondencja, 1890-1892. BK 3578: Źrenica. Korespondencja, 1892—1898. BK 3579: Źrenica. Korespondencje od 1.7.1897 do 1.7.1903. BK 3580: Źrenica. Korespondencja, 1895—1909. BK 3596: Akta i korespondencja w różnych sprawach gospodarczych Majętności Kórnickiej, 1879-1924. BK 3613: Umowy o pracę w dobrach kórnickich, granowskich i gołuchowskich, 1808-1875. BK 3623: Opinie o służbie folwarcznej i rzemieślnikach oraz korespondencja dotycząca służby, 1832-1880. BK 3647: Rachunki i wykazy ordynarii oraz zasług pracowników majętności kórnickiej i rze mieślników, m. in. stolarzy, 1845—1881. BK 3648: Ogólny etat potrzebnych pieniędzy, zboża i innych naturaliów na utrzymanie wszel kich urzędników biurowych, gospodarczych i leśnych oraz ludzi [.] w Dobrach Kórnickich, Trzebawskich i Granowskich za rok 1857/8. BK 3651: Etat pensji, zasług i ordynarji w Dobrach Kórnickich na rok 1869-70. BK 3658: Rejestr zasług i ordynariifolwarku Dziećmierowa na rok 1857/8. BK 3663: Etatfolwarku Dziećmierowa na rok 1865/66. BK 3696: Zabezpieczenie robotników i urzędników. Kasa Chorych. Akta generalnego pełnomoc nika Zygmunta Celichowskiego, 1913-1922. BK 3705 Zestawienie znajdujących się w dobrach
Kórnickich, Granowskich i Trzebawskich emerytów i sierot, 1857. BK 5095: Budowle Majętności Kórnickiej w Dziećmierowie, Pierzchnie, Ziminie, Biernatkach, Szczodrzykowie, Gołuchowie, Kunowie, Januszewie, Kijewie, 1854-1871. BK 5098: Budowle. Generalia odr[okuj. 1902 do r[oku], 1916 (do 31/12.1915). BK 5110: Kosztorys czworaków, mających się nowo wybudować w Babinie w roku 1880. BK 5112: Akta budowlane Majętności Trzebawskiej i Babińskiej [oraz Bagrowa i Jarosławca] (kosztorysy), 1880-1902. BK 5120: Budowle. Biernatki, 1847-1907. BK 5132: Budowle. Januszewo, 1872-1907. BK 5135: Kosztorys czworaków mających się nowo wybudować w Jarosławcu w roku 1878. BK 5138: Kijewo. Akta budowlane z lat 1865-1913. BK 5140: Kromolice. Budowle, 1864—1921. 709
BIBLIOGRAFIA BK 5143: Pierzchno. Budowle, 1860-1918. BK 5145: Prusinów. Sprawy budowlane, 1877—1902. BK 5148: Runów. Budowle, 1842-1903. BK 5151: Szczodrzyków. Budowle, 1863-1911. BK 6318: Raporta kasowe. Etaty, etat pensji, zasług i ordynarii w dobrach kórnickich 1869-1887. BK 6320: Raporty kasowe Dóbr Kórnickich, 1.1—II (1882—1910). BK 6321 : Etaty i raporta kasowe Dóbr Kórnickich od 1.7.1887 do 1896. BK 7617: Listy Zygmunta Celichowskiego do Jadwigi Zamoyskiej. BK 7668: Listy Zygmunta Celichowskiego do Władysława Zamoyskiego. BK 11011: F. Buchtalarz, Wspomnienia z Wielkopolski na przełomie XIX wieku i z pierwszej połowy XX spisane na podstawie opowiadań żyjących i przeżyć własnych w Gostyczynie nad Prosną, pow. Ostrów Wielkopolski. Cz. I Walka z germanizacją. BK 11027: L. Janta-Połczyński, Wspomnienia. BK 11046: S. Pokomowski, Dzieje mojego żywota 1891-1945. BK 11047: B. Molenda, Wspomnienia z początku XX w. BK 11059: A. Węcławek, Moje życie i lata walki. Wspomnienia ze życia i z lat walki w szeregach Francuskiej Partii Komunistycznej, Komunistycznej Partii Belgii, K.P.P, P.P.R., P.Z.P.R. [IV 1962]. BK 11259: M. Żółtowska, Pamiętniki Marii z Kwileckich Żółtowskiej urodzonej w 1870 r, spisa ne z pamięci od r. 1941-go, t. I-II. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk sygn. 890: Chrzanowski T, Wspomnienia lat ubiegłych. Biblioteka Raczyńskich Korespondencja W. Swinarskiego, sygn. 1082, 1084, 1087. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich sygn. 13813/11:1. Stablewska, Pamiętnik z lat 1882-1937. sygn. 15759/H: Papiery Tumów. Korespondencja Stanisława Tumy z
łat 1891-1942. Listy od różnych osób. Lit. D—H. sygn. 15767/П: Papiery Tumów. Korespondencja Stanisława Tumy z lat 1891—1942. Listy od różnych osób. Lit. Sp—Ty. sygn. 15776/11: Papiery Tumów. Korespondencja Stanisława Tumy z lat 1891—1942. Listy od różnych osób. Lit. Wo-Ż. 710
BIBLIOGRAFIA Źródła drukowane Prasa „Annalen der Landwirtschaft” 1844-1870. „Arbeiterfreund” 1870. „Das Land” 1892-1919. „Der Landwirth” 1867, 1871-1872. „Dziennik Poznański” 1898-1899, 1907-1909. „Kurier Poznański” 1899, 1908. „Landwirtschafttliches Centralblatt fur die Provinz Posen” 1873-1875; 1878-1880; 1888; 18901892; 1894-1897;1899-1900;1905-1906; 1912-1918. „Mitteilungen des landwirtschaftlichen Centralvereins für den Netzdistrikt” 1854—1856, 1865-1870. „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy” 1836—1843. „Robotnik” 1905-1918. „Robotnik Katolicko-Polski” 1916, 1918. „Rocznik Walnego Zebrania Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkiem Księstwie Poznańskiem” 1896-1919. „Roczniki Centralnego Towarzystwa Gospodarczego” 1861. „Ruch Chrześcijańsko-Społeczny” 1903-1910. „Ziemianin” 1850-1919. Wydawnictwa sprawozdawcze i okolicznościowe organizacji rolniczych Bericht über die Thätigkeit des Kosten-Fraustädter landwirtschaftlicher Vereins vom Jahre 1858 bis 1861, hrsg. R. Lehmann, Lissa 1861. Bericht über die Gestaltung der landwirtschaftlichen Verhältnisse in der Provinz Posen 18721918 [ukazywało się następnie kolejno pod tytułami: Jahresbericht über die Gestaltung der landwirtschaftlichen Verhältnisse in der Provinz Posen; Jahresbericht des landwirtschaftli chen Provinzialvereins för Posen; Jahresbericht der Landwirtschaftskammerfür die Provinz Posen; Jahresbericht über den Zustand der Landeskultur im Gebiete der Landwirtschafts kammer für die Provinz Posen], Bericht über die Verhandlungen des Deutschen Landwirtschaftsraths 1875. Bericht über die Verhandlungen der vom
Landes-Ökonomie-Kollegium einberufenen Konferenz betreffend Landarbeiterfrage am 29. November 1913 im Abgeordnetenhaus zu Berlin. Chosłowski J., Pięćdziesięciolecie Towarzystwa Rolniczego Pleszewsko-Odolanowskiego, Poznań 1911. Die Landwirtschaftliche Unfallversicherung im Deutschen Reiche 1888-1908. Festschrift zum Jubiläum der Unfall- und Invalidenversicherung 1910, Berlin 1910. Jahresbericht der Posenschen landwirtschaftlichen Berufsgenossenschaft für das Geschäftsjahr 1913, Posen 1914. 711
BIBLIOGRAFIA Die Entwicklung der Landwirtschaft der Provinz Posen in der Zeit von 1906-1910, Posen 1911. Komierowski R., Rys historyczny dwudziestopięcioletniego istnienia Towarzystwa Centralnego Gospodarczego na W. Ks. Poznańskie, Poznań 1886. Książka jubileuszowa wydana w 50 rocznicę założenia Towarzystwa Inowrocławsko-Strzelińskiego, Inowrocław 1912. Księga jubileuszowa wydana w 50-tą rocznicę założenia Centralnego Towarzystwa Gospodar czego w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1911. Milewski J., Pogląd na 50-letnią działalność Towarzystwa Rolniczego Sredzko-Wrzesińsko-Gnieźnieńskiego 1851—1901, Poznań 1901. Pluciński L., Towarzystwo Rolnicze Poznańsko-Szamotulskie 1860-1910. Rozwój rolnictwa w obrębie Towarzystwa w ostatnich latach pięćdziesięciu, Poznań 1910. Sczaniecki K., Rys historyczny Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu połączonych powiatów kościańskiego, krobskiego, krotoszyńskiego, śremskiego i wschowskiego od czasu zawiązania aż do końca 1864, Poznań 1865. Sczaniecki K., Rys historyczny Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu od czasu zawiązania aż do końca roku 1893, Poznań 1894. Sześćdziesięciolecie „Ziemianina" organu Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wiel kiem Księstwie Poznańskiem 1850-1910 Poznań 1910. Verhandlungen der Berliner Conferenz ländlicher Arbeitgeber, hrsg. T. v. d. Goltz, Danzig 1872. Verhandlungen des König!. Landes-Ökonomie-Kollegiums” 1894,1901, 1909, 1911,1914. Verhandlungen der sechszehnten Provinzial-Landtages der Provinz Posen im Jahre 1871/Transakcye szesnastego Sejmu prowincyalnego prowincyipoznańskiej,
Posen 1871. Verhandlungen des 27. Provinzial-Landtages der Provinz Posen im Jahre 1892, Posen 1892. Verhandlungen des 29. Provinzial-Landtages der Provinz Posen im Jahre 1895, Verhandlungen des Reichstags. XII. Legislatursperiode. I. Session. Stenographische Berichte, Bd. 227: Von der Eröffnungssitzung am 19. Februar 1907 bis zur 30 Sitzung am 16. April 1907, Berlin 1907. Verhandlungen des Reichstags. XII. Legislatursperiode. I. Session. Stenographische Berichte, Bd. 230: Von der Eröffnungssitzung am 21. Januar 1908 bis zur 110. Sitzung am 27. Febru ar 1908, Berlin 1908. Dzienniki urzędowe, akty i komentarze prawne, zbiory praw i przepisów „Amstblatt der König! Regierung zu Posen/Dziennik Urzędowy Król. Regencyi w Bydgoszczy” 1858, 1888, 1914, 1916, 1917. „Amstblatt der König! Regierung zu Posen/Dziennik Urzędowy Król. Regencyi w Poznaniu” 1830, 1836-1837, 1841, 1847, 1864, 1867, 1871, 1874, 1877, 1881, 1888, 1890, 1896, 1905-1906, 1914. Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918, Poznań 1919. Francke, Die Gesinde-Ordnung vom 8. November 1810, wie sie von Neujahr 1900 an Geltung hat nebst den zubehörigen Gesetzen, Hannover-Berlin 1899. 712
BIBLIOGRAFIA Gesetz, betreffend die Abänderung der Unfallversicherungsgesetze. Unfallversicherungsgesetz für Land- und Forstwirtschaft, „Deutsches Reichsgesetzblatt” 1900, nr 26, s. 403—404. Gesetz über die Landwirtschaftskammern. Vom 30 Juni 1894, „Gesetz-Sammlung für die König lichen Preussischen Staaten” 1894, nr 22, s. 126-133. Gesetz, wegen Aufhebung der Abgaben von Gesindebüchern vom 21 Februar 1872, „Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten” 1872, nr 10, s. 160-161. Jacobi, Die Preussische Gesindeordnung vom 8. November 1810 und ihre Ergänzungsgesetze, Berlin 1900. Landgemeindeordnung für die sieben östlichen Provinzen der Monarchie, s. 103-106. Lindenberg, Das Preussische Gesinderecht im Geltungsbereiche der Gesindeordnung vom 8. November 1810, Berlin 1901. Loos, Polizeidistriktkommissar in der Provinz Posen, Posen 1892. Posseldt H., Das Preussische Gesinde-Recht im Geltungsbereiche des allgemeinen Landrechts, oprac. C. Lindenberg, Berim 1889. Reichsversicherungsordnung vom 19. Juli 1911 nebst dem Einführungsgesetz, hrsg F. Stier-Somte, München 1913. Satzungen der Landwirtschaftskammerfür die Provinz Posen,, „Gesetz-Sammlung für die König lichen Preussischen Staaten” 1895, nr 32, s. 380-385. Verordnung betreffend die Errichtung von Landwirtschaftskammern. Vom 3. August 1895, „Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten” 1895, nr 32, s. 363. Verordnung wegen Einführung von Gesindedienstbüchern vom 29. September 1846, „Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten” 1846, nr 36, s. 467-469. Wickede, Handbuch der Polizei-
Verwaltungfir die Provinz Posen, Wiesbaden 1898. Wydawnictwa statystyczne Gemeindelexicon für das Königreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1885 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Königlichen Preussi schen Statistischen Landesamte, Heft V: Provinz Posen, Berlin 1888. Gemeindelexicon für das Königreich Preussen. Auf Grund der Materialien der Volkszählung vom 1. Dezember 1905 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Königlichen Preussi schen Statistischen Landesamte, Heft V: Provinz Posen, Berlin 1908. Gregorovius, Statistische Darstellung des Kreises Pleschen/Wyobrażenie statystyczne powiatu pleszewskiego, Pieschen 1863. Ståhlberg, Statistische Darstellung des Kreises Adelnau/Wyobrażenie statystyczne powiatu odolanowskiego, Ostrowo 1863. Statistische Beschreibung des Kreises Kolmar in Posen, Kolmar 1877. Statistische Darstellung des Kreises Buk/Wyobrażenie statystyczne powiatu bukowskiego, Woll stein 1865. Wocke, Statistische Beschreibung des Landkreises Posen aus amtlichen Quellen zusammenge stellt, Posen 1863. 713
BIBLIOGRAFIA Literatura rolnicza i społeczna z epoki Agahd K. Kinderarbeit und Gesetz gegen die Ausnutzung kindlicherArbeitskraft in Deutschland (unter Berücksichtigung der Gesetzgebung des Gesetzgebung des Auslandes und Beschäfti gung der Kinder in der Landwirtschaft), Jena 1902. Ascher, Die ländliche Arbeiter-Wohnungen in Preussen, Berlin 1897. Asmis W., Zur Entwicklung der Landarbeiterlöhne in Preussen, Berlin 1919. Bierei E, Die Bewegung der Arbeitslöhne in der Landwirtschaft, „Landwirtschaftliche Jahr bücher”, Bd. 40: 1911, s. 341^408. Breinlinger K., Die Landarbeiter in Pommern und Mecklenburg. Dargestellt nach dem Erhebun gen des Evang.-Sozialen Kongresses, Heildelberg 1903. Buzek J., Historya polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków. Od traktatów wiedeńskich do ustaw wyjątkowych z 1908 r, Lwow 1909. Chłapowski D., O rolnictwie, wyd. Ш, Poznań 1852. Chrzanowski H., Die Lohnsysteme der ländlichen Arbeiter mit besonderer Berücksichtigung des Grossherzogthums Posen, Posen 1877. Cieszkowski A., O ochronach wiejskich, Lwów 1845. Cieszkowski A., Zur Verbesserung der Lage der Arbeiter aufdem Lande, Berlin 1846. Dalsky H., Landwirtschaftliche Friedens- und Kriegslöhne in der Provinz Posen, Merseburg 1917. Die Lage der ländlichen Arbeiter im Deutschen Reich, oprać. T. v. d. Goltz, Berlin 1875. Chła powski A., Die belgische Landwirtschaft im 19. Jahrhundert, Stuttgart 1900. Die ländliche Arbeiterfrage. Beantwortet durch die bei dem Königl. Landes-Oeconomie-Collegium aus allen Gegenden der preussischen Monarchie eingegangenen Berichte landwirt schaftlicher
Vereine über die materiellen Zustände der arbeitenden Classen aufdem platten Lande, hrsg. A. v. Lengerke, Berlin 1849. Doliwa Z., Szkice historyczno-społeczne, Zurych 1898. Dyhrenfurth G., Ein schlesisches Dorfund Rittergut. Geschichte und soziale Verfassung, Leipzig 1906. Gagezow, Erhebungen über die landwirtschaftlichen Arbeiterverhältnisse der Provinz Posen im Jahre 1908, Posen 1909. Gagezow, Erhebungen über die landwirtschaftlichen Arbeiterverhältnisse der Provinz Posen im Jahre 1910, Posen 1911. Gerhardt F., Die Landarbeiter in der Provinz Ostpreussen, Lucka 1902. Goltz T. v. d., Die ländliche Arbeiterfrage und ihre Lösung, Danzig 1872. Goltz T. v. d., Ländliche Arbeiterwohnungen. Darstellung der Nothwendigkeit einer Verbes serung der ländlichen Arbeiterwohnungen nebst Vorschlägen und Zeichnungen zu ihrer zweckmässigen Verbesserung, Königsberg und Tilsit 1865. Gömand R., Die Lage der grundbesitzenden Tagelöhner in Nordwest- und Ostdeutschland mit besonderer Berücksichtigung der Provinzen Schlesien und Posen, Berlin 1910. Grabski W., Praca społeczna na wsi w Niemczech, „Ateneum”, t. 1: 1897, z. 3, s. 458-473. 714
BIBLIOGRAFIA Klebs J., Die Landeskultur-Gesetzgebung, deren Ausführung und Erfolge im Grossherzogtum Posen. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte dieser Provinz, Berlin 1860. Krische R, Die Provinz Posen, Ihre Geschichte und Kultur unter besonderen Berücksichtigung ihrer Landwirtschaft, Stassfurt 1907. Libelt К., Koalìcya kapitalu i pracy, Poznań 1868. Libelt К., O ulepszeniu stosunków roboczej klassy ludu po włościach wedle pomysłu Augusta Cieszkowskiego [w:] Pisma krytyczne, t. V: Poznań 1851, s. 43—54. Marchlewski J., Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskich zaboru pruskiego, Lwów 1903. Meitzen A., Der Boden und die landwirtschaftlichen Verhältnisse des Preussischen Staates, Ber lin 1869, Bd. II. Mulert O., Vierundzwanzig ostpreussische Arbeiter und Arbeiterfamilien: Ein Vergleich ihrer ländlichen und städtischen Lebensverhältnisse, Jena 1908. Müller G., Die ständigen ländlichen Arbeiter in den östlichen Provinzen, besonders in Pommern und Posen, „Arbeiterfreund”, Jg. 8: 1870, s. 228-229. Nathusius, Die Zustände und die Reform des ländlichen Gemeindewesens in der Provinz Posen, „Schriften des Vereins ftir Sozialpolitik”, Bd. 42, 1890. Praktyczna filozofia wiejskiego gospodarstwa przez Prawego Chrześcijanina, Poznań 1845. Nobis R., Dokładna i praktyczna książka podręczna o wszystkich częściach i odnogach gospo darstwa wiejskiego dla gospodarzy i uczących się gospodarstwa ze szczególnym uwzględ nieniem potrzeby uczniów gospodarstwa i początkujących gospodarzy, Leszno 1851, t. I-II. Reiter W., Powszechna opieka nad ubogimi w Niemczech, Poznań 1905. Rose A., Kwestia
robotników rolnych ze szczególnym uwzględnieniem stosunków wielkopol skich, Poznań 1919. S. W. v, Ueber da wesen der landwirtschaftliche Vereine, Bromberg 1861. Schmidt G., Lohnformen und Arbeitsverhältnisse in der Landwirtschaft, Berlin 1913. Sczaniecki I., Zapiski gospodarskie, ułożył i wyd. S. Sczaniecki, Poznań 1866. Skarżyński W., Szkic historyczny rozwoju rolnictwa polskiego w zaborze pruskim i ogólny pogląd na obecne położenie polskiej własności ziemskiej w Wielkopolsce, Poznań 1889. Trzciński J., Russisch-Polnische und Galizische Wanderarbeiter im Grossherzogtum Posen, Stuttgart-Berlin 1906 Trzciński J., Kwestja robotnika rolnego, Poznań 1907. Tumo S., Jak zatrzymać robotnika na wsi? Przyczynek do kwestyi socjalnej, Poznań 1907. Weber M., Die Verhältnisse der Landarbeiter im ostelbischen Deutschland, Leipzig 1892. Willamowitz-MöIlendorffH., Zur Landgemeindeordnungsfrage in der Provinz Posen, „Schriften des Vereins für Sozialpolitik” Bd. 42 (1890). Wize K., Położenie robotników rolnych w Poznańskiem po wojnie (1919-1923), Poznań 1925. Wolniewicz W. A., O gospodarstwie majątkowem czyli o stosunkach finansowych W. Ks. Poznań skiego, Leszno 1855. 715
BIBLIOGRAFIA Wygodziński W., Die Landarbeiterfrage in Deutschland, Tübingen 1917. Zirkel, Die Krankenversicherung der Landarbeiter, Posen 1913. Pamiętniki i wspomnienia Chrzanowski T., Wspomnienia z lat ubiegłych [Fragmenty z czasów zaboru pruskiego], oprać. S. Borowiak, „Dobrzyckie Studia Ziemiańskie” 2014, nr 4, s. 58-102. Jackowski T.G., W walce o polskość, Kraków 1972. Morawski K., Wspomnienia z Turwi, Kraków 1981. Niemojowski J.N., Wspomnienia, Warszawa 1925. Raczyński E., Rogalin ijego mieszkańcy, Poznań 1991. Sczaniecki K., Pamiętnik. Wielkopolska i powstanie styczniowe we wspomnieniach galicyjskiego ziemianina, oprać. W. Molik, Poznań 1999. Szułdrzyński T., Wspomnienia wielkopolskie, oprać. J. Szułdrzyński, Londyn 1977. Wojciechowski J., Życiorys własny robotnika, oprać. J. Chałasiński, Warszawa 1971,1.1—II. Edycje źródeł Bojanowski E., Dziennik, t. І-ГѴ, obj., skoment., wstępem poprzedził L. Smółka, Wrocław 2009. Instrukcje gospodarcze dla majątków w pierwszej połowie XIX wieku, wyd. J. Bielecka, Poznań 1959. Korespondencja Edmunda Bojanowskiego z łat 1829-1871,1.1: Listy Edmunda Bojanowskiego z lat 1836-1871, obj., skoment. i zarysem bibliogr. poprzedził L. Smółka, Wrocław 2001. Lage und Kampf der Landarbeiter im ostelbischen Preussen (vom Anfang des 19. Jahrhunderts bis zur Novemberrevolution 1918/1919), oprać. H. Hübner, H. Kathe, Berim 1977, Bd. I—II. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, hrsg. K.E. Bom, H.-J. Henning, F. Tennstedt, I. Abt.: Von der Reichsgründungszeit bis zur kaiserlichen Sozialbotschaft
(1867-1881), Bd. 7: Armengesetzgebung und Freizügigkeit, 2. Halbband, bearb. Ch. Sachsse, F. Tennstedt, E. Roeder, M. Peterle, Darmstadt 2000. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, hrsg. K.E. Born, H.-J. Henning, F. Tennstedt, II. Abt: Von der Kaiserlichen Sozialbotschaft bis zu den Februarerlassen Wilhelms II (1881 bis 1890), Bd. 2, Teil 2: Die Ausdehnungge setzgebung und die Praxis der Unfallversicherung, bearb. W. Ayass, Darmstadt 2001. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, K. E. Born, hrsg. H.-J. Henning, F. Tennstedt, II. Abt.: Von der Kaiserlichen Sozialbotschafi bis zu den Februarerlassen Wilhelms II (1881 bis 1890), Bd. 5: Die gesetzliche Krankenver sicherung und die eingeschriebenen Hilfskassen, bearb. A. Hänlein, F. Tennstedt, H. Winter, Darmstadt 2009. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, K. E. Bom, hrsg. H.-J. Henning, F. Tennstedt, II. Abt.: Von der Kaiserlichen Sozialbotschafi bis zu den Februarerlassen Wilhelms II (1881 bis 1890), Bd. 6: Die gesetzliche Invaliditäts 716
BIBLIOGRAFIA undAltersversicherung und die Alternativen aufgewerkschaftlicher und betrieblicher Grund lage, bearb U. Haerendel, M. Peterle, Darmstadt 2004. Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Sozialpolitik 1867 bis 1914, begr. P. Rassow, KE. Born, hrsg. H.-J. Henning, F. Tennstedt, Abt. III: Ausbau und Differenzierung der Sozialpolitik seit Beginn des neuen Kurses (1890-1904), Bd. 7: Armenpflege und kommuna le Wohlfahrtspolitik, bearb.W. Rudloff, G. Rust-Schmöle, Darmstadt 2016. Prałat E., Ród historii. Historia rodu. Archiwum kopaszewskie Chłapowskich, Leszno 2016. Strajki rolne w Wielkopolsce 1919-1922. Materiały archiwalne, oprać. A. Czubiński, M. Skrzek, Warszawa 1959. Opracowania Architektura niedostrzegana. Budownictwo folwarczne Wielkopolski, Poznań 1994. Banaszak M., Strzeszewski C., Katolicka myśl i działalność społeczna w zaborze pruskim w latach 1865-1918, [w:] Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832-1939, red. C. Strzeszewski, R. Bender, K. Turowski, Warszawa 1981, s. 96-107. Bątkiewicz-Szymanowska E., Tytus Działyński (1796-1861), Kórnik 2018. Baudis D., Nussbaum H., Wirtschaft und Staat in Deutschland vom Ende des 19. Jahrhunderts bis 1918/19, Berlin 1978. Bittner-Nowak A., Wielkie i małe pieniądze. Bankowość w Poznaniu w XIX i na początku XX w., „Kronika Miasta Poznania” 1997, nr 2, s. 9-51. Boentert A., Kinderabeit im Kaiserreich 1871-1914, Paderborn 2007. Borowiak S., „Jak zatrzymać robotnika na wsi?" - ziemianie wielkopolscy wobec emigracji robotników rolnych do okręgów przemysłowych Rzeszy niemieckiej na przełomie XIX і XX w., „Studia z
Historii Społeczno-Gospodarczej XIX і XX w.”, t. 8: 2010, s. 195-214. Borowiak S., Centralne Towarzystwo Gospodarcze w Wielkim Księstwie Poznańskim wobec pro blemu wychodźstwa robotników rolnych w IIpołowieXIXw., „Dobrzyckie Studia Ziemiań skie”, t. 2: 2011, s. 22-37. Borowiak S., Sprawa ordynacji rydzyńskiej na tle walki o ziemię w Poznańskiem w II poł. XIX i napocz. XXw., Poznań 2008. Borowski S., Kształtowanie się rolniczego rynku pracy w Wielkopolsce w okresie wielkich reform agrarnych 1807-1860, Poznań 1963. Borowski S„ Rozwarstwienie wsi wielkopolskiej w latach 1807-1914. Studium statystyczne nad społecznymi i ekonomicznymi następstwami włączenia wsi w orbitę rynku, Poznań 1962. Borowski S„ Rozwój mechanizacji pracy w rolnictwie Wielkopolski w latach 1823-1890, „Rocz niki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 18: 1956, s. 132-227. Borowski S„ Rozwój mechanizacji pracy w rolnictwie Wielkopolski w latach 1890-1914, „Rocz niki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 19: 1957, s. 161-255. Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej na Pomorzu: działalność gospodarcza Stanisła wa Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Wrocław 1979. 717
BIBLIOGRAFIA Broszkowska I., Żółtowscy z Godurowa, Warszawa 2010. Brożek A., Ruchy migracyjne z ziem polskich pod panowaniem pruskim w latach 1850—1918, [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, red. A. Pilch, War szawa 1984, s. 178-179. Buchsteiner I., Izba Rolnicza prowincji Pomorze Zachodnie w latach 1896-1914, „Zapiski Historyczne”, t. 61: 1994, z. 4, s 65-78. Burszta J., Społeczeństwo i karczma. Propinacja, karczma i sprawa alkoholizmu w społeczeń stwie polskim XIX wieku, Warszawa 1951. Chałasiński ƒ., Chłopskie tradycje, kółka rolnicze a przemiany wsi wielkopolskiej w XIX w., „Kultura i Społeczeństwo” 15: 1971, nr 2, s. 37-65. Chałasiński J., Drogi awansu społecznego robotnika. Studium oparte na autobiografiach robot ników, Warszawa 1979. Chamot M., Problematyka migracji ekonomicznej z Pomorza Gdańskiego w poglądach ruchu chrześcijańsko-społecznego w zaborze pruskim (koncepcje ks. Stanisława Sychowskiego), [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne., s. 61-68. Chłapowski D., Chłapowscy. Kronika rodzinna, uzup. i przygot, do druku K. Chłapowski, War szawa 1998. Chłapowski D., Potworowscy. Kronika rodzinna, uzup. i przygot. do druku K. Chłapowski, War szawa 2002. Downar-Zapolska A., Poglądy ziemiaństwa polskiego W. Ks. Poznańskiego i Pomorza Gdań skiego na pracę w rolnictwie w latach 1871-1914, Poznań 1990. Drewniak B., Robotnicy sezonowi na Pomorzu Zachodnim (1890-1918), Poznań 1959. Dzieje Wielkopolski, 1.1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969. Dzieje Wielkopolski, t. П: Lata 1793-1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973. Dzieje wsi
wielkopolskiej, red. W. Rusiński, Poznań 1959. Epsztein T., Działalność społeczna i kulturalna ziemianek z Lubelszczyzny w drugiej połowie XIX i XX wieku, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, է. III: Panie z dworów i pałaców, red. H. Łaszkiewicz, Lublin 2007, cz. 2, s. 147-166. Epsztein T., Pracownicy dóbr ziemskich w XIX i XX wieku -jedna grupa społeczna czy wiele?, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, է. V: Praca i życie codzienne w majątku ziemiańskim, red. H. Łaszkiewicz, Lublin 2012, s. 365-376. Epsztein T., Wokół definicji ziemiaństwa, [w:] O polskich elitach raz jeszcze. Studia ofiarowa ne profesor Janinie Leskiewiczowej z okazji dziewięćdziesiątych urodzin, red. T. Epsztein, S. Górzyński, A. Karpiński, Warszawa 2007, s. 55-68. Flemming J., Die vergessene Klasse: Literatur zur Geschichte der Landarbeiter in Deutschland [w:] Arbeiter und Arbeiterbewegung in Vergleich, hrsg. K. Tenfelde, München-Oldenburg 1986, s. 389-418. Flemming J., Obrigkeitsstaat, Koalitionsrecht und Landarbeiterschaft. Zur Entwicklung des länd lichen Arbeitsrechts zwischen Vormärz und Reichgründung, [w:] Preussen im Rückblick, wyd. H.-J. Puhle, H.-U. Wehler, Göttingen 1980, s. 247-272. 718
BIBLIOGRAFIA Florkowski H., Dzieło generała z Turwi, Kościan 1979. Głowacka A., Początki szkolnej oświaty rolniczej w Wielkopolsce (1840-1914), Poznań 1965. Głowacka A., Włodzimierz Adolf Wolniewicz. Pionier postępu rolniczego w Wielkim Księstwie Poznańskim, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria B: Historia Nauk Biolo gicznych i Medycznych, 1960, z. 3, s. 141-270. Groniowski K., Robotnicy rolni w Królestwie Polskim 1871-1914, Warszawa 1977. Groniowski K., Uwłaszczenie chłopów w Polsce: geneza-realizacja-skutki, Warszawa 1976. Grot Z., Generał Dezydery Chłapowski 1788-1879, Warszawa-Poznań 1983. Grześ B., Kozłowski J., Kramski A., Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, red. L. Trzeciakowski, Poznań 1976. Gucka A., Obraz emigracji polskiej na łamach „Dziennika Poznańskiego" i „Kuriera Poznań skiego ”, Warszawa 2005. Gzella G., Pismadla ludu pod zaborami w pierwszej połowie XIX wieku, Toruń 1994. Huerkamp C., Aufstieg der Arzte im 19. Jahrhundert. Vom gelehrten Stand zum Professionellen Experten: Das Beispiel Preussens, Göttingen 1985. Jakóbczyk W., Komplikacje regulacyjne w Poznańskiem, „Roczniki Historyczne” 20: 1952, s. 139-166. Jakóbczyk W., Patron Jackowski, Poznań 1938. Jakóbczyk W., Pierwsze Centralne Towarzystwo Rolnicze w Poznańskiem, „Roczniki Historycz ne”, R. 15: 1939, s. 83-115. Jakóbczyk W, Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976. Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku. Dzieje pracy organicznej, t. I-III, Poznań 1951-1967. Jakóbczyk W., Szkoła rolnicza w Żabikowie 1870-1876, „Studia i Materiały
do Dziejów Wielko polski i Pomorza”, t. 1: 1955, z. 1, s. 255-273. Jakóbczyk W, Uwłaszczenie chłopów w Wielkopolsce, Warszawa 1951. Jankowiak S., Kasyno Gostyńskie (1835—1846). Upoczątków pracy organicznej w Wielkopolsce, Gostyń 1996. Jassern G., Majątek smogulecki w latach 1918-1937, Poznań 1976. Jaworski R., Swój do swego: studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarności Wielkopolan 1871-1914, przekł., oprać, i posłowie W. Molik, Poznań 1998. Jedynak K., Uwarunkowania dobroczynności ziemiańskiej w latach 1918-1939, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, V: Praca i życie codzienne w majątku ziemiańskim, red. H. Iwaszkie wicz, Lublin 2012, s. 264 n. Kalinka W., Jenerał Dezydery Chłapowski, Kraków 1885. Karwat J., Maksymilian Jackowski 1815-1905, Poznań 2006. Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815-1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego podpanowaniem pruskim, tłum. Z. Chodemy-Loew, oprać, i posłowie K. Makowski, Poznań 2001. 719
BIBLIOGRAFIA Kniat M., Dzieje uwłaszczenia włościan w Wielkim Księstwie Poznańskim, t. 1: Poznań 1939, t. 2: Poznań 1949. Kornacka M.M., EdmundBojanowski (1814—1871), „Nasza Przeszłość”, t. 26: 1967, s. 5—145. Kowal S., W międzywojennym dwudziestoleciu, [w:] Robotnicy wielkopolscy w XIX i XX wieku. Warunki pracy i życia, red. C. Łuczak, Poznań 1988, s. 201—281. Kowal S., Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871—1914, Poznań 1982. Kozłowski J., Rozwój organizacji społeczno-narodowych wychodźstwa polskiego w Niemczech 1870-1914, Wrocław 1987. Kozłowski J., Wielkopolska podpruskim zaborem w latach 1815—1918, Poznań 2006. Kwilecki A., Ziemiaństwo wielkopolskie, Poznań 1998. Kwilecki A., Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001. Laubert M., Der Flottwellsche Güterbetriebsfons in der Provinz Posen. Ein Beitrag zur preussi- sehen Polenpolitik und ostmärkischen Siedlungsgeschichte, Breslau 1929. Łuczak C., Dzieje gospodarcze 1871-1990, է. I: Druga Rzesza i Republika Weimarska, Poznań 2004. Łuczak C., Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815-1918), Poznań 2001. Łuczak C., Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze, Poznań 1988. Lukasiewicz D., Nowa analiza „Czarnego rejestru”. Studium źródłoznawcze, „Kwartalnik Historyczny” 1997, nr 2, s. 131-161. Macyra R., Tellus ֊ szlachetne cele, smutny koniec, „Kronika Miasta Poznania” 1997, nr 2, s. 52-91. Majątki wielkopolskie, 1.1: Powiat gostyński, oprać. J. Goszczyńska, Szreniawa 1997. Majątki wielkopolskie, է. II: Powiatpleszewski, oprać. S. Małyszko, Ł.
Gajda, Szreniawa 1996. Majątki wielkopolskie, t. III: Powiat ostrowski, oprać. S. Małyszko, Szreniawa 1996. Majątki wielkopolskie, է. IV: Powiat leszczyński, oprać. M. Jarzewicz, Szreniawa 1996. Majątki wielkopolskie, է. V: Powiat kościański, oprać. J. Goszczyńska, Szreniawa 1998. Majątki wielkopolskie, t. VII: Powiat sremski, oprać. M. Strzałko, Szreniawa 2002. Majątki wielkopolskie, t. ѴІП: Miasto Poznań, Szreniawa 2004. Majątki wielkopolskie, t. IX: Powiat gnieźnieński, oprać. M. Strzałko, Szreniawa 2013. Mańkowski A.E., Kronika domowa Mańkowskich, Warszawa 2017. Matelski D., Rola ziemiaństwo niemieckiego w industrialtacji ziem polskich w latach 1815—1945, [w:] Studia z historii społeczno-gospodarczej XIXiXX wieku, t. ѴПІ, Łódź 2010, s. 57—78. Matusik P., Stan badań nad dziejami Kościoła Poznańskiego w XIX wieku, [w:] Kościół poznań ski w historiografii, red. L. Wilczyński, Poznań 2009, s.135—177. Matusik P., „Nadeszła epoka przejścia. ” Nowoczesność w piśmiennictwie katolickim Poznań skiego 1836-1871, Poznań 2011. Molik W, Dawni właściciele Dobrzycy na tle ziemiaństwo wielkopolskiego od końca XVIII do początku XX wieku, [w:] Dawni właściciele Dobrzycy na tle swoich czasów, red. S. Borowiak, Dobrzyca 2017, s. 117-130. 720
BIBLIOGRAFIA Molik W., Działalność społeczno-polityczna Dezyderego Adama Chłapowskiego, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 17: 1981, s. 105-123. Molik W., Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Poznań 2009. Molik W., Polnische Landwirtschaftsvereine im Grossherzogtum Posen im 19. Jahrhundert, [w:] Aufsteigen und Obenbleiben in Europäischen Gesellschaften des 19. Jahrhunderts, hrsg. K. Holste, D. Hüchtker, M.G. Müller, Berlin 2009, s. 115-121. Molik W., Polnische und deutsche Grossgrundbesitzer des Grossherzogtums Posen im Alltagsle ben, „Studia Historica Slavo-Germanica” 18: 1991—1992, s. 63-73. Molik W., Przekształcanie się wielkopolskiego szlachcica w ziemianina ֊ uspołecznionego far mera w XIX i na początku XX w., [w:] Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, red. A. Kwilecki, Poznań 2004, s. 24-44. Molik W., Przemiany w strukturze narodowościowej i społecznej wielkich właścicieli ziemskich w Poznańskiem (od końca XVIII do początku XX wieku), [w:] Szlachta i ziemiaństwo polskie oraz niemieckie w Prusach i Niemczech w XVIII—XX w., red. W. Stępiński, Szczecin 1996, s. 159-177. Molik W., Rozrzutność i oszczędność ziemiaństwo polskiego w zaborze pruskim w XIX i na początku XX wieku, [w:] Rozrzutność i skąpstwo w tradycji kulturowej i rzeczywistości, red J. Tazbir, A.K. Banach, Kraków 2005, s. 133-155. Molik W., Stan badań nad dziejami ziemiaństwo na ziemiach polskich w okresie zaborów, [w:] Od zjazdu w Łodzi do zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. K.A. Makowski, K.
Karolczak, Warszawa 2017, s. 11-45. Molik W., Wieś a dwór w dziewiętnastowiecznej Wielkopolsce, [w:] Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, Kielce 1999, s. 229-243. Molik W., Wzór osobowy ziemianina w Wielkim Księstwie Poznańskim w drugiej połowie XIX i początkach XX w., [w:] Ziemiaństwo polskie 1795-1945. Zbiór prac o dziejach warstwy i ludzi, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1985, s. 121-145. Molik W., Ziemiaństwo wobec modernizacji społeczeństwa polskiego w latach 30.-50. XIX wie ku, [w:] Dwór a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, M. Przeniosło, Kielce 2008, s. 23-37. Molik W., Życie codziennie ziemiaństwo w Wielkopolsce w XIX i na początku XX w. Kultura materialna, Poznań 1999. Mudzo F., Niemiecka własność ziemska w Wielkopolsce w latach 1815-1914, „Przegląd Zachodni” 2016, nr 2, s. 23-31. Murzynowska K., Polskie wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880—1914, Wrocław 1972. Nawrocki S., Rozwój kapitalizmu w rolnictwie Wielkopolski w latach 1793-1865 (na przykładzie majątku lwóweckiego), Poznań 1962. Nichtweiss J., Die ausländische Saisonarbeiter in der Landwirtschaft der östlichen und mittleren Gebiete des Deutschen Reiches 1890-1914, Berlin 1959. 721
BIBLIOGRAFIA Owsińska A., Sprawa chłopska w świetle publicystyki poznańskiej z lat 1823-1848, Warszawa 1955. Paprocki F., Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella (1830-1841), Poznań 1970. Pirko M., Niemiecka polityka wywłaszczeniowa na ziemiach polskich w latach 1907-1908, War szawa 1963. Plaul H., Eine erste Quellenedition zur Geschichte des Landproletariats, „Jahrbuch für Wirt schaftsgeschichte” 1982, Teil III, s. 167-174. Plaul H., Landarbeiterleben im 19 Jahrhundert, Berlin 1979. Początek M., Rola i czynności fizyków powiatowych w Wielkim Księstwie Poznańskim, „Archi wum Historii i Filozofii Medycyny” 75: 2012, s. 26-43. Potocki S.K., Podstawy finansowe Biblioteki Kórnickiej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 12: 1976, s. 19-47. Potocki S.K., „PrzewodnikRolniczo-Przemysłowy” 1836-1845, Poznań 1986. Prałat E., Miejsca i sztuka. Kopaszewo, Łódź 2015. Prałat E., Miejsca i sztuka. Rąbin, Łódź 2016. Prałat E., Miejsca i sztuka. Turew, Łódź 2017. Prusy w dobie kształtowania się kapitalizmu (1806-1871), red. G. Kucharczyk, Poznań 2014. Puhle H.-J., Agrarische Interessenpolitik und preussischen Konservatismus im wilhelminischen Reich (1893-1914), Hannover 1966. Puhle H.-J., Politische Agrarbewegungen in kapitalistischen Industriegesellschaften. Deutsch land, USA und Frankreich im 20. Jahrhundert, Göttingen 1975. Rezler M., Emilia Sczaniecka 1804-1896, Poznań 1996. Rogala A., Źródła do dziejów Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich w Wiel kim Księstwie Poznańskiem w latach 1890-1914, „Przegląd Tomistyczny”, t. 1: 1984, s. 301-319. Rogala W,
Życie i walka wsi wielkopolskiej w latach 1919-1925, Warszawa 1956. Rosen H., Bilanz. Das deutsche Gut in Posen und Pommerellen, Hameln 1972. Rosen H., Saat und Ernte. Lebensbilder Posener deutscher Landwirte, Hameln 1978. Samomodernizacja społeczeństw w XIX wieku: Irlandczycy, Czesi, Polacy, red. L. Trzeciakow ski, K.A. Makowski, Poznań 1999. Sachsse Ch., Tennstedt F., Geschichte der Armenfürsorge in Deutschland, Bd. 1: Vom Spätmittel alter bis zum 1. Weltkrieg, Stuttgart 1998. Saul K., Um die konservative Struktur Osteibiens. Agrarische Interessen, Staatsverwaltung und ländliche „Arbeitemot”, [w:] Deutsche Konservatismus im 19. und 20. Jahrhundert, red. D. Stegmann, B.-J. Wendt, Р.-Ch. Witt, Bonn 1983, s. 129-198. Schildt G., Die Landarbeiter im 19 Jahrhundert — eine unvollendete Klasse, „Archiv flir Solzialgeschichte” 36: 1996, s. 1-26. Seweryn Mielżyński 1804-1872, Poznań 2018. 722
BIBLIOGRAFIA Seyferth A., Die Heimatfront 1870/71. Wirtschaft und Gesellschaft im deutsch-franzözischer Krieg, Padebom 2007. Spree R., Soziale Ungleichheit vor Krankheit und Tod. Zur Sozialgeschichte der Gesundheitsbe reichs im Deutschen Kaiserreich, Göttingen 1981. Sroka. S., Działalność społeczno-charytatywna Edmunda Bojanowskiego, „Grabonoskie Zapiski Regionalne” 1992, որ 2, s. 25-42. Stępiński W., Naczelne organizacje rolnicze na Pomorzu Zachodnim wobec odpływu ludności wiejskiej z prowincji latach 1870—1900, [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIXiXXw., red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1995, s. 69-91. Stępiński W., Państwo, „ dyktat pośrednictwa ” a powstanie Izby Rolniczej Pomorza Zachod niego w latach 1893-1897, [w:] Państwo i społeczeństwo na Pomorzu Zachodnim do 1945 roku, red. W. Stępiński, Szczecin 1997, s. 259-294. Stępiński W., Społeczna i własnościowa struktura wielkiej własności ziemskiej na Pomorzu Zachodnim w XIX i początkach XX wieku, [w:] Szlachta i ziemiaństwo na Pomorzu w dobie nowożytnej (Przemiany struktur wewnętrznych), red. J. Dygdała, Toruń 1993, s. 97—112. Stöcker G., Agrarideologie und Sozialreform im Deutschen Kaiserreich: Heinrich Sohnrey und der Deutsche Verein för ländliche Wohlfahrts- und Heimatpflege 1896-1914, Göttingen 2011. Stolleis, M. Geschichte des Sozialrechts in Deutschland, Ein Grundriss, Stuttgart 2003. Studia nad życiem i działalnością Dezyderego Chłapowskiego, red. K. Zimniewicz, „Rocznik Leszczyński, t. 4: 1980, s. 177-268. Szelągiewicz A., Edmund Bojanowski ijego dzieło, Poznań 1966. Szewczak J.,
Budownictwo z gliny w dawnej polskiej literaturze technicznej, „Architecturae et Artibus” 2009, nr 1, s. 84-98. Szewczak J., Nietypowe materiały budowlane — glina, gnój i domieszki - w świetle dawnego polskiego piśmiennictwa, cz. 2: Stropy, sufity, dachy, „Architecturae et Artibus” 2012, nr 1, s. 47-52. Szulc W., Pośrednictwo pracy w Wielkopolsce w latach 1871-1914, „Zeszyty Naukowe Uniwer sytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Historia”, z. 7: 1967, s. 321-332. Szulc W., Pod panowaniem pruskim, [w:] Robotnicy wielkopolscy w XIX і XX wieku. Warunki pracy i życia, red. C. Łuczak, Poznań 1988, s. 9-199. Szulc W., Położenie klasy robotniczej w Wielkopolsce w latach 1871-1914, Poznań 1970. Szuman-Purol I., Gospodarka Wielkopolski w okresie pierwszej wojny światowej, Poznań 1979 [maszynopis pracy doktorskiej w Bibliotece UAM], Tenfelde K., Ländliches Gesinde in Preussen. Gesinderecht und Gesindestatistik 1810 bis 1861, „Archiv für Sozialgeschichte” 19: 1979, s. 189-229. Tennstedt F., Heinrich Noetel und die Anfänge der Unfallverhütung in der deutschen Landwirt schaft. Eine Studie zur Vorgeschichte des „ Verbandes der deutschen landwirtschaftlichen Berufsgenossenschaften’’, „Soziale Sicherheit in der Landwirtschaft” 1976, s. 103-116. 723
BIBLIOGRAFIA Tennstedt F., Sozialgeschichte der Sozialpolitik in Deutschland. Vom 18 Jahrhundert bis zum Ersten Weltkrieg, Göttingen 1981. Tennstedt F., Der Ausbau der Sozialversicherung in Deutschland 1890 bis 1945, [w:] Staatliche, städtische und kirchliche Sozialpolitik vom Mittelalter bis zum Gegenwart, Stuttgart 1991, s. 225-243. Trzeciakowski L., Pod pruskim zaborem 1850-1918, Warszawa 1973. Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848-1928, Warszawa 2003. Trzeciakowski L., Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964. Tupalski J., Generał Dezydery Chłapowski 1788—1879, Warszawa 1983. Vormbaum T., Gesinderecht und Politik, [w:] (К)Еіпе Arbeit wie jede andere? Die Regulierung von Arbeit in einem Privathaushalt, red. K. Schewiwe, J. Krawietz, Berlin 2014, s. 23-40. Wachowski M., Praktyki rolnicze w Poznańskiem w XIX wieku, „Roczniki Wyższej Szkoły Rol niczej w Poznaniu” 1960, s. 101-121. Wachowski M., Szkoła żabikowska - studium z zakresu historii nauki i nauczania rolniczego w Poznańskiem, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, Seria B: Historia Nauk Bio logicznych i Medycznych, z. 2: 1959, s. 5-151. Wajda K„ Robotnicy rolni w Prusach na przełomie XIX і XX wieku. Zaostrzenie ustawodawstwa, „Kwartalnik Historyczny” 1968, nr 1, s. 23-40. Wajda K., Junkierstwo wschodniopruskie wobec odpływu robotników z rolnictwa na przełomie XIX і XX wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1968, nr 4, s. 574—578. Wajda K., Wieś pomorska na przełomie XIX і XX w., Poznań 1964. Wajda K., Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach
1850-1914, WrocławWarszawa-Kraków 1969. Warkoczewski S., Położenie robotników rolnych w Wielkopolsce w latach 1929-1939, Warsza wa 1965. Wawrzykowska-Wierciochowa D„ Emilia Sczaniecka: opowieść biograficzna, Warszawa 1970. Wehler H.-U., Das Deutsche Kaiserreich 1871-1918, Göttingen 1994, s. 54-59. Wierzchosławski S„ Bilans badań nad dziejami ziemiaństwa na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w XIX wieku, [w:] Od zjazdu w Łodzi do zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, red. K.A. Makowski i K. Karolczak, Warszawa 2017, s. 117-131. Wojciechowska M., Materiały do dziejów katolickich towarzystw robotników polskich w Wielko polsce, „Poznańskie Studia Teologiczne”, t. 6: 1986, s. 399-422. Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, red. A. Kwilecki, Poznań 2004. Wysłouch S„ Studia nad koncentracją ziemi w rolnictwie śląskim w latach 1850-1914. Struktura agrarna ijej zmiany, Wrocław 1956. Wysocka B„ Plenipotent, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 24: 1996, s. 59-92. Wrzesiński W., Polacy zaboru pruskiego wobec problemów wychodźstwa, [w:] Wychodźstwo a kraj. Studia historyczne, red. K. Gronowski, W. Stankiewicz, Warszawa 1981, s. 9-73.
INDEKS OSOB A Acerenza-Pignatelli 55, 81 Adamczewska Marianna 668 Adamska Józefka 643 Adamski Stanisław [St. A.] 230, 251, 258, 277, 285, 345, 376, 381, 430, 542, 639, 728 Aereboe Friedrich 228, 230 Agahd Konrad 339, 340, 341, 714 Akalińska 658 Albert Friedrich Wilhelm Teodor 726 Albrecht H. 619 Alkiewicz 584 Anders 143 Andrzejewski Mikołaj 312 Anhalt-Dessau Friedrich von 422 Antkowiak 673 Ascher Ludwig 29, 604, 614, 618 Asmis Walter 19, 29, 331, 333, 432, 502, 508, 509, 512, 518, 521, 533, 538, 540, 542, 546, 549, 551,552,714 Au Juliusz 104, 133,255 Ayass Wolfgang 376, 639, 716 В Baczyński Teofil 678 Bagrowska Anna 663 Balcer Kazimierz 11, 15, 692 Balcer Szymon 15 Ballhausen Robert Lucius 50 Baltzer Otto 341 Banach Andrzej Kazimierz 51 Banaszak Marian 258, 717 Bandelin Erich 177-179, 181, 184, 198, 201, 203, 206, 209, 211, 213, 215, 227, 231, 329 Bandelowowie 409 Baranowski 650, 668 Barcina Józefa 664, 666 Bartoszewski 558 Bątkiewicz-Szymanowska Edyta 403, 682, 686, 717 Baudis Dieter 41,717 Bender Ryszard 258, 717 Berg Max 421 Berger Antoni 658 Bey Karl 420 Białkowski A. 320 Bielawscy 643 Bielecka Janina 335, 716 Bierei Ernst 19, 29, 432, 482, 519, 714 Biernacki Michał 96 Bilon Tomasz 471 Bismarck Otto von 44, 50,113, 187 Bittner-Nowak Anna 50, 717 Bleesker-Kohlsaat Charles 635 Biomeyer Adolph 125 Blümel 646 Bniński Karol 421 Bocheński Marcin 16 Boentert Angelika 30, 338-341, 357-359, 717 Bojanowski Edmund 63, 90, 678-680, 690, 716, 720, 723 Bom Karl Erich 376, 638, 716, 717 Bom-Fallois Friedrich von 179, 181, 182, 185, 186, 234,242-245, 727 725
INDEKS OSÓB Borowiak Stanisław 11-14, 21, 33, 59, 610, 716, 717,720 Borowicz Tadeusz 63 Borowski Stanisław 10, 17, 20, 26, 27, 30, 35, 38-41, 43, 45, 46, 56, 60-62, 64, 77, 92, 348,367,368,370,375,384,456,575,717 Borzyszkowski Józef 30, 112, 717, 723 Böttger Hugo 618 Braunek Tadeusz 605, 620, 621 Bredow 139 Breinlinger Karl 327, 346, 432, 512, 546, 618, 619,714 Brejski Stanisław 188 Breza Eugeniusz 63 Brincken Ferdinand von den 82 Broel-Platerowie 51 Broszkowska Izabela 678, 718 Brownsford Antoni 126,130, 393,445 Brownsford Kazimierz 269, 371 Brożek Andrzej 30, 44, 718 Brzeski Franciszek 577 Brzeski Julian 175, 189, 196, 215, 216, 220, 254, 256, 262, 332, 336, 371, 390, 397, 399, 405,416, 417, 482, 684, 700 BuchowskiA. 122 Buchowski K. 578 Buchsteiner Ilona 234, 718 Buchtalarz Franciszek 64, 73, 280, 301, 419, 710 Budziszewski 428 Bukowiecki Julian 141, 142, 579, 600, 602 Bumlach421 Buresch Walther 244 Burszta Józef 402 Busse Georg 272 Busse Hugo von 420 Buzek Józef 37, 61, 714 C Caban Wiesław 9, 12, 15, 21, 36, 63 CapriviLeo von 41, 115, 160, 175, 683 Caro Leopold 553 Cegielski Hipolit 42, 105, 141, 725, 726 Celichowski Zygmunt 27, 166, 262, 280-284, 288,292,293,303,312,324,346,389,401, 404,406,407,412,413,416-418,428,513, 605,608,620,631,644-647,649,650,654, 656, 657, 661, 663-674, 683-685, 688, 690,694,698,708-710,718,730 Chacharowska Józefa 674 Chałasiński Józef 17, 19, 20, 22, 28, 64, 279, 280, 283, 322, 339, 341, 388, 389, 393395, 400, 410, 413, 518, 524, 532, 533, 590, 598, 602, 629, 683, 684, 688-690, 693,699 Chamot Marek 254, 718 Chłapowscy 628, 643, 662, 677, 680,
681, 686,717,718 Chłapowska Antonina 643, 656, 661,669, 678 Chłapowska Róża z Jezierskich 642 Chłapowska Tekla 681 Chłapowska Teofila 680 Chłapowska Wanda 677, 680 Chłapowski Alfred 208, 714 Chłapowski Dezydery (z Kopaszewa) 324, 325, 628, 629, 643, 662, 677, 681, 718 Chłapowski Dezydery (z Szołdr) 422 Chłapowski Dezydery Adam (generał) 40, 52, 76, 87, 88, 122, 346, 363, 364, 367, 577, 643, 656, 661, 669, 678, 682, 714, 719, 720, 723, 724 Chłapowski Jan 266, 275 Chłapowski Józef 63, 680 Chłapowski Krzysztof 325, 628, 629 Chłapowski Maciej 148 Chłapowski Mieczysław 559, 627, 677,680 Chłapowski Stanisław 643, 679 Chłapowski Tadeusz 669, 678 Chłapowski Zygmunt 518, 519, 520, 530 Chociszewski Józef [Józef znad Obry] 684 Chodemy-Loew Zofia 36, 719 Chojnacki J. 404 Chosłowski Janusz 101, 132, 711 Chrzanowski Henryk 19, 29, 104, 119, 120, 122, 124, 125, 130, 137, 138, 352, 356, 432, 451, 454, 455, 473, 475, 481-483, 488,490, 491,493^196, 714 Chrzanowski Stanisław 228, 229, 230, 231, 503,728 Chrzanowski Tadeusz 568, 610, 620, 710, 716 726
INDEKS OSÓB Cichowicz Zbigniew 309 Ciesielska 656 Cieszkowski August 76, 77,93,118, 122, 162, 678, 714 Cordo 610 Cybichowski Stefan 263, 625, 629, 631 Czapliński Przemysław 10 Czapska Eleonora 27, 289, 433, 579, 588, 593,706, 707 Czapski Józef 237 Czarliński Leon 186, 187, 193 Czarneccy 67,409 Czarnecka Stanisława 691 Czarnecki Józef 409, 691 Czarnecki Zygmunt 166 Czartoryscy 27, 51 Czartoryska Elżbieta 679 Czartoryski Olgierd 628 Czartoryski Zygmunt 627 Czubiński Antoni 318, 565, 717 Drewniak B. 238-241, 245, 267, 285, 287, 317,353,553,634,718 Duncker Alexander 726 Dutkiewicz Kazimierz 593 Dygdała Jerzy 59, 723 Dyhrenfiirth Gertrud 432, 714 Dykier Wacław 275 Dyna Anna 667 Działowski Eustachy 509 Działyńscy 51, 686 Działyńska Cecylia 407, 646, 656 Działyńska Gryzelda Celestyna 27, 402, 640, 642, 656,662, 670-672, 682, 730 Działyński Jan 670 Działyński Tytus 402,403, 717 Dzieduszyccy 27 Dziembowski Julian 188, 189,196, 256, 258 Dziembowski Sigismund von 191, 200, 204, 205, 227,235, 727 Dziembowski Zygmunt 172, 189, 190 D Dalsky Herbert 19, 29, 329, 333, 337, 357, 373, 432, 501, 502, 508, 518-520, 535537, 541, 542, 548, 549, 551, 554, 555, 557, 562, 570, 571,634,714 Danielowski H. 79 Dante Alighieri 663 Daum 237 Dąbrowski Wojciech 15 Delhaes August von 81 Diebich 424 Dobosz Józef 15 Dobrzycki Henryk 139, 151, 321, 393, 609 Dohnalowa Teresa 34 Dolata 397 Doliwa Z. (Dłuski Kazimierz) 19, 714 Domiński Jan 659 Donimirska Helena 147 Donimirski Edward 230, 371, 503 Donimirski Kazimierz 371 Donimirski Teodor 75, 87 Doroccy 643 Downar-Zapolska Aldona 20, 24, 30, 228, 369,718 E Endell
Ernst 70, 116, 172, 173, 178, 198, 200, 234,237,239, 293, 329, 333, 727 Epsztein Tadeusz 24, 669, 718 Esden-Tempski Kazimierz 66, 228-230, 309, 310, 521 F Faber Martin 743 Fabian Franz 421 Faustmann Anna 300 Filipiak Andrzej 15 Fischer von Mollard Maria 422 Flemming Jens 30, 66-68, 72, 73, 718 Florkowski Henryk 643, 662, 682, 719 Flottwell Eduard Heinrich 38, 49, 418, 722 Fluche Robert 201 Fontowicz 284 Frąckowiak 656, 663, 673 Frąckowiak Andrzej 649 Frąckowiakowa 663 Francke Wilhelm Christian 296, 712 Fryderyk Wilhelm 1619 Fryderyk Wilhelm IV 76 727
INDEKS OSÓB G Gagezow Otto 29,236, 248, 714, 728 Gajda Łucja 578, 720 Galon 189 Galos Adam 107,198, 200 Gałdyński Stanisław 708 Gapczyńska Nepomucena 674 Gądecki Jan 425 Gemershausen Arthur 171 Gerhardt Felix 327, 346, 432, 500, 512, 546, 618,619,714 Gerlach Max 79, 232 Gerlach Otto 432 Gersdorff Rudolf von 200 Gierke Walter 421 Gładysz Jan 708 Gładysz Józef 138, 451, 577, 579, 590, 600 Głębocki Józef 186, 193 Głowacka Apolonia 52, 55, 84, 87, 92, 363, 719 Goebel Roman 206, 224, 225, 227,258 Goguel 420 Gołski Teofil 708 Goltz Theodor von der 19, 29, 112, 121, 125, 137, 143, 195, 203, 217, 326, 328, 336, 431, 469,473,492,499, 591, 712, 714 Gołatka 656 Gomuła Franciszka 414,427 Gömand R. 550, 714 Gorzeńscy 409 Goszczyńska Jolanta 574, 578, 720 Górna Stanisława 674 Górska Antonina 642 Górski Nikodem 708 Górzyński Sławomir 24, 718 Grabiak Michał 290, 729 Grabowski Kazimierz 41,208,251,257, 266 Grabski Franciszek 708 Grabski Władysław (z Kurcewa) 622 Grabski Władysław 208, 714 Graeve Aleksander 679 Graevenitz 79 Gregorovius Ernst Ferdinand 280, 326, 436, 446, 467,468, 591, 637, 713 Gregorowicz Jan Kanty 684 Groniowski Krzysztof 38,151,719, 724 Grot Zdzisław 52,118, 719 Grotke 138 Grudziński Zygmunt 679 Grzegorzewski Antoni 312 Grzelczak Piotr 15 Grześ Bolesław 36, 45, 61, 719 Gucka Agnieszka 151, 718 Günther 237 Gutmann Carl 633 Gutowski Ignacy 679 Gzella Grażyna 63, 719 H Haerendel Ulrike 639, 717 Hänlein Andreas 638, 716 Hansemann Adolph von 610 Hansemann Ferdinand 116, 198, 610 Hansemann Wolf von 422 Hansemannowie 54 Hardt Richard von 54, 686 Hardtowie 629, 675 Hawlitschka
Alois 266, 293, 315, 324, 562, 569, 646, 655, 656, 662, 707 Hebanowski Stanislaw 577, 578 Heliński 676 Helle 420 Hennicke Theodor 726 Henning Hans-Joachim 29, 376,638, 716, 717 Heydebreck Carl 204 Heydecki 684 Heynitz Emst 436,446, 454,464,468 Hiñe Alina 15 Hindenburg Paul von 264 Hinsch Max 215,237,269,421 Hitler Adolf 44, 50 Hoffmeister Amo 245, 264, 266, 268-270, 273,274 Hoffmeyer Fritz 237,422 Hoffmeyer Louis 113 Holste Karsten 76 Holsteinowie 619 Holtey 275 Hoym Karl Georg 47 Hübner Hans 29, 69,295, 716 Hüchtker Dietlind 76 Huerkamp Claudia 637, 638, 719 728
INDEKS OSÓB Hulewicz Adam 237 Hulewicz Edward 616 Hiinerasky 173 Hutten-Czapski Bogdan 27, 266, 293, 315, 324, 408, 421, 562, 569, 625, 644-647, 649, 650, 655, 656, 662,707, 730 J Jabczyński Mieczysław 277 Jackowscy 51, 188, 252, 275, 288, 293, 355, 482, 620, 707, 727 Jackowska Jadwiga 691 Jackowska Maria 692 Jackowska Paula 683, 691 Jackowski Maksymilian 62,63,103,125, 129, 137, 155, 364, 367, 389, 402-404, 431, 445,450-452, 579, 591, 685, 719, 725 Jackowski Tadeusz Gustaw 676,683, 692, 716 Jackowski Tadeusz Kryspin 28, 40, 43, 53, 116, 188, 190, 196, 204, 213, 224, 225, 231, 232, 237, 251-253, 256-259, 275, 276, 278, 288, 293, 297, 316, 318, 319, 323, 325, 355, 364, 365, 368, 371, 374, 397, 398, 416, 482, 513, 517, 559, 576, 577, 579, 584, 603, 610, 620, 622, 676, 677, 690-692, 695, 701, 707, 727 Jacobi O. 68, 69, 72, 283, 288, 289, 296, 298, 299, 425,426, 640, 713 Jaerke Gottlieb 662, 705 Jaerke Marie Elisabeth 652, 705 Jagna 404 Jakimowicz Teresa 577 Jakóbczyk Witold 20, 30, 34, 37-39, 50, 60, 62, 64, 76, 77, 90, 103, 200, 205, 242, 348,439, 456,488,718,719 Jakś-Ivanowska Magdalena 15 Janaszak Stanisław 416 Jandziński Stanisław 313 Janke 122 Jankowiak 319 Jankowiak Stefan 63, 76, 90, 719 JannaschR. 121 Janta-Połczyński Leon 417, 621, 701 Jarzewicz Jarosław 11 Jarzewicz Magdalena 574, 720, 731 Jassem Grażyna 12, 568, 719 Jastrzębski Bolesław 676 Jaworski Rudolf 37, 45, 719 Jedynak Katarzyna 669, 719 Jezierski 673 Jouanne 283 Józef z Warszawy 684 Jóźwiakowie 643 К Kaczmarek Wiesław 15 Kaczor 667 Kalckbrenner Johannes 205 Kalckreuth Wilhelm von 655 Kalinka Walerian 52,
346, 577, 669, 719 Kalkstein Teodor 166,205 Kamiński Aleksander 658 Karaļus 667 Karasiewicz Kazimierz 192, 263, 641, 642 Karol Wielki 40 Karolczak Kazimierz 9, 724 Karpiński Andrzej 24,718 Karpiński S. 658 Karśnicki Ludwik 135, 137, 355, 356, 402, 431,450,452,453 Karwat Janusz 64, 719 Kasperski 685 Kathe Heinz 29, 69,295, 716 Katte В. von 432 Kaźmierczak Małgorzata 15 Kaźmierczak Marceli 15 Kemlein Sophia 36, 719 Kennemann Hermann 54, 55, 107, 109, 113, 116, 117, 156, 159, 165, 727 Kiedrowski Julian 192, 263, 641 Kita Jarosław 11 Kiziorek Jakub 294, 729 Klabecki Emil 414,683 Klaer 190 Klebs Julius 80, 95, 97, 100, 715 Klee Alfred 327, 500, 512, 547 Klitzing Ferdinand von 422 Klitzingowie 692 Kłobukowski Stanisław 162, 163 Kłos Józef 692 Kłyszyński Piotr 364 Kniat Marian 17, 719 729
INDEKS OSÓB Knoke Anton 553 Knopf 143 Knorr Karl 655 Kocent-Zieliński Władysław 627 Kocka Jürgen ЗО Koczorowscy 680 Koczorowski M. 284 KolanowskaM. 661 Kolski Józef 253 Komierowski Roman 76, 104,167, 169, 712 Komoszka 658 Königsmarck Otto von 109 Kończal Jan 313 Koppe Johann Gottlieb 80 Korduba Piotr 10 Kom W. 107 Kornacka Maria Manfreda 678, 720 Koschinski Otto 420 Kosiński Władysław 124, 141,147, 169, 457 Kosowska 428 Kossobudzki Roman 197, 225, 263, 353, 360, 369 Koszutski Hilary 684 Koszutski Kazimierz 103, 136, 726 Koszutski Nestor 122, 124 Kościelniak 665 Kościelski Bolesław 293, 321 Kościelski Czesław 266 Kościński Konstanty 59 Kottwitzowie 409 Kowal Stefan 30,46, 56, 62, 568, 720 Kowalczewski Jan 665 Kowalska M. 661 Kozaczyński 666 Kozłowski Jerzy 36, 37, 44, 61, 719, 720 Koźmian Jan 678, 679 Koźmian Stanisław Egbert 679 Koźmianowie 51 Krajewski 666 Krajewski Celestyn 371 Kramski Aleksander 36,45, 61,719 Kraska 676, 692 Krawietz Johanna 413, 724 Kriele Heinrich 409 Krische Paul 629, 631, 644, 715 Kruk M. 661 Krukowa 658 Krzysztoporski (Krzyżtoporski) Piotr Józef 135,137, 355, 356,431,451—453 Kubacki 622 Kubacki Józef 416 Kucharczyk Grzegorz 722 Kuczyński Jürgen 329,333 Kunkel Franz von 420 Kunowski 319 Kuntze Bruno 420 Kurnatowska Maria 422 Kurnatowski Stanisław 113 KuźminaM. 661 Kuźnicka Sylwia 16 Kwaśniewski Bolesław 684 Kwiatkowska Gertruda 669 Kwiatkowska Joanna 663, 669 Kwilecki Andrzej 18, 47, 54, 574, 720, 724 L Lange Emil 420 Lange Leo 420 Langhans Paul 53, 57, 725 Laskowska Rozalia 668, 669 Laskowski S. 130 Lassalle Ferdinand 276 Laubert Manfred 49, 720
Lehmann Karl von 421 Lehmann Robert 55, 81, 85, 108, 129, 146, 151, 157-159, 292, 300, 367, 426, 427, 452,454, 469-711,726 Leiszner Emil 605 Leków Ferdinand von 422 Lengerke Alexander von 19, 29, 143, 431, 499,714 Leonhardt Hugo 201 Leskiewiczowa Janina 18, 24, 54 Libelt Karol 118, 119,715 Lindenberg Carl 30, 68—70, 72,283,284,288, 289, 291, 295, 296, 298, 299, 425, 426, 640,713 Lindenberg Julius 420 Lipkowski Józef 149,471,490 Lipscy 686 Lipski Józef 679 Lipski Wojciech (II) 237 730
INDEKS OSÓB Lipski Wojciech 77, 80, 86-91 Loos 30,419,422,713 Lossow Dobrogost 227,229,230,237, 266 Lossowowie 316, 518, 558 Liibbeke 203, 210 Lubomęski A. 130, 334, 335, 370, 371, 390 Lucke Maximilian von 422 Lutomski Stefan 266 Ł Łanowski Walenty 708 Łaszkiewicz Hubert 24, 669, 718 Łącki Stanisław 509, 675 Łącki Władysław 147 Łączyński Adolf 102, 105, 602, 726 Łubieński Wojciech 174, 187, 195, 205, 215, 237,245 Łuczak Czesław 10,20, 30, 34, 35,41, 43, 44, 50, 65, 73, 316, 488, 563, 564, 570, 598, 637, 720, 723 Lukasiewicz Dariusz 47, 720 Lukasiewicz Stanisława 313, 553 Łyskowski Mieczysław 172 M Maciejowski Bonawentura 707 Macyra Roman 50, 720 Maćkowska 674 Madai Guido von 81, 82 Majewski Stanisław 673 Makowski Krzysztof Antoni 9, 18, 36, 719, 722, 724 Małyszko Stanisław 578, 588, 720 Mania Elżbieta 15 Mańkowscy 51, 720 Mańkowski Andrzej Emeryk 677,720 Mańkowski Henryk 677 Mańkowski Teodor 76, 88, 93 Marchlewski Julian 19,22, 66, 715 Markowski Mieczysław Bolesław 9, 21, 36, 63 Marks Karol 276 Markwardt G. 729 Martin Karol 576, 578 Matczyński Zygmunt 141, 142, 578, 595, 599 Matelski Dariusz 54, 720 Mathias 86 Matusik Przemysław 15,140, 258, 720 Meitzen August 142, 433, 437, 444, 447, 453, 457, 458,715 Menerei Michał 11 Mengdehe Ernst 420 Meyer Alfred 271 Mielżyńska Anna 643 Mielżyński Józef 679 Mielżyński Maciej 422 Mielżyński Seweryn 578, 722 Mierzyński 577, 588 Mikołajka 658 Milewski Kazimierz 605, 608, 620, 621, 631, 663, 666, 667 Milewski Stanisław 88, 90, 91, 101, 712 Mittelstadt Albert 416 Molenda Bolesław 61, 332, 335, 345, 360, 685, 710 Molik Witold 5, 9, 14, 15,
17, 18, 21, 23-25, 30, 33, 36, 37, 43, 45-47, 49-56, 58-60, 63-65, 76, 369, 574, 575, 577, 603, 637, 716,720,721 Morawska Rozalia 679 Morawski Krzysztof 394, 662, 669, 678, 716 Moszczeński Alfons 119 Moszczeński Ignacy 101 Moszyński Maciej 15 Mroziński Stanisław 122,125, 126, 143, 153 Mudzo Fryderyk 54, 59, 721 Mulert Oskar 209, 715 Müller 86 Müller G. 464, 715 Müller Michael G. 76 Murzynowska Krystyna 44, 721 Mycielski Jan Kazimierz 237 Mycielski Józef 604 N Nathusius Gottlob Engelhard von 59,422, 715 Nawacki August [A. N.] 126, 135, 137, 150, 353, 355, 356, 402, 431, 450-452, 453, 459 Nawrocki Stanisław 12,20, 26, 348,456, 574, 721 Neumann 658 731
INDEKS OSÓB Neumann Johannes 119, 120,121 Nichtweiss Johannes 168, 193, 201, 240-243, 248,285,287, 353, 636, 721 Niez Edward 640, 730 Niederstetter J. 59 Niegolewski Władysław (parlamentarzysta) 138 Niegolewski Władysław 675 Niegolewski Zygmunt 675 Niemojowski Jan Nepomucen 88, 90, 716 Nobis Reinhold 364, 715 Noetel Heinrich 170, 723 Nowacki Henryk 574 Nowicki 406 Nowicki Aleksander 141, 600, 601 Nussbaum Helga 41, 717 O Olszewski W. 684 Opaliński 650 Opitz Victor 422 Opitzowie 675, 693, 731 Otmianowski W. 280,293, 324,416,513,650, 657, 661, 663, 683, 694 Oven von 141 Owsińska Anna 20, 77, 721 Ozdowski Seweryn 222, 223,227,273, 397 P Pajewski Janusz 107 Palędzka 691 Palmowie 347 Pankowiak Joanna 15 Paprocki Franciszek 38,49, 722 Pawlanka 658 Peterle Margit 639, 640, 716, 717 Peters Eduard 82,107, 109, 135 Petzel 428 Piechota Andrzej 416 Piekucki Feliks 229, 231, 233, 312, 371, 373, 577 Pietrowska 667 Pilch Andrzej 44, 718 Piotrowska Katarzyna 667 Pirko Michał 51, 722 Piwoń Aleksander 11 Plater Cezary 679 Plater Stanisław 679, 680 Plaul Hainer 66, 327,346, 722 Pluciński Felicjan [F. Р]. 92, 95, 349 Pluciński Józef 708 Pluciński Leon 101, 189, 196, 225, 254, 256258, 260, 263, 330, 333, 517, 519, 520, 543,551,621,622,712 Pluciński Zygmunt 66, 225, 254, 262, 272, 273, 344, 371, 518, 519, 521, 528, 532, 543, 551, 553-555 Początek Michał 637, 722 Podsędek Klemens 673 Pokomowski Szczepan. 279, 311, 332, 334, 336, 373, 375, 391, 393, 399, 405, 406, 631,710 Połtynowie 650 Poncel 165 Ponikiewski Stefan 260, 353, 517, 532, 552-554 Poniński Adolf 622 Poniński Edward 88 Poniński
Stanisław 496 Popowski W. 282 Porankiewicz B. 661 Porankiewicz W. 661 Posseldt Hermann 30, 68-70, 72, 283, 288, 289,296, 298,299, 425,426, 640, 713 Potocki Stanisław Kazimierz 76,438, 722 Potworowscy 324, 325, 629,718 Potworowski Edward 629 Potworowski Gustaw 90 Prałat Emilian 642, 677, 681, 682,717, 722 Przeniosło Marek 21, 36,63 Przepióra 656, 657, 673 Przybylski Franciszek 287 Puhle Hans-Jürgen 30, 41, 67, 82, 115, 176, 181, 198, 200, 203, 214, 218, 219, 718, 722 Puszek Stefan 414 Puś Wiesław 11 R Raczyński Edward 394, 716 Radziwiłłowie 680 Rassow Peter 376, 638,716, 717 Raszewski Gustaw 63 732
INDEKS OSÓB Räther 421 Reiter Wojciech 68, 281, 284, 285, 295, 297, 298, ЗОЇ, 638-640, 651-654, 657, 715 Rejewski Józef 344, 345, 370, 374, 375, 390, 394,400,416,417 Reuss von Anna 422 Rezler Marek 643, 661,722 Rissmann Ernst Hannibal 420 Rivoli Józef 104 Roeder Elmar 640, 716 Rogala Andrzej 258, 722 Rogala Władysław 565, 567,722 Rogalewski Adam 568 Rogaliński August 655 Rose Adam 19, 29, 66, 208, 210, 211, 213215, 220, 222, 223, 228, 229, 273, 309, 329, 334, 432, 521, 573, 585, 622, 631, 684, 715 Rose Antoni 102 Rosen Hans 47, 54, 55, 722 Ross Paul 237 Roszyk Szczepan 651, 674 Rościszewski Z. 128 Rothe August 55, 79, 83-85, 92, 94-96, 98-100, 134, 320, 363,401,656,661, 698 Roux 126, 148, 155, 157, 163, 165 Ruciński Kazimierz 681, 731 Rudloff Wilfried 641, 717 Rusiński Władysław 38, 439, 579, 718 Rust-Schmöle G. 641, 717 Ruszczyński Józef 166 Rutkowski Ludwik 414, 427 Rybarczyk 424 Rymer Józef 277 Rzewuski Romuald 676 S Sachsse Christoph 640, 651, 716, 722 Sarrazin 667 Sas-Lityński Stanisław 725, 729, 730 Sasse Wilhelm 237 Saul Klaus 30, 112, 159, 160, 176, 177, 179, 181-185, 209, 211, 217,283, 284, 722 Scheele Gustav von 181,200, 214,237,242 Schenck Friedrich von 109 Schewiwe Kirsten 413, 724 Schildt Gerhard 73, 722 Schleinitz Julius von 82 Schmidt 503 Schmidt Georg 305, 309, 715 Schmoller Gustav von 125 Schon von 147 Schröder 227 Schulz Karl 414,415 Schurig 271 Schwerin-Löwitz Hans von 204,214,222, 573 Sczaniecka Emilia 145, 643, 661, 672, 675, 680, 682, 722, 724, 730 Sczaniecki Ignacy 108, 136, 326, 364, 365, 371,483,679,715 Sczaniecki Kazimierz 85, 575, 716 Sczaniecki
Konstanty 88, 90, 91, 135, 237, 712 Sczaniecki Stanisław 326,483, 715 Sczaniecki Władysław 227, 256, 260, 493, 503, 517-521, 528, 550, 552, 554 Sering Max 73, 195 Serwatkiewicz M. 661 Settegast Hermann 107, 121, 125 Şeyda Władysław 196 Şeyda Zygmunt 197 Seyferth Alexander 469, 722 Siejkowska-Askutja Ewa 578 Sikorski Stanisław 717 Sikorski Władysław 679 Skarżyński Witold 52, 53, 56, 116, 166, 169, 187, 188, 194, 195,200,225, 237, 576 Skąpski 288, 292, 293, 324, 401, 413, 417, 418, 428, 644, 645, 649, 650, 656, 657, 663, 664,667, 673, 684, 688 Skórzewski Witold 628, 629 Skórzewski Włodzimierz 421 Skórzewski Zygmunt 679 Skrbensky 177 Skrzek Mieczysław 318, 565, 717 Skuratowicz Jan 574, 577, 603 Sławski Roger 627, 636, 730 Słoma Jakub 407 Słoma Marcin 671 Smółka Leonard 678, 716 Sohnrey Heinrich 19, 203, 206, 217, 249,275, 723 733
INDEKS OSÓB Sołoński 642, 705 Sondermann Otto 60 Spree Reinhard 637, 638, 723 Sroka Stanisław 678, 723 Stablewscy 345,404, 694 Stablewska Irena 28, 415, 642, 682, 683, 693, 710 Stablewski 693 Stablewski Florian 692, 693, 694 Stablewski Marian 391 Stablewski Stanisław 675 Stablewski Zygmunt 415 Stachowiak Apolonia 658 Stadthagen Artur 196 Ståhlberg 280, 352, 436, 446, 464, 468, 637, 713 Stanisławska M. 661 Stanisławski 657 Stankiewicz Witold 151, 724 Stański Mieczysław 579 Stasiński Józef 650, 674 Staudy Ludwig von 186 Stegmann Dirk 112, 283, 722 Steinbart 121 Steinke Agnes 410 Stępiński Włodzimierz 11, 18, 30,46, 59, 112, 116, 158, 159,723 Stieglerowie 629, 644 Stier-Somlo Fritz 641, 713 Stöcker Georg 30, 203, 206, 217-219, 249, 250, 723 Stolleis Michael 638, 639,641, 652, 723 Strzałko Maria 578, 720, 731 Strzeszewski Czesław 258, 717 Studt Konrad von 121, 148, 151, 154, 157, 165 Stychel Antoni 258 Sulikowski Kazimierz 708 Sułkowscy 51, 55, 59, 79, 83, 84, 320 Sułkowski August Antoni 99, 656 Suszczyński R. 644, 646 Swinarski Wacław 103, 188, 230, 251, 252, 255, 257, 259, 285, 319, 624, 682, 687, 710,728 Swoboda Karl von 421 Sychowski Stanisław 224, 254, 255, 287, 331, 333, 398, 552, 554, 634, 635,684, 718 Szafarkiewicz Józef 102, 142, 577 Szelągiewicz Agnieszka 678, 723 Szembek Aleksander 221,222 Szembek Bogdan 24, 209, 211,215,223, 227, 263, 312, 324, 519-521, 542, 621, 622, 626, 627, 632, 633, 731 Szenicowie 51 Szewczyk Jarosław 579, 584, 723 Szlagowski Józef 670 Szmula Julius 178, 180, 186, 187, 193 Szoldrski Wiktor Feliks 575 Szołdrscy 679 Szołdrski Jan 422 Szołdrski
Wiktor Tomasz 51 Szopny 391 Sztam Elżbieta 670 Szulc Witold 10, 20, 30, 73, 238, 240, 245, 281, 284, 285, 488, 493, 532, 598, 633, 723 Szułdrzynski Jan 50,275, 716 Szułdrzynski Tadeusz 50, 252, 262, 269-271, 275,277,316,610,716,728 Szułdrzyńscy 51 Szułdrzynski Zygmunt 105, 133, 153, 161, 679, 727 Szuman Henryk 105, 119, 138,152,153, 727 Szuman-Purol Iwona 562, 563, 564,723 Szymoniak Błażej 303, 333, 342 Ś Śniegocki Tadeusz 139, 142 Światopełk-Słupski Zygmunt 34, 725 T Taczanowscy 51, 686 Tazbir Janusz 51 Tempelhoff Eduard von 107 Tenfelde Kalus 30, 68, 73, 97, 280, 395, 718, 723 Tennstedt Florian 29, 30, 170, 376, 638-641, 651,652,716,717,723,724 Thaer Albrecht Conrad 125,130, 137 Thaer Albrecht Daniel 40, 125, 142 734
INDEKS OSÓB Thomas Józef 692 Thon 201 Thünen Johann Heinrich von 121 Thum und Taxis 54 Tiedemann Heinrich 116, 183, 198, 200, 242, 408,410, 422, 727 Tieschowitz von Tieschowa Adolph 352,456 Tłoczyński 412 Tłok 644, 649 Tobola 262 Tomaszewski W. 233 Tomicki S. 684 Topielska Józefa 658 Topolski Jerzy 33, 718 Trąmpczyński Wojciech 317, 571 Treskow Walther von 234,265, 275 Trzciński Juliusz 19, 29, 189, 195-197, 201, 205, 208, 216, 224, 253, 256, 257, 260, 262, 263, 267-269, 273, 285, 287, 313, 315, 317, 321, 329-331, 333, 337, 341, 346, 353, 357, 399, 519, 542, 550, 553555, 568-572, 632, 634, 682, 697, 715, 727 Trzeciakowski Lech 34, 36, 37, 45, 167, 718, 722, 724 Tschepe Ludwig von 109 Tuchołka Wiesław 371 Tupalski Jacek 52, 724 Tumo Hipolit 604 Tumo Jan 262 Tumo Stanislaw 208-210, 215, 219-221,223, 230, 254, 256, 259, 521, 573, 621, 622, 624, 625, 644, 649, 656, 662-664, 686688, 694, 695,710,715, 728 Tumo Wincenty 642 Tumowie 409 Turowski Konstanty 258, 717 Turski Zygmunt 408,421, 645, 650, 656, 707 Tyranczewski 404 U Uhle W. 233 Unrug Antoni 629 Unrug Wiktor 215 Unruh Eugen von 416 Unruh Hugo von 149, 195,234,237, 655, 727 Urbanowski Witold 233 V Verschuer 71 Vormbaum Thomas 413, 724 W Wabiński Dominik 680 Wachowiak Bogdan ЗО Wachowski Marian 55, 84,103, 158, 363,724 Wajda Kazimierz 30, 112, 158, 160, 176, 178, 180, 200, 201, 327, 336, 508, 541, 591, 599, 619, 724 Walaszczyk Ewa 15 Walczak Marcin 406 Walewski Stefan 692 Walkowiak Franciszek 325 Walkowiak Michał 325 Walkowiak Wawrzyn (dziadek) 325 Walkowiak Wawrzyn (wnuk) 325 Warkoczewski Stanislaw 568, 724 Wawrzykowska-
Wierciochowa Dionizja 661, 675, 680, 682, 724 Wawrzyniak Piotr 172 Weber Max 19, 29, 67, 195, 293, 295, 301, 309, 310, 327, 336, 338, 340, 349, 356, 357, 432, 499, 500, 503, 509-512, 546, 547, 549-552, 618, 715 Wegener Leo 50 Wehler Hans-Ulrich 30,41, 67, 718, 724 Weimar-Eisenach 680 WendorfF Eduard 116 Wendorff Wilhelm 237, 325 Wendorffowie 676, 692 Wendt Bemdt-Jürgen. 112, 283, 722 Węclewski Kazimierz 148, 347 Węcławek Antoni 333, 373, 710 Wicherkiewicz Bolesław 667 Wickede F. von 419 Wieczorek A. 402, 479, 490 Wieczorek Michał 503 Wierzchosławski Szczepan 12, 15, 18,21, 724 Wikłacz 666 Wilczyński Leszek. 258, 720 735
INDEKS OSÓB Wilhelm 1246 Wilhelm II376, 638,716 Willamowitz-Möllendorff Hugo von 150, 172, 420, 422 Willamowitz-Möllendorffowie 521,664 Willich Gertrud von 655 Willich Kurt von 200,211 Winkler 656 Winter Heidi 638,716 Wiszniewski Mikołaj 320 Wiśniewski Maciej 658 Witt Peter-Christian 112,283, 722 Wittenau Arthur Schack von 202 Wizę Feliks 124, 126, 137, 145, 355, 356, 450-453, 733 Wizę Filip 643, 657, 665, 667, 708 Wizę Krzysztof 19,29, 72,317, 318,331,430, 518-520, 528, 542, 550, 552, 564, 565, 567, 571, 572, 715 Wocke G. 326, 436,467,468, 637, 713 Wojciechowska Maria 258, 724 Wojciechowski Jakub 19, 28, 280, 322, 339, 345, 346, 390-392, 397, 400, 404, 416, 428, 693, 694, 716, 729 Wojtkowski Andrzej 103 Wolniewicz Włodzimierz Adolf [W.A.W.] 52, 78, 79, 87, 88, 93-98, 100, 103, 105, 113, 126, 142, 145, 151, 292, 302, 307, 320, 348, 352, 362, 367, 390, 401, 410, 411, 414, 415, 417, 444, 445, 456, 466, 467, 574-576, 591, 603, 654, 665, 675, 698, 715, 719, 726, 729 Wójtowski Antoni 483 Wryk Ryszard 16 Wrzesiński Wojciech 151, 724 Wygodzinski Willy 207, 208, 213, 271, 573, 716 Wysłouch Seweryn 327, 500, 508, 512, 541, 542, 547, 549, 551, 591, 599, 619, 724 Wysocka Barbara 591-594, 604, 647, 665, 669-671,724 Z Zakrzewski W. T. 135 Zamoyscy 407 Zamoyska Jadwiga 27, 293, 323, 389, 407, 408, 412, 413, 510, 513, 606, 644, 646, 647, 654, 656, 665, 668, 670, 671, 674, 683,685, 690, 698, 710, 734, 735 Zamoyski Władysław 27, 670,710 Zglińska 658 Zimmermann Kazimierz 188 Zimniewicz Kazimierz 52, 723 Zirkel Fritz 190, 192, 641, 642, 716 Znaniecki Florian 19 Zürcher Max 409, 416 Ż
Żmidziński Aleksander 558 Żółtowscy 459, 464, 678, 718 Żółtowska Ludwika 677 Żółtowska Maria 28, 55, 642, 648, 682, 689, 710 Żółtowski Adam 188, 189, 196,206,256 Żółtowski Franciszek 125, 352,355,459,463, 466, 679, 729 Żółtowski Jan (z Czacza) 187,194 Żółtowski Jan (z Ujazdu) 200,232 Żółtowski Leon 206 Żółtowski Seweryn 609 Żółtowski Stanisław (z Niechanowa) 53, 105, 116, 171,252,727 Żółtowski Stanisław (z Wargowa) 227, 229, 521,548,628 Żółtowski Stefan 677, 678 Żychliński Ludwik 48, 56, 60, 725 Żychliński Teodor 642
DER GUTSHOF UND SEIN DORF IN DER PROVINZ POSEN IN DER ZWEITEN HÄLFTE DES 19. UND AM BEGINN DES 20. JAHRHUNDERTS ZUSAMMENFASSUNG Das Ziel der Arbeit ist eine umfassende Darstellung der Beziehungen zwi schen dem Hof und dem Dorf eines Landguts in der Provinz Posen in der zwei ten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts. Sie hatten eine Schlüssel bedeutung für den damals ablaufenden Prozess der Modernisierung der sozialen Verhältnisse und gehören doch zu den wenig bearbeiteten Phänomenen in der bis herigen Literatur zum Thema. Unter dem Begriff „Hof ‘ verstehen wir hier die pol nischen und deutschen Landbesitzer und die ihnen unterstehende Gutsverwaltung, das „Gutsdorf4 waren die in der Zeit der Bauernbefreiung entstandenen Ansied lungen von Arbeitern in der Nachbarschaft des Gutshofs, die von den Landarbei tern bewohnt wurden. Eine Analyse von hinterlassenen Quellen über die Güter, von Behördenakten sowie von Literatur und Publizistik der Zeit hat es ermöglicht, die genannten Beziehungen auf mehreren wesentlichen Ebenen darzustellen: der Umstände der Anstellung und der Arbeit, der Entlohnung sowie der Bedingungen der sozialen Existenz vor dem Hintergrund der polnischen und deutschen Literatur und Publizistik zum Gutsbesitz und im Rahmen des Möglichen auch der Verhältnis se in angrenzenden preußischen Provinzen. Die Verhältnisse, die in diesem Bereich zu Beginn des untersuchten Zeitraums herrschten, werden am knappsten umschrieben durch die Worte eines der publizis tisch aktivsten polnischen Gutsbesitzer, Juliusz Trzciński aus Ostrowo am Goplosee, der im
Rückblick schrieb, sie seien „gewinnbringend für den Großgrundbesitz gewesen, es gab viele Arbeiter, die Getreidepreise waren hoch, jedoch lehrt nicht nur die Theorie, sondem auch die Praxis, dass unter solchen Umständen der Lohn des Arbeiters niedrig ist“. Die Ausführungen in der vorliegenden Arbeit belegen, dass diese - damals übrigens allgemeine - Ansicht den Stand der Arbeiterfrage in der Provinz Posen genau wiedergibt, und das auch für die späteren Jahre der Agrarkrise, als die relative Überbevölkerung auf dem Land noch nicht entschärft war durch die 749
ZUSAMMENFASSUNG Auswanderung nach Übersee und die saisonale Emigration nach Deutschland, die damals erst an Bedeutung gewann. In Verbindung mit dem unter dem Druck der Junkerkreise bewusst aufrechterhaltenen Rechtszustand in Preußen, der vorteilhaft für den Großgrundbesitz war und dazu führte, dass bis zum Ende der siebziger Jahre des 19. Jahrhunderts praktisch die gesamte Bevölkerung eines Guts im Sinne der längst veralteten Vorschriften der Gesindeordnung von 1820 behandelt wurde, gab sie also keinerlei Anstoß, um die Gutsbesitzer zu Bemühungen um die Verbesserung der Existenzbedingungen der Landarbeiter zu veranlassen, deren Lage in der Pro vinz Posen damals zu den schlechtesten im ganzen preußischen Osten gehörte. Wie die in der vorliegenden Arbeit besprochenen Diskussionen zeigen, empfand man damals unter den Gutsbesitzern ֊ übrigens nicht nur in Großpolen - kein grö ßeres Bedürfnis danach, und durch den von ihnen geführten öffentlichen Diskurs zieht sich vor allem das Thema von Verbesserungen bei der Effektivität und der Organisation der Arbeit, weshalb man im Süden der Provinz sogar - im Wort und in der Praxis ֊ Lösungen unterstützte, die die Eigenwirtschaft der Arbeiter begrenzen und deren Lage an Verhältnisse angleichen sollten, wie sie in Schlesien herrsch ten. Überflüssig zu sagen, dass unter den hiesigen Bedingungen ein Übergang zur Entlohnung nur in Geld keinen Fortschritt bedeutet hätte, sondern Rückschritt und Elend, wie sie noch dreißig Jahr später in Schlesien und im südlichen Großpolen von Publizisten, die nicht aus den Kreisen der Gutsbesitzer
stammten, angeprangert wurden. Andere, nicht unmittelbar mit der Arbeit verbundene Aspekte des Lebens der Gutsbevölkerung interessierten die Mehrheit der Gutsbesitzer damals nur aus nahmsweise. Ähnlich wie in anderen Bereichen des Fortschritts in der Landwirt schaft taten sich hier die Stimmen seiner wahren Pioniere in Großpolen hervor, mit August Rothe und Włodzimierz Adolf Wolniewicz an der Spitze. Kurze Phasen eines größeren Interesses in diesen Kreisen an den Lebensbedingungen der Arbeiter standen vor allem in Verbindung mit kurzfristigen Rückgängen bei den Arbeitskräf ten infolge von Auswanderung; das war vor allem während der kurzen „Gründer zeit“ am Beginn der siebziger Jahre zu erkennen, als es einen industriellen Boom gab. Allerdings zeigte der Diskurs unter den großpolnischen Gutsbesitzern damals keine größeren Unterschiede zu den Ansichten der Junkerklasse in anderen Teilen Osteibiens. Unter den genannten Bedingungen war die alltägliche Existenz der Landar beiter in der Mehrzahl der Fälle gekennzeichnet von „elenden Wohnverhältnissen, unzulänglicher oder zumindest unsicherer Arbeit, miserabler ärztlicher Versorgung im Krankheitsfall und einem Alter voller Sorgen“. All das führte dazu, dass eine Familie auf dem Existenzminimum im Grunde nur von einem gesunden und starken Arbeiter unterhalten werden konnte, der keine allzu große Zahl von Kindern hatte. Ganz anders verhielten sich die Dinge nicht nur bei Krankheit oder Gebrechlich- 750
ZUSAMMENFASSUNG keit, sondern auch im Fall von zahlreichen Wechselfällen, die im alltäglichen Leben nicht ausblieben. Bezeichnend sind hier nicht nur das Verhältnis des größten Teils der Gutsbesitzer beider Nationalitäten zu den Versicherungsgesetzen des Deutschen Reichs, sondern auch zahlreiche Einzelfalle, die in den erhaltenen Akten der Guts höfe dokumentiert sind. Gezeigt wird hier, dass in den meisten Fällen - selbst bei Gutsbesitzern, die für menschliches Leid sensibel waren - Hilfeleistung und Unterstützung normalerweise nur eine besondere und einmalige Gnade darstellten, der keinerlei Prinzipien zugrun de lagen und die außerdem meistens vom guten Willen eines Beamten abhing, der in unmittelbarem Kontakt mit dem Eigentümer des Besitzes stand. Mehr noch, diese und andere Formen der - von den Gutsbesitzern so oft hervorgekehrten - patriar chalischen Fürsorge standen nach Ansicht sogar von aufgeklärteren und sozial sen siblen Gutsherrn vor allem alten und verdienten Arbeitern zu, die „an einem Platz im Dienst alt geworden waren“. Das Schicksal der oft viel größeren Menge von Arbeitern, die einen Anspruch dieser Art auf den Empfang von Hilfe von Seiten des Hofs nicht vorweisen konnten, war bereits wesentlich schlimmer, was nicht einmal die Sozialgesetzgebung des Deutschen Reichs vollständig verhüten konnte; einige der hier angeführten Fälle zeigen deutlich, wie lange und langwierig sogar Bemü hungen um Hilfe nach dem Unterstützungswohnsitzgesetz sein konnten. Vollständig abhängig vom „einseitigen Willen des Gutsbesitzers“ war ein Arbeiter auch in allen anderen
Fragen, die über die Verhältnisse im täglichen Leben entschieden und im Zusammenhang standen mit den Existenzbedingungen, der Arbeitsbelastung und der täglichen Behandlung durch Beamte oder niedriger gestelltes Aufsichtspersonal. Die reiche Palette an Disziplinierungsmitteln, die oft brutale Behandlung, die Bindung an die Umgebung infolge mangelnder Kenntnis se von der Welt und der Unterentwicklung des Verkehrs, all dies veranlasste die Masse der Einwohner eines Gutsdorfs zur Fügsamkeit und zum passiven Wider stand durch wenig produktive Arbeit, Diebstähle und im äußersten Fall durch Flucht vom Arbeitsplatz, deren effektive Verfolgung keineswegs einfach war. Schließlich sind individuelle Strategien der Anpassung gegenüber der vorgefündenen Lage zu erwähnen: Schlauheit, die Ausnutzung von Konflikten zwischen verschiedenen Ebenen der Verwaltung oder einfach die Wertschätzung von Fleiß und Geschick lichkeit, die es oft erlaubten, sich im Alltag der Gutswirtschaft einigermaßen erträg liche Lebensbedingungen zu schaffen. Tiefgreifende Veränderungen in dem hier gezeichneten Bild brachte die sich seit dem Ende des 19. Jahrhunderts in vorher nicht gekanntem Maß entwickelnde Emigration in die industrialisierten Gebiete im Westen Deutschlands. Sie löste nicht nur das Problem des Arbeitskräfteüberschusses in der großpolnischen Landwirt schaft, sondem wurde für die jüngeren Generationen der Landbevölkerung schnell zu einer Art von „Institution des gesellschaftlichen Aufstiegs“ (um es mit den Wor- 751
ZUSAMMENFASSUNG ten des berühmten polnischen Soziologen Józef Chałasiński auszudrücken), die den Ankömmling in beschleunigtem Tempo mit den Arbeits- und Lebensverhältnissen in der Stadt und in der Industrie bekannt machte. Auch für die Gutswirtschaft in Großpolen war dies ein schwer zu überschätzender Modemisierungsfaktor, der sich auf alle Ebenen der sozialen Verhältnisse auswirkte, vom Lebensort und Lebensni veau bis zu Haltungen und Verhaltensweisen, die mit der bisherigen feudalen Füg samkeit brachen. Im Ergebnis bekamen die Landbesitzer in der Provinz Posen zum ersten Mal in solchem Umfang das Problem des Arbeitskräftemangels zu spüren, als sie vor der bisher niemals so realen Perspektive standen, dass der wertvollste Teil der Gutsbe völkerung dauerhaft in die Städte abwanderte. Das drohende Gespenst von leeren Arbeiterwohnungen und die Unmöglichkeit, die entstandenen Lücken durch unzu verlässige und wenig produktive Saisonarbeiter aufzufüllen, zwangen die Guts besitzer zu einer zumindest teilweisen Neubewertung ihres bisherigen Verhaltens gegenüber den Einwohnern der Gutsdörfer. Dies fand ziemlich schnell seinen Nie derschlag in der Tätigkeit von polnischen und deutschen Bauemorganisationen und in den von ihnen herausgegebenen Presseorganen. Im Verhältnis zu anderen preußi schen Provinzen wiesen die damals geführten Diskussionen der Gutsbesitzer beider Nationalitäten bedeutende Unterschiede auf, die durch die örtlichen Verhältnisse in der Provinz Posen bedingt waren, darunter vor allem durch den sich verschärfenden Nationalitätenkonflikt und die
Germanisierungspolitik der Behörden. Am deutlichs ten schlugen sie sich im Verhältnis zum Problem der Saisonarbeiter nieder, doch auch in anderen Fragen gingen die Ansichten der polnischen und deutschen Gutsbe sitzer deutlich auseinander. Unter den deutschen Landbesitzern dominierten lange Zeit Stimmen, die ein Abbild der Haltungen in den Kreisen der Agrarier waren, die damals eine Politik des Drucks auf die Staatsmacht betrieben, um sie zu einer Begrenzung der bishe rigen Sozialgesetzgebung zu bewegen, und die gegen den Bruch von Kontrakten und gegen private Arbeitsvermittlung kämpften. Andererseits führte die Verfolgung einer antipolnischen Politik dazu, dass hier das anderswo so starke Engagement für die Aufhebung der Beschränkungen im Hinblick auf Saisonarbeiter aus dem König reich Polen und Galizien fehlte. Die von den örtlichen deutschen Gutsbesitzern vor gebrachten Vorschläge positiven Charakters, darunter vor allem die einer organi satorischen Aktivität zur sozialen und kulturellen Hebung der Landarbeiter, waren wiederum in der Mehrheit nur eine lokale Variante der Forderungen der zentralen deutschen Landwirtschaftsorganisationen. Die polnischen Gutsbesitzer wiederum besaßen keine fertigen Organisations muster und keine bedeutende polnische Literatur zum Thema, aber dennoch schufen sie einen interessanten Diskurs, in dem sich die Offenheit für Muster aus der deut schen sozialen Literatur verband mit eigenen Vorschlägen für konkrete Lösungen, 752
ZUSAMMENFASSUNG der Zusammenarbeit mit dem damals dynamischen Milieu der sozial engagierten Posener Priester und mit Versuchen einer professionelleren Analyse der herrschen den Verhältnisse, wobei eigene Untersuchungen durch Umfragen an der Spitze stan den. Dagegen gab es eine bedeutende Übereinstimmung bei der Haltung der Guts besitzer beider Nationalitäten im Bereich der konkreten Lösungen, die die soziale Lage der Arbeiter verbessern sollten, zumal wenn es sich dabei um Verbesserungen handelte, die sich durch die einzelnen Besitzer der Landgüter mit geringem Auf wand von Mitteln einführen ließen. Es muss jedoch betont werden, dass der Abfluss von Arbeitskraft und die ande ren Folgen der verstärkten Auswanderungsbewegung sich langsam und in sehr unterschiedlichem Maß auf die Verhältnisse auswirkten, die auf den großpolni schen Domänen herrschten. Am relativ schnellsten kam es zu einer Verbesserung im Bereich der Löhne, die es den Landarbeitern endlich ermöglichte, Ersparnisse von oft bedeutender Höhe anzulegen, und die für einen Teil von ihnen, der Beträge zur Verfügung hatte, die man während eines Aufenthalts in der Emigration zurückge legt hatte oder die durch Familienmitglieder von dort geschickt worden waren, auch die reale Perspektive schuf, sich ein eigenes Stück Land zu kaufen. Der Abschluss von Arbeitsverträgen für ein Jahr und die spürbaren Schwierigkeiten beim Angebot an Arbeitskraft gaben in diesem Bereich den Arbeitern ein griffiges Druckmittel an die Hand, das es ihnen erlaubte, jedes Jahr zumindest kleine Gehaltserhöhungen auszuhandeln. Die
Gutsbesitzer konnten diese gewähren aufgrund eines bedeuten den Anstiegs der Erträge als Folge des Endes der Agrarkrise und der veränderten Zollpolitik des Deutschen Reichs. Dessen Resultat war auch eine wesentliche - und nach dem Maßstab der Provinz ֊ ziemlich allgemeine Verbesserung der Wohnbe dingungen der Arbeiter, die allerdings nicht so weit ging, dass die immer noch große Zahl von Gebäuden, die nach traditionellen Methoden errichtet wurden und oft in schlechtem technischen Zustand waren, ganz von den Gütern verschwunden wäre. Unterschätzt werden darf auch nicht die Verbesserung im Bereich [?], die vor allem bedingt war durch die Schwierigkeit, Nachfolger für Personen zu finden, die die Arbeit wegen schlechter Behandlung aufgegeben hatten, welche immer seltener passiv von Arbeitern akzeptiert wurde, die die Verhältnisse im Westen kannten. Aus Sorge um den Erhalt der Arbeitskräfte auf dem Gut fühlten sich die Gutsbesitzer oft genötigt, bei kleinen Verstößen ein Auge zuzudrücken. Einer der polnischen Gutsbe sitzer bemerkte: „In den Zeiten der guten Konjunktur war das Verhältnis zu den Leu ten insofern erleichtert, als man nicht auf Kleinigkeiten achtete.“ Allerdings zeigen die hier analysierten Quellen, dass die Verhältnisse auf vielen polnischen und deut schen Gutshöfen in dieser Hinsicht auch damals noch viel zu wünschen übrig ließen. Seit den neunziger Jahren des 19. Jahrhunderts gab es zwar auf manchen Gütern Ansätze von Institutionen oder Einrichtungen, die wenigstens teilweise den Abgrund verkleinern konnten, der in dieser Hinsicht zwischen Stadt und Land
klaff- 753
ZUSAMMENFASSUNG te. Erwähnt seien zumindest die Spar- und Versicherungskassen, die Volksläden mit Anteilen der Arbeiter an den Gewinnen, die Orte für Vergnügung und Unterhal tung. Jedoch kann man sich des Eindrucks nicht erwehren, dass sie auch bei einer weiteren günstigen Entwicklung der wirtschaftlichen Verhältnisse, ohne Störung durch den Krieg, eine Art von Extravaganz geblieben wären, eine Initiative, die den reichsten und sozial am stärksten bewussten Landbesitzern Vorbehalten blieb. Trau rige Wirklichkeit blieben dennoch weiterhin die großen Schwierigkeiten, wenn man schnelle und wirksame ärztliche Hilfe brauchte oder einen ruhigen Winkel für das Alter suchte. Wesentlich mehr als durch alle Aktivitäten von Landbesitzern wur de die Situation der Arbeiter durch die nächste Phase der Sozialgesetzgebung des Deutschen Reichs verändert, bei der Renten- und Invalidenversicherungen einge führt wurden. Angesichts der Möglichkeit der Befreiung von Gutsbesitzern von der Zugehörigkeit zu Krankenkassen ist aber schwer zu sagen, wie das System von Krankenversicherungen für Landarbeiter, das kurz vor dem 1. Weltkrieg eingeführt wurde, in der Praxis funktioniert hätte. Gegen Ende des hier untersuchten Zeitraums, schon im Zug der Veränderungen, die am Anfang des 20. Jahrhunderts in den Arbeitsverhältnissen eintraten, prognos tizierte der Vorsitzende der polnischen Zentralen Wirtschaftsgesellschaft, Tadeusz Kryspin Jackowski, einen raschen weiteren Fortschritt in diesem Bereich, als er sag te: „Die Anstellungen und die Preise unserer Arbeiter werden weiter wachsen; es wird viele
Hände zur Arbeit brauchen, noch mehr als heute. Viele Hände werden zwar durch Maschinen und verschiedene Geräte ersetzt werden, aber zu ihrer Bedie nung braucht es intelligente und willige Arbeiter, die gute Bezahlung verlangen. Darauf stellen wir uns ohne großen Widerwillen ein, denn dies ist ein Gebot der Gerechtigkeit. Aus unseren Dörfern werden schlechte Wohnungen vollständig ver schwinden, beijedem Haus wird es Obstbäume geben, es werden Volksläden entste hen, wo sie gebraucht werden, und Säle für die sonntäglichen Versammlungen der Arbeiter, um ihnen das Leben zu erleichtern und angenehm zu machen. Wir werden immer mehr Sorge für das Land und die Menschen tragen und auf diese Weise unse re landwirtschaftlichen Interessen mit den Aufgaben der kulturellen Gesellschaften in Einklang bringen.“ Doch es zeigte sich, dass diese Vorhersagen sich nie erfüllen sollten. Denn im Verlauf eines knappen Jahrzehnts kam es zu einer völligen Umwäl zung der politischen und wirtschaftlichen Verhältnisse, hervorgerufen durch den Krieg, die Niederlage des kaiserlichen Deutschlands und die Wiedererstehung eines unabhängigen Polens. Diese Umwälzung führte zur Trennung der großpolnischen Landwirtschaft von ihrem bisherigen Hauptabsatzgebiet, was dazu führte, dass die Mehrheit der Landbesitzer in eine sehr schwierige Lage geriet. Auch die Existenz bedingungen der Arbeiter waren trotz der fortschrittlichen Arbeitsgesetzgebung im polnischen Staat in der Zeit einer massiven Hyperinflation normalerweise schlechter als in den letzten Jahren vor dem Krieg. In dem Brand der dadurch
hervorgerufenen 754
ZUSAMMENFASSUNG sozialen Spannungen, mit dem allgemeinen Streik in der Landwirtschaft 1922 an der Spitze, blieb von den initiativen der Gutsbesitzer aus den Jahren vor 1914, wie sie hier beschrieben worden sind, nicht viel übrig. Denn es gab keine Rückkehr zum traditionellen Patriarchalismus, und alle zuvor besprochenen Konzeptionen und Programme fur Aktivitäten in der Arbeiterfrage, die hauptsächlich auf die praktische Seite gerichtet und theoretisch nicht besonders tiefgreifend waren, erwiesen sich als zu tief verwurzelt in den sozial-politischen Verhältnissen des letzten Jahrzehnts des wilhelminischen Deutschlands. Sie blieben also eine interessante und wichtige Episode, aber eben nur eine Episode, die in ihrem Umfang und ihrer Bedeutung auf keinen Fall zu vergleichen war mit der Rolle, die die Zusammenarbeit mit dem besitzenden Bauerntum in der Ideologie, der praktischen Tätigkeit und der späteren Legende des polnischen Teils der großpolnischen Gutsbesitzerklasse spielte. Übersetzt von Martin Faber |
| any_adam_object | 1 |
| any_adam_object_boolean | 1 |
| author | Borowiak, Stanisław ca. 20./21. Jh |
| author_GND | (DE-588)1176744844 |
| author_facet | Borowiak, Stanisław ca. 20./21. Jh |
| author_role | aut |
| author_sort | Borowiak, Stanisław ca. 20./21. Jh |
| author_variant | s b sb |
| building | Verbundindex |
| bvnumber | BV047053011 |
| ctrlnum | (OCoLC)1226699881 (DE-599)BVBBV047053011 |
| edition | Wydanie I |
| era | Geschichte 1850-1918 gnd |
| era_facet | Geschichte 1850-1918 |
| format | Book |
| fullrecord | <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?><collection xmlns="http://www.loc.gov/MARC21/slim"><record><leader>05269nam a2200721 cb4500</leader><controlfield tag="001">BV047053011</controlfield><controlfield tag="003">DE-604</controlfield><controlfield tag="005">20210120 </controlfield><controlfield tag="007">t</controlfield><controlfield tag="008">201208s2020 a||| |||| 00||| pol d</controlfield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">9788365988393</subfield><subfield code="9">978-83-65988-39-3</subfield></datafield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">8365988399</subfield><subfield code="9">83-65988-39-9</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(OCoLC)1226699881</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(DE-599)BVBBV047053011</subfield></datafield><datafield tag="040" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-604</subfield><subfield code="b">ger</subfield><subfield code="e">rda</subfield></datafield><datafield tag="041" ind1="0" ind2=" "><subfield code="a">pol</subfield></datafield><datafield tag="049" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-12</subfield></datafield><datafield tag="084" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">OST</subfield><subfield code="q">DE-12</subfield><subfield code="2">fid</subfield></datafield><datafield tag="100" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Borowiak, Stanisław</subfield><subfield code="d">ca. 20./21. Jh.</subfield><subfield code="e">Verfasser</subfield><subfield code="0">(DE-588)1176744844</subfield><subfield code="4">aut</subfield></datafield><datafield tag="245" ind1="1" ind2="0"><subfield code="a">Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku</subfield><subfield code="b">= Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts</subfield><subfield code="c">Stanisław Borowiak</subfield></datafield><datafield tag="246" ind1="1" ind2="1"><subfield code="a">Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts</subfield></datafield><datafield tag="250" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Wydanie I</subfield></datafield><datafield tag="264" ind1=" " ind2="1"><subfield code="a">Poznań</subfield><subfield code="b">Wydawnictwo Nauka i Innowacje</subfield><subfield code="c">2020</subfield></datafield><datafield tag="300" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">754 Seiten</subfield><subfield code="b">Illustrationen, Karten, Diagramme</subfield><subfield code="c">25 cm</subfield></datafield><datafield tag="336" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">txt</subfield><subfield code="2">rdacontent</subfield></datafield><datafield tag="337" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">n</subfield><subfield code="2">rdamedia</subfield></datafield><datafield tag="338" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">nc</subfield><subfield code="2">rdacarrier</subfield></datafield><datafield tag="490" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Monografie i Rozprawy / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski"</subfield><subfield code="v">7</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Enthält 15 Tabellen</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Literaturverzeichnis Seite 703-[724]</subfield></datafield><datafield tag="546" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Zusammenfassung auf Deutsch</subfield></datafield><datafield tag="546" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Publikacja dofinansowana przez Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy Zespół Pałacowo-Parkowy, Wydział Historii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Fundację Zakłady Kórnickie</subfield></datafield><datafield tag="648" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Geschichte 1850-1918</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Gut</subfield><subfield code="g">Landwirtschaft</subfield><subfield code="0">(DE-588)4158572-0</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Gutsherr</subfield><subfield code="0">(DE-588)4196107-9</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Posen</subfield><subfield code="z">Region</subfield><subfield code="0">(DE-588)4116075-7</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Majątki ziemskie / Polska / Poznań (region) / 19 w</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Majątki ziemskie / Polska / Poznań (region) / 1900-1945</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Robotnicy rolni / Polska / Poznań (region) / 19 w</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Robotnicy rolni / Polska / Poznań (region) / 1900-1945</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Właściciele ziemscy / Polska / Poznan (region) / 19 w</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="0"><subfield code="a">Właściciele ziemscy / Polska / Poznan (region) / 1900-1945</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="2"><subfield code="a">Poznań (Polska ; region) / sytuacja na wsi / 19 w</subfield></datafield><datafield tag="653" ind1=" " ind2="2"><subfield code="a">Poznań (Polska ; region) / sytuacja na wsi / 1900-1945</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="0"><subfield code="a">Posen</subfield><subfield code="z">Region</subfield><subfield code="0">(DE-588)4116075-7</subfield><subfield code="D">g</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="1"><subfield code="a">Gut</subfield><subfield code="g">Landwirtschaft</subfield><subfield code="0">(DE-588)4158572-0</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="2"><subfield code="a">Gutsherr</subfield><subfield code="0">(DE-588)4196107-9</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="3"><subfield code="a">Geschichte 1850-1918</subfield><subfield code="A">z</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2=" "><subfield code="5">DE-604</subfield></datafield><datafield tag="810" ind1="2" ind2=" "><subfield code="a">Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski"</subfield><subfield code="t">Monografie i Rozprawy</subfield><subfield code="v">7</subfield><subfield code="w">(DE-604)BV023471346</subfield><subfield code="9">7</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Inhaltsverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Literaturverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Register // Personenregister</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Abstract</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Inhaltsverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Literaturverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000013&line_number=0007&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Register // Personenregister</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000015&line_number=0008&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Abstract</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="n">oe</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="q">BSB_NED_20210120</subfield></datafield><datafield tag="999" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-032460317</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">630.9</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09041</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">630.9</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">09034</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield></record></collection> |
| geographic | Posen Region (DE-588)4116075-7 gnd |
| geographic_facet | Posen Region |
| id | DE-604.BV047053011 |
| illustrated | Illustrated |
| index_date | 2024-07-03T16:08:47Z |
| indexdate | 2024-07-10T09:01:15Z |
| institution | BVB |
| isbn | 9788365988393 8365988399 |
| language | Polish |
| oai_aleph_id | oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-032460317 |
| oclc_num | 1226699881 |
| open_access_boolean | |
| owner | DE-12 |
| owner_facet | DE-12 |
| physical | 754 Seiten Illustrationen, Karten, Diagramme 25 cm |
| psigel | BSB_NED_20210120 |
| publishDate | 2020 |
| publishDateSearch | 2020 |
| publishDateSort | 2020 |
| publisher | Wydawnictwo Nauka i Innowacje |
| record_format | marc |
| series2 | Monografie i Rozprawy / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski" |
| spelling | Borowiak, Stanisław ca. 20./21. Jh. Verfasser (DE-588)1176744844 aut Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts Stanisław Borowiak Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts Wydanie I Poznań Wydawnictwo Nauka i Innowacje 2020 754 Seiten Illustrationen, Karten, Diagramme 25 cm txt rdacontent n rdamedia nc rdacarrier Monografie i Rozprawy / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski" 7 Enthält 15 Tabellen Literaturverzeichnis Seite 703-[724] Zusammenfassung auf Deutsch Publikacja dofinansowana przez Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy Zespół Pałacowo-Parkowy, Wydział Historii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Fundację Zakłady Kórnickie Geschichte 1850-1918 gnd rswk-swf Gut Landwirtschaft (DE-588)4158572-0 gnd rswk-swf Gutsherr (DE-588)4196107-9 gnd rswk-swf Posen Region (DE-588)4116075-7 gnd rswk-swf Majątki ziemskie / Polska / Poznań (region) / 19 w Majątki ziemskie / Polska / Poznań (region) / 1900-1945 Robotnicy rolni / Polska / Poznań (region) / 19 w Robotnicy rolni / Polska / Poznań (region) / 1900-1945 Właściciele ziemscy / Polska / Poznan (region) / 19 w Właściciele ziemscy / Polska / Poznan (region) / 1900-1945 Poznań (Polska ; region) / sytuacja na wsi / 19 w Poznań (Polska ; region) / sytuacja na wsi / 1900-1945 Posen Region (DE-588)4116075-7 g Gut Landwirtschaft (DE-588)4158572-0 s Gutsherr (DE-588)4196107-9 s Geschichte 1850-1918 z DE-604 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Centrum "Instytut Wielkopolski" Monografie i Rozprawy 7 (DE-604)BV023471346 7 Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Inhaltsverzeichnis Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Literaturverzeichnis Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Register // Personenregister Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Abstract Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Inhaltsverzeichnis Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Literaturverzeichnis Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000013&line_number=0007&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Register // Personenregister Digitalisierung BSB München 25 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000015&line_number=0008&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Abstract |
| spellingShingle | Borowiak, Stanisław ca. 20./21. Jh Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts Gut Landwirtschaft (DE-588)4158572-0 gnd Gutsherr (DE-588)4196107-9 gnd |
| subject_GND | (DE-588)4158572-0 (DE-588)4196107-9 (DE-588)4116075-7 |
| title | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| title_alt | Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| title_auth | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| title_exact_search | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| title_exact_search_txtP | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| title_full | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts Stanisław Borowiak |
| title_fullStr | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts Stanisław Borowiak |
| title_full_unstemmed | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts Stanisław Borowiak |
| title_short | Dwór a wieś folwarczna w Poznańskiem w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku |
| title_sort | dwor a wies folwarczna w poznanskiem w drugiej polowie xix i na poczatku xx wieku der gutshof und sein dorf in der provinz posen in der zweiten halfte des 19 und am beginn des 20 jahrhunderts |
| title_sub | = Der Gutshof und sein Dorf in der Provinz Posen in der zweiten Hälfte des 19. und am Beginn des 20. Jahrhunderts |
| topic | Gut Landwirtschaft (DE-588)4158572-0 gnd Gutsherr (DE-588)4196107-9 gnd |
| topic_facet | Gut Landwirtschaft Gutsherr Posen Region |
| url | http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000001&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000003&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000005&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000007&line_number=0004&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000009&line_number=0005&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000011&line_number=0006&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000013&line_number=0007&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=032460317&sequence=000015&line_number=0008&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |
| volume_link | (DE-604)BV023471346 |
| work_keys_str_mv | AT borowiakstanisław dworawiesfolwarcznawpoznanskiemwdrugiejpołowiexixinapoczatkuxxwiekudergutshofundseindorfinderprovinzposeninderzweitenhalftedes19undambeginndes20jahrhunderts AT borowiakstanisław dergutshofundseindorfinderprovinzposeninderzweitenhalftedes19undambeginndes20jahrhunderts |
There is no print copy available.
Indexes