Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989:
Gespeichert in:
| 1. Verfasser: | |
|---|---|
| Format: | Buch |
| Sprache: | Polish |
| Veröffentlicht: |
Lublin
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
2015
|
| Schlagworte: | |
| Online-Zugang: | Inhaltsverzeichnis Abstract Literaturverzeichnis |
| Beschreibung: | Zusammenfassung in deutscher Sprache unter dem Titel: Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989 |
| Beschreibung: | 405 Seiten llustrationen |
| ISBN: | 9788377847572 |
Internformat
MARC
| LEADER | 00000nam a2200000 c 4500 | ||
|---|---|---|---|
| 001 | BV043536107 | ||
| 003 | DE-604 | ||
| 005 | 20190812 | ||
| 007 | t | ||
| 008 | 160502s2015 |||| |||| 00||| pol d | ||
| 020 | |a 9788377847572 |9 978-83-7784-757-2 | ||
| 020 | |z 8377847574 |9 83-7784-757-4 | ||
| 035 | |a (OCoLC)946212963 | ||
| 035 | |a (DE-599)BVBBV043536107 | ||
| 040 | |a DE-604 |b ger |e rda | ||
| 041 | 0 | |a pol | |
| 049 | |a DE-12 |a DE-B1595 |a DE-Re13 | ||
| 084 | |a 7,41 |2 ssgn | ||
| 084 | |a 8,1 |2 ssgn | ||
| 100 | 1 | |a Browarek, Tomasz |e Verfasser |0 (DE-588)1192687124 |4 aut | |
| 245 | 1 | 0 | |a Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 |c Tomasz Browarek |
| 264 | 1 | |a Lublin |b Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej |c 2015 | |
| 300 | |a 405 Seiten |b llustrationen | ||
| 336 | |b txt |2 rdacontent | ||
| 337 | |b n |2 rdamedia | ||
| 338 | |b nc |2 rdacarrier | ||
| 500 | |a Zusammenfassung in deutscher Sprache unter dem Titel: Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989 | ||
| 505 | 8 | |a Quellen- und Literaturverzeichnis: Seite 377-401 | |
| 648 | 7 | |a Geschichte 1945-1989 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 650 | 7 | |a Mniejszości / Polska / sytuacja społeczna / 20 w |2 jhpk | |
| 650 | 7 | |a Mniejszości / status prawny / Polska / 20 w |2 jhpk | |
| 650 | 7 | |a Mniejszości / Polska / 20 w |2 jhpk | |
| 650 | 4 | |a Niemcy za granicą / Polska / 1944-1989 r | |
| 650 | 4 | |a Polityka narodowościowa / Polska / 1944-1989 r | |
| 650 | 0 | 7 | |a Minderheitenpolitik |0 (DE-588)4170001-6 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 650 | 0 | 7 | |a Deutsche |0 (DE-588)4070334-4 |2 gnd |9 rswk-swf |
| 651 | 7 | |a Polska / stosunki międzyetniczne / 20 w |2 jhpk | |
| 651 | 7 | |a Polen |0 (DE-588)4046496-9 |2 gnd |9 rswk-swf | |
| 689 | 0 | 0 | |a Minderheitenpolitik |0 (DE-588)4170001-6 |D s |
| 689 | 0 | 1 | |a Deutsche |0 (DE-588)4070334-4 |D s |
| 689 | 0 | 2 | |a Polen |0 (DE-588)4046496-9 |D g |
| 689 | 0 | 3 | |a Geschichte 1945-1989 |A z |
| 689 | 0 | |5 DE-604 | |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000004&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Inhaltsverzeichnis |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000005&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Abstract |
| 856 | 4 | 2 | |m Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment |q application/pdf |u http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000006&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |3 Literaturverzeichnis |
| 940 | 1 | |n oe | |
| 940 | 1 | |n DHB | |
| 940 | 1 | |q DHB_BSB_DDC | |
| 999 | |a oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-028951681 | ||
| 942 | 1 | 1 | |c 909 |e 22/bsb |f 0904 |g 43 |
| 942 | 1 | 1 | |c 909 |e 22/bsb |f 0904 |g 438 |
Datensatz im Suchindex
| _version_ | 1804176190819270656 |
|---|---|
| adam_text | Spis tresci
Wst^p........................................................... 7
Rozdzial 1
Restrykcje wobec ludnosci niemieckiej w latach 1945-1949 .......15
1.1. Idea wysiedleri........................................15
1.2. Polozenie prawne i ekonomiczne.........................25
1.3. Obozy..................................................42
1.4. Weryfikacja............................................60
1.5. Rehabilitaq a i problem bylych volksdeutschow..........85
1.6. Wysiedlenia............................................97
1.7. Zycie religijne.......................................136
1.8. Repolonizacja.........................................142
Rozdzial 2
Integracja ludnosci niemieckiej ze spoieczenstwem polskim
w latach 1950-1955 ........................................... 153
2.1. Polozenie prawne i ekonomiczne........................153
2.2. Dzialalnosc organizacyjna.............................162
2.3. Wyjazdy...............................................169
2.4. Szkolnictwo i oswiata.................................186
2.5. Dzialalnosc kulturalna................................206
2.6. Prasa.................................................216
2.7. Zycie religijne.......................................220
2.8. Problem ludnosci rodzimej ............................224
Rozdzial 3
Koncesjonowanie dzialalnosci ludnosci niemieckiej
w latach 1955-1959 ........................................... 245
3.1. Polozenie prawne i ekonomiczne........................245
3.2. Dzialalnosc organizacyjna.............................249
6
Spis tresci
3.3. Wyjazdy..............................................258
3.4. Szkolnictwo i oswiata................................270
3.5. Dzialalnosc kulturalna...............................277
3.6. Prasa................................................284
3.7. Zycie religijne......................................291
3.8. Problem ludnosci rodzimej............................294
Rozdzial 4
Marginalizacja problemu ludnosci niemieckiej
w latach 1959-1989 .......................................... 303
4.1. Polozenie prawne i ekonomiczne.......................303
4.2. Walka z rewizjonizmem................................307
4.3. Dzialalnosc organizacyjna............................314
4.4. Wyjazdy..............................................332
4.5. Szkolnictwo i oswiata................................348
4.6. Zycie religijne......................................354
4.7. Problem ludnosci rodzimej............................360
Zakonczenie...................................................365
Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates
in den Jahren 1945-1989. Zusammenfassung......................371
Wykaz zrödel..................................................377
I. Zrödla archiwalne......................................377
II. Zrödla drukowane......................................379
Wykaz wazniejszych skrötöw....................................403
Die deutsche Bevölkerung in der Politik des
polnischen Staates in den Jahren 1945-1989.
Zusammenfassung
Angehörige der im Titel erscheinenden „deutschen Bevölkerung sind
nach dem Verständnis des Verfassers die sog. „anerkannten Deutschen
(in der Fachliteratur erscheinen sie auch als „ethnische Deutsche ).
Es sind Personen, die seit vielen Generationen mit der deutschen Kultur
und dem deutschen Staat verbunden waren und die durch die polnischen
Behörden offiziell als Deutsche anerkannt wurden. Die Behörden waren
der Auffassung, dass diese Bevölkerung in Niederschlesien und in
Westpommern lebte. Ihre Aktivitäten wurden daher nur dort zugelassen.
Diese Bevölkerung wurde durch die Überprüfungsaktion nicht miterfasst
und war daher meist nicht im Besitz der polnischen Staatsbürgerschaft.
Man kann sie daher nicht als eine klassische nationale Minderheit
anerkennen. Im Buch erscheint auch das Problem der alteingesessenen
(autochthonen) Bevölkerung. Es ist dieser Teil der Bevölkerung der
West- und Nordgebiete (hauptsächlich von Oberschlesien, Ermland und
Masuren), der durch die Behörden als polnisch anerkannt wurde und im
Zuge der nationalen Verifikation die polnische Staatsbürgerschaft erhielt.
Die Bevölkerung, die sich in dieser Gruppe befand, besaß deutsches oder
polnisches nationales Bewusstsein bzw. war national indifferent. Der Teil
dieser Gruppe, der sich zum Deutschtum bekannte, begann nach der
Beendigung der Aktion der Familienzusammenführung 1959 innerhalb
der deutschen Kreise zu dominieren. Aus ihm rekrutierten sich die
meisten Ausreise willigen in den 1970er und 1980er Jahren und diese, die
damals versuchten, deutsche Organisationen zu gründen. Die damaligen
polnischen Behörden negierten diesen Prozess und behaupteten, dass bei
dem Bekenntnis dieser Bevölkerung zum Deutschtum das dominierende
Element ökonomische Überlegungen seien.
In der Nationalitätenpolitik der polnischen Regierung nach dem
II. Weltkrieg spielte die Problematik der deutschen Bevölkerung eine
bedeutende Rolle. Diese Politik war aber durch große Inkonsequenz
gekennzeichnet und sie hing von der inneren Lage Polens ab. Einen
372 Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989
großen Einfluss übten auf sie, besonders in den ersten Nachkriegsjahren,
historische Animositäten und die damit verbundene ablehnende Haltung
der überwiegenden Mehrheit der polnischen Bevölkerung aus. Eine
gewichtige Rolle spielten seit dem Beginn der 1950er Jahre zahlreiche
Divergenzen in der Einstellung zu dieser Problematik zwischen den
zentralen Behörden und den Behörden in der Provinz. Wesentliche
Bedeu tung bei der Formulierung der Grundsätze dieser Politik hatte in der
späteren Periode auch das Problem der Anknüpfung der diplomatischen
Beziehungen mit der Bundesrepublik Deutschland und die ständige
Befürchtung der polnischen Regierung vor revisionistischen Maßnahmen
seitens dieses Staates. Von Bedeutung für die Lösung dieses Problems war
seit dem Beginn der 1970er Jahre auch der Wunsch, von der BRD Kredite
zu bekommen, die die polnische Wirtschaft benötigte.
In den ersten Nachkriegsjahren (1945-1949) stellte sich die
Nationalitätenpolitik als Ziel, Polen in einen ethnisch einheitlichen Staat
zu verwandeln. Man versuchte daher die deutsche Bevölkerung (so wie
die anderen Minderheiten) aus dem Territorium des polnischen Staates zu
entfernen. Nach dem II. Weltkrieg wurden aus Polen ca. 3 200 000 Deutsche
ausgesiedelt. Im Land durften zeitweilig nur qualifizierte deutsche
Fachleute bleiben, die man brauchte, um das wirtschaftliche Leben auf
den westlichen und nördlichen Gebieten Polens wiederaufzubauen.
Die amtlichen Daten sprechen über ca. 200 000 Personen, die nach den
Aussiedlungen der Jahre 1945-1949 in Polen geblieben sind. Die Frage
der deutschen Bevölkerung war in dieser Zeit eines der grundlegenden
Probleme in der polnischen Politik. Es entschied darüber die Komplexität
dieses Problems (Aussiedlungen, Erfassungderautochthonen Bevölkerung,
Verifikation und Rehabilitierung der ehemaligen Volksdeutschen), seine
Größe (große Zahl von Personen dieser Nationalität) und wirtschaftliche
Rücksichten (Aufrechterhaltung der Produktion auf den angeschlossenen
westlichen und nördlichen Gebieten, Problem des ehemals deutschen
Vermögens).
Die rechtliche Lage der deutschen Bevölkerung war in der besprochenen
Periode praktisch nicht normiert. Sie erhielt keine bürgerlichen Rechte
und konnte daher nicht als nationale Minderheit behandelt werden. Die
Deutschen in Polen waren in dieser Zeit der Rechte beraubt, statt dessen
wurden ihnen zahlreiche Pflichten und Einschränkungen auferlegt. Es galt
für sie der Arbeitszwang und das Verbot, den Wohnplatz zu wechseln.
Die arbeitenden Deutschen besaßen keine Sozialversicherung, ihre Löhne
wurden um eine Summe verringert, die für den Wiederaufbau Polens
bestimmt war. Zum Teil waren sie Insassen von Sonderlagem, in denen
man sie als billige Arbeitskraft ausnutzte. Um die Spuren der deutschen
Einflüsse auf diesen Gebieten zu beseitigen, haben die Behörden die sog.
Zusammenfassung
373
Repolonisierungsaktion durchgeführt. Sie bedeutete eine Bekämpfung
der deutschen Sprache, Beseitigung der Inschriften in dieser Sprache,
Polonisierung von Vor- und Nachnamen positiv verifizierter, ehemaliger
Bürger des III. Reiches - hauptsächlich waren es Schlesier, Masuren und
Ermländer. Diese Politik der polnischen Behörden und das negative
Verhältnis der polnischen Bevölkerung gegenüber den Deutschen bewirkte,
dass sie nicht selten Opfer von Übergriffen und Plünderungen wurden.
In den späten 1940er und beginnenden 1950er Jahren erfolgte die
Stabilisierung des Lebens in Polen und eine Änderung der Politik
gegenüber der deutschen Bevölkerung. Zum Hauptziel setzte man sich
damals die Integration der Deu tschen in die polnische Gesellschaft, indem
man die soziale Position dieser Bevölkerung - nicht ihre Nationalität -
akzentuierte. Um das Ziel zu erreichen, ermöglichte man der deutschen
Bevölkerung den Eintritt in die Gewerkschaften, in die Polnische Vereinigte
Arbeiterpartei, den Verband der polnischen Jugend, die Frauenliga und in
andere Organisationen. Zugelassen wurde auch das deutsche Schulwesen,
kulturelle Vereine und Verlage. Durch das 1951 verabschiedete Gesetz
über die polnische Staatsbürgerschaft bekamen auch die Deutschen
die Möglichkeit, sich um sie zu bewerben. Die Veränderungen der
rechtlichen Lage der deutschen Bevölkerung in Polen brachten mit sich
Anfang der 1950er Jahre auch wesentliche Wandlungen im Bereich
der Arbeit und der materiellen Lebensbedingungen. Um die übrig
gebliebenen Deutschen in Polen zurückzuhalten, starteten die Behörden
Maßnahmen, die ihre materielle Lage jener der polnischen Bevölkerung
anzugleichen erlauben sollten. Einen Durchbruch bedeutete in dieser
Hinsicht der geheime Beschluss des Sekretariats des Zentralkomitees der
Polnischen Vereinigten Arbeiterpartei (KC PZPR) vom Januar 1950, in
dem angeordnet wurde, dass alle Ungleichheiten zwischen den deutschen
und polnischen Arbeitern im Hinblick auf die Löhne und die Nutzung
der Urlaubs- und Ferienaufgebote aufgehoben werden und dass man den
Deutschen ermöglicht, in Gruppen, in denen sie die Mehrheit bildeten, die
leitenden Stellen zu übernehmen. Anfang der 1950er Jahre begann auch
die Aktion der „Familienzusammenführung . In den Jahren 1950-1951
kam es zu einer Ausreisewelle, die über 75.000 Personen umfasste. Nach
dieser Zeit wurden die Ausreisen in die Bundesrepublik Deutschland
durch die polnischen Behörden gestoppt, die Ausreisen in die Deutsche
Demokratische Republik bedeutend beschränkt. Die Behörden versuchten
damals, die deutsche Bevölkerung in Polen aufzuhalten, weil die
massenhaften Ausreisen im Widerspruch zur damals lancierten Politik
der Integration und der Assimilierung dieser Bevölkerung standen.
Man versuchte daher, die Einstellung der Deutschen zu ändern, indem
man den Erscheinungen der Diskriminierung entgegensteuerte und ihre
374 Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989
materielle Situation verbesserte. Diese Maßnahmen brachten jedoch keine
erwünschten Ergebnisse.
Eine bedeutende Besserung der Lage der deutschen Bevölkerung brachte
erst die Zeit des politischen Umbruchs in Polen im Jahr 1956. Den Auftakt
bildeten zwei Ereignisse im Dezember 1955. Es war die Unterzeichnung
eines Vertrags zwischen dem Polnischen Roten Kreuz und Deutschen
Roten Kreuz am 5. Dezember 1955 über die Familienzusammenführung
und der damit verbundene Sonderbeschluss des Zentralkomitees der PVAP
vom 6, Dezember 1955. In dieser Urkunde setzte sich die Parteiführung
als Ziel, der deutschen Bevölkerung eine volle Gleichberechtigung zu
gewähren und Bedingungen dafür zu schaffen, dass dieser Teil der
deutschen Bevölkerung, der in Polen bleiben will, Möglichkeiten bekommt,
sich dauerhaft zu stabilisieren. Das Hauptprinzip der polnischen Politik
gegenüber dieser Bevölkerung war in dieser Zeit (Gleiches gilt auch
für andere Minderheiten), sie nach dem Grundsatz der Gleichheit aller
Menschen vor dem Gesetz zu gestalten und alle Erscheinungsformen der
Diskriminierung zu bekämpfen. Einen wesentlichen Einfluss hatte auf
die Änderung dieser Politik die neue politische Situation in Europa und
die sich abzeichnende Möglichkeit, diplomatische Kontakte mit der BRD
anzuknüpfen. Diese Perspektive eröffnete vor der deutschen Bevölkerung
die Möglichkeit, aus Polen zu verreisen. Genutzt wurde sie von 263.000
Deutschen. Die massenhaften Ausreisen der Deutschen in den Jahren 1956-
1959 im Rahmen der sog. Aktion der Familienzusammenführung zeugten
von einem gänzlichen Scheitern der vorangegangenen Integrationspolitik.
Die polnische Führung erkannte in jener Zeit an, dass es im Land die
nationalen Minderheiten gibt. Sie erlaubte, dass sie ihre Organisationen
bilden, die die Aufrechterhaltung der nationalen Identität stimulieren
sollten. Eine der größten Errungenschaften der deutschen Bevölkerung
war in dieser Zeit (neben der schon erwähnten Möglichkeit der Ausreise
im Rahmen der Familienzusammenführung) die 1957 erfolgte Gründung
der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft (NTSK). Ein nächster, nicht
minder wichtiger Erfolg war die Zuerkennung der politischen Rechte an
die Deutschen in Polen. Diese erhielten sie entgegen dem Wortlaut der
Verfassung der Volksrepublik Polen, die sie nur allen polnischen Bürgern,
nicht den Staatenlosen, einräumte. Die massenhaften Ausreisen der
„anerkannten Deutschen führten aber zur beträchtlichen Schwächung des
deutschen Elements. Die Folge davon war - trotz einer Entgegenwirkung
der Behörden - der Schwund des kulturellen und des Schulwesens dieser
Bevölkerung.
Am Ende des politischen Tauwetters, bereits in der zweiten Hälfte
des Jahres 1959, begannen die Behörden die Wirksamkeit der nationalen
Minderheiten (darunter auch der deutschen) zu beschneiden. So wie
Zusammenfassung
375
andere Organisationen der nationalen Minderheiten wurde auch die
Deutsche Sozial-Kulturelle Gesellschaft zum „Transmissionsriemen
zwischen der kommunistischen Partei und der deutschen Bevölkerung
herabgesetzt. Die polnische Führung marginalisierte oder negierte
geradezu die Existenz der deutschen Bevölkerung in Polen (ihre Zahl
wurde auf ca. 6.000 Personen eingeschätzt). Die Anerkennung dieser
Minderheit in Oberschlesien, im Ermland und in Masuren wäre nämlich
ein Geständnis gewesen, dass die polnische Politik gegenüber der
autochthonen Bevölkerung dieser Gebiete ein Fiasko erlebt hat. Die
1960er Jahre brachten weitere Einschränkungen und eine Intensivierung
des Kampfs gegen den westdeutschen Revisionismus. Als einen solchen
konnte man alles bezeichnen, was der Polonisierung der einheimischen
Bevölkerung und der Assimilierung der deutschen Bevölkerung im
Wege stand. Seit dem Beginn der 1970er Jahre begann eine zunehmende
Wiedergeburt der deutschen Minderheit in Schlesien, im Ermland und
in Masuren. Einen wesentlichen Einfluss darauf hatte die fortschreitende
Normalisierung der Beziehungen zwischen der VRP und der BRD.
Die polnische Führung versuchte in dieser Zeit das Problem zu beseitigen
und erlaubte einer großen Zahl der Bevölkerung eine Ausreise aus Polen.
Nach polnischen Quellen reisten in den Jahren 1971-1979 aus Polen in die
BRD über 192 000 Personen aus.
Einen gewissen Wandel brachten die 1980er Jahre. In dieser Zeit
wurde die deutsche Minderheit von der polnischen Führung weiterhin
nicht anerkannt. Weiterhin ließ sie massenhafte Ausreisen in die BRD
zu. Es änderte sich aber die Politik der deutschen Regierung. Die neue
christlich-liberale Führung mit Hemlut Kohl unternahm die Versuche, an
der polnischen Regierung die Anerkennung der deutschen Minderheit
zu erzwingen. Sie förderte nicht die Ausreisen aus Polen, sondern die
Entstehung eines unabhängigen organisatorischen Lebens der deutschen
Minderheit. Die Folge waren zahlreiche Versuche einer Bildung deutscher
Organisationen. Die Politik der polnischen Regierung beschränkte sich in
der damaligen Zeit darauf, die Versuche der Etablierung der erwähnten
Organisationen zu neutralisieren und die deutschen Aktivisten dazu
zu bewegen, Polen zu verlassen. Man war bemüht, die Anerkennung
der deutschen Minderheit zu verhindern, und die Emigration erklärte
man nur mit ökonomischen Argumenten. Die Initiativen der deutschen
Minderheit wurden dennoch nicht gestoppt, ihre Intensität nahm sogar
zu. In den Jahren 1985-1988 begannen in den Wojewodschaften Kattowitz
und Oppeln die Deutschen Freundschaftskreise (DFK) zu entstehen.
Die Gruppen wirkten informell. Sie bewarben sich deswegen nicht um
eine Eintragung und bemühten sich um keine Erlaubnis der Behörden.
Ende 1987 gruppierten die DFK einige Tausend Personen in 30 Orten.
376 Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989
Die Aktivität des Sicherheitsdienstes, die gegen die Versuche einer
Schaffung des organisatorischen Lebens der deutschen Minderheit
gerichtet war, begann Ende der 1980er Jahre an Kraft zu verlieren. Die
polnische Führung versuchte die Situation zu entladen und erlaubte,
sich um ein „Touristenvisum zu bewerben, das eine Ausreise in die
BRD ermöglichte. In Bonn verband man diesen Wandel mit der fatalen
wirtschaftlichen Lage der VRP und mit dem Bedarf nach neuen Krediten.
Möglicherweise war sich die polnische Führung darüber im Klaren, dass
sie die Bildung des organisatorischen Lebens der deutschen Minderheit
nicht verhindern kann, vielleicht wollte sie eine Politik der Normalisierung
der Beziehungen mit der BRD initiieren. Die Anträge auf eine Eintragung
der Organisationen der deutschen Minderheit wurden aber weiterhin
ab gelehnt. Nach der Verabschiedung des neuen Vereinigungsgesetzes
(1989) begannen die Gründungskomitees zu entstehen, deren Ziel es
war, sozial-kulturelle Gesellschaften der deutschen Minderheit in Polen
ins Leben zu rufen. Im Jahr 1989 blieben aber die Registrierungsversuche
ohne Erfolg. Um an den Behörden zu erzwingen, dass sie die Tatsache
der Existenz der deutschen Minderheit in Polen anerkennen, führten die
deutschen Aktivisten die Aktion der Sammlung von Unterschriften von
Personen deutscher Abstammung durch. Sie sammelten auf diese Art ca.
250 000 Erklärungen.
Der grundsätzliche Wandel der Politik der polnischen Führung
gegenüber der deutschen Bevölkerung erfolgte erst nach der Entstehung
der Regierung von Tadeusz Mazowiecki. Die polnische Führung verzichtete
damals auf die Politik der Assimilierung und schuf Bedingungen, die
den Minderheiten erlaubten, ihre nationale Besonderheit ungehindert zu
pflegen. Die erste Folge davon war im Jahr 1990 die Entstehung zahlreicher
Organisationen der deutschen Minderheit in Polen.
Wykaz zrödet
I. Zrödla archiwalne
ARCHIWUM AKT NOWYCH
Centralny Zarz^d Zakiadöw Karnych Ministerstwa Bezpieczenstwa Publicznego
Generalny Petnomocnik Rz^du RP do spraw Repatriacji
Kancelaria Sejmu
Komitet Centralny Polski ej Partii Robotniczej
Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
Krajowa Rada Narodowa
Ministerstwo Administracji Publicznej
Ministerstwo Bezpieczenstwa Publicznego, Departament Wi^ziennictwa i Obozöw
Ministerstwo Kontroli Paristwowej
Ministerstwo Oswiaty
Ministerstwo Prac Kongresowych Rz^du RP w Londynie
Ministerstwo Ziem Odzyskanych
Panstwowy Urz^d Repatriacyjny, Zarz^d Centralny
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
Prezydium Rady Ministröw
Urz^d Rady Ministröw
CENTRALNE ARCHIWUM MINISTERSTWA SPRAW WEWN^TRZNYCH
I ADMINISTRACJI
Biuro Spoieczno Administracyjne Prezydium Rady Ministröw
Departament Polityczny
Departament Spoieczno-Administracyjny
Komitet do spraw Bezpieczenstwa Publicznego
Ministerstwo Administracji Publicznej
Ministerstwo Bezpieczenstwa Publicznego
Ministerstwo Spraw Wewn^trznych
Ministerstwo Ziem Odzyskanych
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, Resort Bezpieczenstwa Publicznego
Urz^d Rady Ministröw
378
Wykazzrödet
INSTYTUT PAMI^CI NARODOWEJ, BIURO UDOST^PNIANIA
Ministerstwo Bezpieczenstwa Publicznego
Ministerstwo Spraw Wewnqtrzrrych.
ARCHIWUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
zespöl 6 (Departament Polityczny)
zespöl 10 (Departament IV)
ARCHIWUM PAKJSTWOWE W KATOWICACH
Komitet Wojewödzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Wydzial Administracyjny
Urz^d Wojewödzki, Wydzial Ogölny
Urzqd Wojewödzki, Wydzial Spoleczno-Polityczny
Urz^d Wojewödzki, Wydzial Administracyjno-Prawny
Wojewödzka Rada Narodowa
ARCHIWUM PANSTWOWE W KOSZALINIE
Prezydium Wojewödzkiej Rady Narodowej
ARCHIWUM PANSTWOWE WOLSZTYNIE
Komitet Wojewödzki PZPR
Olsztynska Wojewödzka Rada Narodowa
Urz^d Pelnomocnika Rz^du na Okr^g Mazurski
Urz^d Wojewödzki w Olsztynie
Zarzc^d Miejski w Olsztynie
ARCHIWUM PANSTWOWE WOPOLU
Komitet Wojewödzki PZPR w Opolu
Starostwo Powiatowe w Brzegu
Starostwo Powiatowe w Opolu
Starostwo Powiatowe w Kozlu
Starostwo Powiatowe w Glubczycach
Starostwo Powiatowe w Strzelcach Opolskich
ARCHIWUM PANSTWOWE W SZCZECINS
Prezydium Wojewödzkiej Rady Narodowej
Urz^d Wojewödzki w Szczecinie
Wojewödzki Odzial Panstwowego Urz^du Repatriacyjnego
ARCHIWYM PANSTWOWE WEWROCtAWIU
Komitet Wojewödzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
Panstwowy Urz^d Repatriacyjny, Oddziat Wojewödzki
Prezydium Wojewödzkiej Rady Narodowej
Urzqd Wojewödzki we Wrodawiu
Wykaz zródel
379
Wojewódzka Rada Zwi^zków Zawodowych
Zarz^d Miasta Wroelawia
ARCHIWUM PAÑSTWOWE WE WROCLAWIU, ODDZIAt W LEGNICY
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Legnicy
ARCHIWUM PAÑSTWOWE WE WROCtAWIU, ODDZIAt WWAtBRZYCHU
Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej
Urz^d Miasta i Powiatu
II. Zródia drukowane
1. Akty prawa wewn^trznego (ustawy, dekrety, rozporz^dzenia)
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymia-
rze kary día faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnyeh zabójstwa i zn^ca-
nia sie nad ludnoscia cywilna i ieñeami oraz día zdrajców Narodu Polskiego, Dz.
U. 1944, nr 4, poz. 16.
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 wrzesnia 1944 r. o przepro-
wadzeniu reformy rolnej, Dz. U. 1994, nr 4, poz. 17.
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 wrzesnia 1944 r. o speqal-
nych s^dach kamych día spraw zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich, Dz. U.
1944 nr 4 poz. 21.
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 4 listopada 1944 o srodkach
zabezpieczaj^cych w stosunku do zdrajców Narodu, Dz. U. 1944, nr 11, poz. 54.
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 12 grudnia 1944 r. o przej^ciu nie-
których lasów na wlasnosc Skarbu Pañstwa, Dz. U. 1944, nr 15, poz. 82.
Dekret z dnia 16 lutego 1945 r. o zmianie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Na-
rodowego o wymiarze kary día faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnyeh
zabójstw i zn^cania si^ nad ludnosci^ cywiln^ i jencami oraz día zdrajców Narodu
Polskiego, Dz. U. 1945, nr 7, poz. 29.
Dekret z dnia 26 lutego 1945 r. o wyl^czeniu ze spoleczehstwa polskiego wrogich elemen-
tów, Dz. U. 1945, nr 7, poz. 30.
Dekret z dnia 28 lutego 1945 r. o wyl^czeniu ze spoleczehstwa polskiego wrogich elemen-
tó w, Dz. U. 1945, nr 7, poz. 30.
Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o maj^tkach opuszczonych i porzuconych, Dz. U. 1945, nr 9,
poz. 45.
Dekret z dnia 24 sierpnia 1945 r. o zmianie ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o wyl^czeniu ze
spoleczehstwa polskiego wrogich elementów, Dz. U. 1945, nr 34, poz. 203.
Dekret z dnia 30 pazdziemika 1945 r. o zmianie ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o wyl^czeniu
ze spoleczehstwa polskiego wrogich elementów, Dz. U. 1945 nr 55 poz. 307.
Dekret z dnia 10 listopada 1945 r. o zmianie i ustaleniu imion i nazwisk. Dz.U. 1945, nr 56,
poz. 310.
Dekret z dnia 30 listopada 1945 r. o j^zyku panstwowym i j^zyku urz^dowania rz^dowych
i samorz^dowych wladz administracyjnych, Dz. U. 1945, nr 57, poz. 324.
380
Wykaz zródel
Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. o zmianie ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o wyl^czeniu ze
spoleczeñstwa polskiego wrogich elementów, Dz.U. 1946, nr 11, poz. 73.
Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o maj^tkach opuszczonych i porzuconych, Dz. U. 1946, nr
13, poz. 87.
Dekret z dnia 28 czerwca 1946 r. O odpowiedzialnosci karnej za odst^pstwo od narodowo-
sci w czasie wojny 1939-1945, Dz. U. 1946, nr 41, poz. 237.
Dekret z dnia 6 wrzesnia 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzy-
skanych i bylego Wolnego Miasta Gdanska, Dz. U. 1946, nr 49, poz. 279.
Dekret z dnia 13 wrzesnia 1946 r. o wyl^czeniu ze spoleczeñstwa polskiego osób narodo-
wosci niemieckiej, Dz. U. 1946, nr 55, poz. 310.
Dekret z dnia 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze
kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstwa i zn^cania si$
nad ludnosci^ cywiln^ i jeñcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, Dz. U. 1946,
nr 69, poz. 376.
Dekret z dnia 22 pazdziernika 1947 r. o obywatelstwie Pañstwa Polskiego osób narodo-
wosci polskiej zamieszkalych na obszarze bylego Wolnego Miasta Gdanska, Dz. U.
1947, nr 65, poz. 378.
Dekret z dnia 22 pazdziernika 1947 r. o przepadku maj^tku, Dz. U. 1947, nr 65, poz. 390.
Dekret z dnia 28 pazdziernika 1947 r. o wyí^czeniu ze spoleczeñstwa polskiego osób naro-
dowosci niemieckiej, Dz. U. 1947, nr 66, poz. 404.
Dekret z dnia 22 pazdziernika 1951 r. o dowodach osobistych, Dz. U. 1951, nr 55, poz. 382.
Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk koscielnych, Dz.
U. 1957, nr 1, poz. 6.
Instrukcja Ministra Oswiaty z dnia 3 sierpnia 1950 r. w sprawie organizacji na terenie wo-
jewództwa szczeciñskiego i wroclawskiego przedszkoli i szkól ogolnoksztalc^cych
z niemieckim j^zykiem nauczania, Dz. Urz. Min. Osw. 1950, nr 14, poz. 180.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. Dz. U. 1952, nr 33,
poz. 232.
Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944, zal^cznik do
Dz. U. 1944, nr 1.
Rozporz^dzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 25 maja 1945 r w sprawie reha-
bilitacji osób wpisanych do trzeciej i czwartej grupy niemieckiej listy narodowej lub
do grupy tzw. „Leistungs-Pole , Dz. U. 1945, nr 21, poz. 128.
Rozporz^dzenie Ministra Sprawiedliwosci z dnia 21 maja 1946 r. wydane w porozumie-
niu z Ministrami: Obrony Narodowej, Administracji Publicznej, Bezpieczeñstwa
Publicznego, Skarbu, Oswiaty, Rolnictwa i Reform Rolnych, Lesnictwa, Przemyslu,
Zeglugi i Handlu Zagranicznego, Aprowizacji i Handlu, Komunikacji, Poczt i Tele-
grafów, Odbudowy oraz Ziem Odzyskanych - o okresleniu osób, których maj^tek
przechodzi na wlasnosc Pañstwa, Dz. U. 1946, nr 28, poz. 182.
Rozporz^dzenie Ministra Sprawiedliwosci z dnia 10 kwietnia 1947 r. wydane w porozumieniu
z Ministrami: Bezpieczeñstwa Publicznego, Administracji Publicznej, Ziem Odzyska-
nych, Spraw Zagranicznych i Skarbu - o post^powaniu w sprawach o wyl^czenie ze
spoleczeñstwa polskiego osób narodowosci niemieckiej, Dz. U. 1947, nr 34, poz. 163.
Rozporz^dzenie Ministra Ziem Odzyskanych z dnia 16 maja 1946 r. o wspóldzialaniu osób
trzecich w dopelnieniu przez cudzoziemców obowi^zku meldunkowego i rejestra-
cji, Dz. U. 1946, nr 28, poz. 181.
Rozporzcjdzenie Rady Ministrów z dnia 19 wrzesnia 1946 r. o rozci^gniqciu przepisów
dekretu z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialnosci karnej za odst^pstwo od
narodowosci w czasie wojny 1939-1945 r. do czynów popelnionych poza obszarem
województwa sl^sko-d^browskiego, Dz.U. 1946, nr 53, poz. 300.
Wykaz zródel
381
Rozporz^dzenie Rady Ministrów z dnia 26 lipca 1950 r. w sprawie wykonania ustawy
0 zniesieniu sankcji oraz ograniczen w stosunku do obywateli, którzy zglosili sw^
przynaleznosc do narodowosci niemieckiej, Dz.U. 1950 nr 32 poz. 294.
Rozporz^dzenie Prezesa Rady Ministrów i Ministra Bezpieczeñstwa Publicznego z dnia 20
marca 1952 r. o wlasciwosciach wladzy i trybie post^powania w sprawach dowodów
osobistych i tymczasowych zaswiadczeñ tozsamosci, Dz.U. 1952, nr 13, poz. 82.
Uchwala Rady Pañstwa z dnia 31 grudnia 1956 r. w sprawie ustaienia wykladni art, 26
ust.l w zwi^zku z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 24 pazdziernika 1956 r. - Ordynacja
wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, „M.P. 1957, nr 2, poz. 11.
Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o wyl^czeniu ze spoteczeñstwa polskiego wrogich elemen-
tów, Dz. U. 1945, nr 17, poz. 96.
Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o maj^tkach opuszczonych i porzuconych, Dz. U. 1945, nr 17,
poz. 97.
Ustawa z dnia 28 kwietnia 1946 r. o obywatelstwie Pañstwa Polskiego osób narodowosci
polskiej zamieszkalych na obszarze Ziem Odzyskanych, Dz. U. 1946, nr 15, poz. 106.
Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zniesieniu sankcji oraz ograniczen w stosunku do obywa-
teli, którzy zglosili sw^ przynaleznosc do narodowosci niemieckiej, Dz. U. 1950, nr
29, poz. 270.
Ustawa z dnia 8 stycznia o obywatelstwie polskim, Dz. U. 1951, nr 4, poz. 25.
Ustawa z dnia 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk, Dz. U. 1963, nr 59, poz. 328
ze zm.
Ustawa z dnia 29 maja 1957 r. o uregulowaniu spraw wlasnosci niektórych nieruchomosci
nierolniczych na Ziemiach Odzyskanych i na terenie b. W. M. Gdañska, Dz. U. 1957,
nr 31, poz. 137.
Ustawa z dnia 31 pazdziernika 1957 r. - Ordynacja wyborcza do Rad Narodowych, Dz. U.
1957, nr 55, poz. 270.
Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, Dz. U. 1962, nr 10, poz. 49.
Ustawa z dnia 29 marca 1963 r. o cudzoziemcach, Dz. U. 1963, nr 15, poz. 77.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U. 1989, nr 20, poz. 104
(tekst jednolity: Dz. U. 2001, nr 79, poz. 855)
Zarz£|dzenie Ministra Oswiaty z dnia 26 lipca 1950 r. w sprawie otwarcia przedszkoli
1 szkól ogólnoksz talca cych z niemieckim jezykiem nauczania, Dz. Urz. Min. Osw.
1950, nr 14, poz. 177.
Zarzadzenie Ministra Oswiaty z dnia 26 lipca 1950 r. w sprawie nauczania j^zyka niemieckiego
w szkolach srednich ogóInoksztalc^cych, Dz. Urz. Min, Osw. 1950, nr 14, poz. 176.
Zarzadzenie Ministra Ziem Odzyskanych z dnia 6 kwietnia 1946 r. w sprawie trybu stwier-
dzania polskiej przynaleznosci narodowej osób zamieszkalych na Ziemiach Odzy-
skanych, Dz. Urz. MZO 1946, nr 4, poz. 26.
Zarzadzenie Ministra Ziem Odzyskanych z dnia 16 maja 1946 r. o kontroli ruchu ludnosci
niemieckiej, Dz. U. MZO 1946, nr 6, poz. 80.
2. Wydawnictwa zrödlowe
„Archiwum Ruchu Robotniczego , t. 7, Warszawa 1982.
Die Vertreibung der deutschen Bevölkerung aus Gebieten östlich der Oder - Neiße, t. I—III, Mün-
chen 1984.
Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa, oprac. T. Schieder, t. 1,
cz. 1, Bonn 1953.
Gomulka W., Artykuly i przemöwienia, t. 2, Styczeh 1946-kwiecieh 1948, Warszawa 1964.
382
Wykaz zrödet
Gomölka W., O problemie niemieckim. Artykuty i przemöwienia, Warszawa 1984.
Janusz G., Status ludnosci niemieckiej iv Polsce zu latach 1944-1950. Analiza i wybör äktöw nor-
matywnych, Lublin 2005.
Ksztaltowanie sie spolecznosci polskiej na Pomorzu Srodkowym zu latach 1945-1950, oprac.
J. Sniadecki, cz. 1, Koszalin 1989.
Ksztaltowanie sie spolecznosci polskiej na Pomorzu Srodkowym w latach 1945-1950, oprac.
J. Sniadecki, cz. 2, Koszalin 1990.
Lippöczy P., Walichnowski T., Przesiedlenia ludnosci niemieckiej z Polski po II wojnie swiatowej
w swietle dokumentöw, Warszawa-Lodz 1982.
Madajczyk P., Mniejszosci narodowe a pazdziernik 1956 roku. (Dokumenty Komisji ds. Narodo-
wosciowych KC PZPR z lat 1957-1958), „Dzieje Najnowsze 1995, nr 1.
Maly Rocznik Statystyczny 1955 rok.
Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (oprac. W. Skrzydlo), Lublin 1979.
Mniejszosci narodowe w Polsce w swietle dokumentöw i publicystyki, wybör S. Lodzinski, War-
szawa 1993.
Narodowy Spis Powszechny z dnia 3 grudnia 1950 roku, Warszawa 1955.
Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybör dokumentöw, pod red. W. Borodzieja i H. Lemberga, 1.1,
Wladze i instytucje centralne. Wojewödztwo olsztyhskie, wybör, oprac. dokumentöw
W. Borodziej i C. Kraft, Warszawa 2000.
Niemcy w Polsce. Wybör dokumentöw, pod red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. II, Polska
Centralna. Wojewödztwo slqskie, wybör i oprac. dokumentöw I. Eser i J. Kochanowski,
Warszawa 2000.
Niemcy w Polsce. Wybör dokumentöw, pod red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. III, Wojewödz-
twa poznahskie i szczecihskie, wybör i oprac. dokumentöw S. Jankowiak i K. Steffen,
Warszawa 2001.
Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybör dokumentöw, pod red. D. Bockowskiego, t. IV, Pomorze
Gdahskie i Dolny Slqsk, wybör i oprac. dokumentöw I. Eser, W. Stankowski, C. Kraft,
S. Jankowiak, Warszawa 2001.
Oböz koncentracyjny w Lambinowicach 1945-1946 (dokumenty), „Zeszyty Historyczne 1990,
z. 91.
Oböz pracy w Swietochlowicach w roku 1945 roku. Dokumenty, zeznania, relacje, listy, wybör,
wst^p i oprac. A. Dziurok, Warszawa 2002.
Okrgg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybör dokumentöw. 1945 rok, oprac. T. Baryla,
Olsztyn 1996.
PPR. Rezolucje, odezwy, instrukcje i okölniki Komitetu Centrainego VIII1944-XII1945, Warsza-
wa 1959.
PRL-RFN, dokumenty i materialy, Warszawa 1987.
Protoköl obrad KC PPR w maju 1945 roku, oprac. A. Kochanski, Warszawa 1992.
Protokoly posiedzeh Biura Politycznego KC PPR 1947-1948, przygotowal do druku, opatrzyl
wst^pem i przypisami A. Kochanski, Warszawa 2002. (Dokumenty do dziejöw PRL,
z. 15)
Protokoly posiedzeh Biura Politycznego KC PPR. 1944-1947. Dokumenty do dziejöw PRL, oprac.
A. Kochanski, Warszawa 1992.
Protokoly posiedzeh Sekretariatu KC PPR 1945-1946, przygotowal do druku, opatrzyl
wst^pem i przypisami A. Kochanski, Warszawa 2001.
Reina P., Kosciöl w PRL. Kosciöl katolicki a pahstwo w swietle dokumentöw 1945-1989, t. 1, Lata
1945-1959, Poznan 1994.
Spis ludnosci na Ziemiach Odzyskanych z dnia 31 grudnia 1948 r. Polska Ludowa. Materialy i Stu-
dia t. 6, Warszawa 1967.
Uchwaly Komitetu Centrainego PZPR od II do III Zjazdu, Warszawa 1959.
Wykaz zrödel
383
Urban K, Zbory niemieckie Koscioia Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce 1948—1970. Wybör
materialow, Krakow 2003.
Vertreibung und Vertreibungsverbrechen 1945—1948, pod red. S. Spielera, Bonn 1989.
Warmiacy i Mazurzy w PRL. Wybör dokumentöw. Rok 1945, przygotowal do druku T. Baryla,
Olsztyn 1994.
Wysiedlenia Niemcow osadnictzuo ludnosci polskiej na obszarze Krzyzowa-Swidnica (Kreisau-
-Schweidnitz) w latach 1945—1948, pod red. K. Jonca, M. Maciejwskiego, Wroclaw
1997.
Zawadzki A., Notatki. Przemowienia 1945—1948 na Slqsku i w Zagigbiu Dqbrowskim, Katowice
1964.
Zrödla dla dziejöw Pomorza Zachodniego. Administracja polska a Armia Czerwona na Pomorzu
Zachodnim w latach 1945-1948, wybör i oprac. A. Wojtaszak, Szczecin 2001.
Zrödla do dziejöw Pomorza Zachodniego, t. XII. Niemcy na Pomorzu Zachodnim w latach 1945—
1950, wst^p, wybör i oprac. T. Bialecki i K. Kozlowski, Szczecin 2004.
3. Wspomnienia
Baczewski j., Wspomnienia Warmiaka, Warszawa 1961.
Gretschel J., Sytuacja powojenna Niemcow w Legnicy, w: 50 lat Niemieckiego Towarzystwa Spo-
leczno-Kulturalnego na Dolnym Slqsku. Wczoraj, dzis, jutro, wybör i oprac. tekstow
I. Lipman, Wroclaw 2007.
Gomulka W., Z kart naszej historii, Warszawa 1969.
Hupka H., Niespokojne sumienie. Wspomnienia, Warszawa 2001.
Krockow C. von, Czas kobiet: wspomnienia z Pomorza 1944-1947, Warszawa 1990.
Lipman I., Petrach Fv Nowy poczqtek we Wroclawiu, w: 50 lat Niemieckiego Towarzystwa Spo-
leczno-Kulturalnego na Dolnym Slqsku. Wczoraj, dzis, jutro, wybör i oprac. tekstow
I. Lipman, Wroclaw 2007.
Muller-Görzno A., Kogöz mam sig Igkac? Wspomnienia wielkopolskiej Niemki 1945-1949, prze-
klad E. Wachowiak, Poznan 2000.
Osmanczyk E., Byl rok 1945 ..., Warszawa 1985.
Reichert M., Takie byly poczqtki, w: 50 lat Niemieckiego Towarzystwa Spoleczno-Kultur alnego na
Dolnym Slqsku. Wczoraj, dzis, jutro, wybör i oprac. tekstow I. Lipman, Wroclaw 2007.
Sabisch A., Die Seelsorgliche Betreuung der katholischen deutschen Restbevölkerung in Breslau
und der Provinz Nieder Schlesien seit dem Jahre 1945, „Archiv für Schlesiche Kirchenge-
schichte 1969, nr 27.
Scholz F., Dziennik niemieckiego ksigdza, „Karta 1991, nr 21.
Zaremba P., Wspomnienia prezydenta Szczecina 1945—1950, Poznan 1980.
4. Prasa
„Arbeiterstimme , (1951-1958)
„Die Woche in Polen , (1958)
5. Monografie. Opracowania. Artykuly
50 lat Niemieckiego Towarzystwa Kulturalno-Spolecznego na Dolnym Slqsku, Wroclaw 2007.
Alabrudzihska Ev Pahstwo a Kosciöl Ewangelicko-Augsburski w Polsce w latach 1945-1965, w:
Koscioiy zakladnikami czasöw, pod red. B. Krebs, A. Wojtowicz, Warszawa 2003.
Andruszkiewicz A., Realizacja zobowiqzah traktatowych. Kultura mniejszosci niemieckiej na Slq-
384 Wykaz zródet
sku Opolskim, w: Polacy i Niemcy. Plaszczyzny i drogi normalizacji - kultura, pod red.
M. Lisa, Opole 1994.
Banasiak Sv Dzialalnosc osadnicza Panstwowego Urzgdu Repatriacyjnego na Ziemiach Odzyska-
nych w latach 1945-1947, Poznan 1964.
Banasiak S., Gtóivne kierunki migracji ludnosci niemieckiej w ostatnich miesiqcach II wojny swia-
towej oraz powstanie administracji polskiej na terenach odzyskanych, Lodz 1974.
Banasiak S., Organizacja repatriacji ludnosci niemieckiej z Polski w latach 1946—1950, „Przegl^d
Zachodni 1963, nr 5.
Banasiak S., Plan regionalny Rady Naukowej dla Zagadnien Ziem Odzyskanych a rzeczywistosc
osadnicza w latach 1945-1947, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Lódzkiego. Nauki
Humanistyczno-Spoleczne 1961, seria I, z. 21.
Banasiak S., Przesiedlenie Niemców z Polski zv latach 1945-1950, Lodz 1968.
Banasiak S., Wysiedlenie Niemców z Polski z perspektywy pólwiecza, w: Wladze komunistyczne
wobec ziem odzyskanych po II wojnie swiatowej, pod red. S. Lacha, Shipsk 1997.
Barcz J., Definicja mniejszosci narodowych w prawie mi^dzynarodowym, „Sprawy Mi^dzynaro-
dowe 1986, nr 11.
Barcz J., Ochrona mniejszosci narodowych w systemie KBWE na tie standardów europejskich,
„Sprawy Mi^dzynarodowe 1992, nr 7/12.
Barcz J., Prawno-polityczne aspekty tezy o rzekomej mniejszosci niemieckiej w Polsce, Warszawa
1986.
Bartczak A., Mniejszosci narodowe i etniczne w Szczecinie w latach 1945-1989, „Materialy Za-
chodniopomorskie 1999, t. 45.
Bartodziej G., Niemcy w Polce — Slqsk ongis i dzisiaj, w: Mniejszosc niemiecka w Polsce. Historia
i terazniejszosc, 1.1, Warszawa 1995.
Basiak S., Droga Polski do panstwa jednonarodowego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Lódz-
kiego 1969, seria I, z. 63.
Belzyt L., Migdzy Polskq a Niemcami. Weryfikacja narodowosciowa i jej nastgpstwa na Warmii,
Mazurach i Powislu w latach 1945-1950, Toruñ 1996.
Belzyt L., Polska ludnosc rodzima na Warmii, Mazurach i Powislu w latach 1945-1950 (przebieg
procesu adaptacyjnego), w; Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i pólnocnych po
II wojnie éwiatowej, pod red. R. Rauziñskiego i S. Senfta, Opole 1989.
Bialecki T., Geneza i rezultaty wysiedlen wojskowych w polowie 1945 r., „Przegl^d Zachodnio-
-pomorski 1970, nr 1.
Bialecki T., Jak wysiedlano Niemców z Pomorza Zachodniego? „Morze i Ziemia 1981, nr 1.
Bialecki T., Mniejszosc niemiecka na Pomorzu Zachodnim w latach 1951-1964, „Przegl^d Za-
chodni 1968, nr 5/6.
Bialecki T., Przesiedlenie ludnosci niemieckiej z Pomorza Zachodniego po II wojnie swiatowej,
Poznan 1969.
Bielak R, Baza rekrutacyjna Niemieckiego Towarzystwa Spoleczno-Kulturalnego i zakres jego od-
dzialywania, Warszawa 1976.
Bielak R, Niemiecka grupa narodowa w Polsce, Warszawa 1990.
Bielski }., Emigranci ze Slqska Opolskiego do RFN. Realizacja zapisu protokolarnego z Helsinek
w województwie opolskim (1975-1979), Opole 1986.
Bielski J., Korbel J., Liczba i struktura terytorialna emigrantów z woj. opolskiego do RFN w latach
1975-1979, „Zeszyty Naukowe. Wyzsza Szkóta Pedagogiczna im. Powstanców SI4-
skich w Opolu. Nauki Spoleczno-Polityczne 1992, z. 5.
Bingen D., Polityka Republiki Federalnej wobec Polski. Od Adenauera do Kohla 1949-1991, Kra-
kow 1997.
Boda - Kr^zel Z., Sprawa Volkslisty na Górnym Slqsku. Koncepcje likwidacji problemu i ich reali-
zacja, Opole 1978.
Wykaz zrödel
385
Boda-Kr^zel Z., Koncepcje rozwiqzania problemu niemieckiej listy narodowosciowej przez polskie
srodozviska polityczne i ivladze konspiracyjne w okresie okupacji, „Sobotka 1969, nr 3.
Borodziej W., Historic*grafia polska o „zvypgdzeniu Niemcöw, w: Polska 1944/45-1989. Studia
i materialy, t. 2, Warszawa 1996.
Borodziej W., Sprazva polska i przemieszczenia ludnosci niemieckiej w czasie II wojny swiatowej,
w: Niemcy w Polsce 1945—1950. Wybör dokumentär pod red. W. Borodzieja i H. Lem-
berga, 1.1, Wladze i instytucje centralne. Wojewödztwo olsztyhskie, wybör i oprac.doku-
mentöw W. Borodziej i C. Kraft, Warszawa 2000.
Browarek T., Dzialalnosc kulturalna ludnosci niemieckiej io Polsce w latach 1945—1989, „Teka
Komisji Politologii i Stosunköw Mi^dzynarodowych 2010, nr IV.
Browarek T., Ewolucja statusu prawnego ludnosci niemieckiej w Polsce zu latach 1944—1989,
w: Mniejszosci regionu pogranicza polsko-niemieckiego, pod red. B. A. Orlowskiej
i K. Wasilewskiego, Gorzöw Wielkopolski 2012.
Browarek T., Inicjatywy organizacyjne mniejszosci niemieckiej zv Polsce zv latach 80. XX wieku,
„Rocznik Polsko-Niemiecki 2014, nr 22.
Browarek T., Niemieckie Towarzystzvo Spoteczno-Kulturalne, „Przegl^d Zachodni 2011, nr 2,
s. 256-270.
Browarek T., Obozy dla ludnosci niemieckiej w polityce wladz polskich zu latach 1945-1949, „Fac-
ta Simonides 2013, nr 1 (6).
Browarek T., Polityka panstzva polskiego wobec ludnosci rodzimej na ziemiach zachodnich i pöl-
nocnych w latach 1945-1949, w: Sqsiedztwo i pogranicze. Mi?dzy konfliktem a wspölpracq,
t. 2, pod red. J. Reginia-Zacharskiego i R. Losia, Lodz 2013.
Browarek T., Polozenie prawne i ekonomiczne ludnosci niemieckiej w Polsce w latach 1945—1949,
„Facta Simonides 2009, nr 1.
Browarek T., Prasa ludnosci niemieckiej zv Polsce Ludozvej zv latach 1951—1958, „ Annales UMCS,
Sectio K, Politologia 2009, vol. XVI.
Browarek T., Szkolnictzvo mniejszosci niemieckiej zv Polsce po II zvojnie szviatozvej, „Przegl^d
History czno-Oswiatowy 2002, nr 3-4, s. 193—208.
Browarek T., Zycie religijne ludnosci niemieckiej zv Polsce po II zvojnie szviatozvej, w: Europejskie
stosunki narodozvosciozve. Aspekty duchozve i materialne, pod red. B. Nitschke, Zielona
Göra 2010.
Brozek A., Kokot J., Integracja przesiedlehcözv zv Niemczech po II zvojnie szviatozvej, Wroclaw-
Warszawa—Krakow 1966.
Brozek A., Losy Niemcözv w Polsce po roku 1944-1945. Fikcja liczb zachodnioniemieckich a rzeczy-
zvisty bilans ludnosciozvy, Opole 1975.
Byczkowski J., Mniejszosci narodozve w Europie 1945 —1974, Opole 1976.
Chatupczak H., Browarek T, Zycie organizacyjne ludnosci niemieckiej w Polsce w latach 1945—
1989, w: Idee, pahstwo, ludowcy. Ksi?ga jubileuszozva z okazji 70. rocznicy urodzin Profe-
sora Jana Jachymka, Lublin 2009.
Chatupczak H., Browarek T., Wybrane elementy polityki pahstwa polskiego wobec ludnosci
rodzimej na Ziemiach Zachodnich i Pötnocnych w latach 1945—1989, w: W krpgu nauki
o pahstzvie, prawie i polityce. Ksigga dedykowana Profesorowi Markozvi Zmigrodzkiemu,
pod red. B. Dziemidok-Olszewskiej, W. Sokota i T. Bichty, Lublin 2012.
Chatupczak H., Browarek T., Mniejszosci narodozve zv Polsce 1918-1995, Lublin 1998.
Chodubski A., Polityka narodowosciozva na Pomorzu Zachodnim w latach 1945—1956, w: Pome-
rania ethnica mniejszosci narodowe i etniczne na Pomorzu Zachodnim, pod red. M. Gie-
drojc i J. Mieczkowskiego, Szczecin 1998.
Chojnecki S., Wklad Wojska Polskiego w zasiedlanie ziem zachodnich i pötnocnych, w: Z historii
tamtych lat. Ludowe Wojsko Polskie zv akcjach spoteczno-politycznych 1944-1975, War-
szawa 1980.
386 Wykaz zrödel
Chojnowski A., Rzqd polski zvobec problemu mniejszosci niemieckiej w latach 1926-1939, „Zapi-
ski Historyczne 1979, nr 1.
Cholewa B. K., Migracja Niemcöw z Dolnego Slqska po II wojnie swiatowej, „Przegl^d Zachod-
ni 1990, nr 2.
Cholewa B. K., Problem obywatelstwa Niemcöw mieszkajqcych na Ziemiach Odzyskanych po II
wojnie swiatowej, „Sobötka 1990, nr 1.
Cholewa B.K., Lqczenie rodzin niemieckich mieszkajqcych na Dolnym Slqsku, 1950-1958, „So-
bötka 1990, nr 3.
Cholewa B.K., Niemcy na Dolnym Slqsku, „Zblizenia Polska-Niemcy 1991, nr 1.
Chuminski Czynniki destabilizujqce proces osadnictwa we Wrodawiu (1945-1949), w: Studia
nad procesami integracji i dezintegracji spolecznosci Slqska, pod red. W. Misiaka, Wro-
claw 1993
Ciesielski S., Mysl polityczna polskich komunistöw latach 1939-1944, Wroclaw 1990.
Cimala B., Powojenne obozy odosobnienia na Görnym Slqsku, „Studia Sl^skie 2000, t. LIX.
Cimala B., Senft S., Ludnosc rodzima na Slqsku Opolskim w polityce uAadz wojewödzkich w latach
1950-1956, „Studia Opolskie 1994, t. 53.
Cimala B., Senft S., Ludnosc rodzima Slqska Opolskiego w opinii wojewödzkiej instancji PZPR
w latach 1956-1960, „Studia Sl^skie 1997, t. LV.
Cyganski M., Migracja ludnosci niemieckiej z Europy Srodkowo-Wschodniej po II wojnie swiato-
wej, „Materialy i Studia Opolskie 1985, z. 54.
Cyganski M., Niemcy w Polsce po II wojnie swiatowej, „Zeszyty Naukowe. Politechnika Sl%-
ska. Nauki Spoleczne 1992, z. 60.
Cyganski M., Niemiecka grupa narodowa w Polsce (1945-1962) i jej zanik, „Kwartalnik Opol-
ski 1989, nr 1.
Cyganski M., Niemieckie mniejszosci narodowe w pahstwach Europy Srodkowo-Wschodniej w la-
tach 1945-1995, Opole 2000.
Cyganski M., Niemieckie mniejszosci narodowe w pahstwach Europy Srodkowo-Wschodniej po II
wojnie swiatowej, „Przegl^d Stosunköw Mi^dzynarodowych 1978, nr 2.
Czapihski W., Ustawa o obywatelstwie, „Panstwo i Prawo 1951, nr 10.
Czaplinski W., Obywatelstwo w procesie normalizacji stosunköw RFN-PRL i RFN-NRD, Po-
znan 1990.
Czaputowicz J., Mniejszosci narodowe w stosunkach polsko-niemieckich, „Wi^z 1992, nr 9.
Czas przeszly - ciqgle obecny: z dziejöw wysiedlenia : historia, wspomnienia, dokumenty : praca
zbiorowa, pod red. L. Wlodkowskiego, Lodz 1998.
Czech-Sobczak M, Z dziejöw tworzenia si$ organizacji mniejszosci niemieckiej w Szczecinie :
refleksje wspomnieniowe, „Przegl^d Zachodniopomorski 1995, z. 4.
Czesla A., Mniejszosc niemiecka na Warmii i Mazurach, [Olsztyhskie Stowarzyszenie Mniej-
szosci Niemieckiej], „Borussia 1992, nr 3 / 4.
Czesla A., Niemieckie stowarzyszenia spoieczno-kulturalne w pölnocno-wschodnim regionie Pol-
ski, „Borussia 1993, nr 6.
Cziomer E., Polityczne aspekty „akcji Iqczenia rodzin w stosunkach RFN z pahstwami socjali-
stycznymi, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 1980, nr 121.
Czubihski A., Polska i Polacy po II wojnie swiatowej (1945-1989), Poznan 1998.
Dmitröw E., Niewygodne pytanie. Wysiedlanie ludnosci niemieckiej z ziem polskich, „Res Publi-
ca 1992, nr 1/2.
Dominiczak H., Organy bezpieczehstwa w PRL 1944-1990, Warszawa 1997.
Dominiczak H., Proces zasiedlania wojewödztwa zielonogörskiego w latach 1954-1950, Zielona
Göra 1975.
Drozd R., Polityka narodowosciowa w Polsce w latach 1944-1947, „Slupskie Studia Historycz-
ne 2003, nr 10, s. 183-202.
Wykaz zródel
387
Drozd R., Polityka wtadz wobec ludnosci ukrainskiej w Polsce w latach 1944—1989, Warszawa
2001.
Dubiel J., Tak zzvana „mniejszosc niemiecka w Polsce , Warszawa 1971.
Dudek A., Panstwo i koéciól w Polsce 1945—1970, Krakow 1995.
Dudek J., Stan i potrzeby szkolnictwa sredniego ogólnoksztatcqcego na Dolnym Slqsku, Warszawa
1959.
Dudek L, Szkolnictwo srednie ogólnoksztalcqce dla mniejszosci narodowych na Dolnym Slqsku,
„Sobótka 1971, nr 1.
Dymarski M., Ziemie postulowane (ziemie nowe) w prognozach i dzialaniach polskiego ruchu opo-
ru 1939-1945, Wroclaw 1997.
Dymitrów E., Obraz Niemców w Polsce zv latach 1945-1948, w: Wokót stereotypów Polakózv
i Niemców, pod red. W. Wrzesinskiego, Wroclaw 1991.
Dzialalnosc Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w latach 1957—1970, pod red. F. Hawran-
ka, Warszawa 1973.
Dziurok A., Slqskie rozrachunki. Wladze komunistyczne a byli czlonkowie organizacji nazistow-
skich na Górnym Slqsku w latach 1945—1956, Warszawa 2000.
Eser L, Niemcy na Górnym Slqsku, w; Niemcy w Polsce 1945—1950. Wybór dokumentów, pod
red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. II, Polska Centralna. Województwo slqskie, wybór
i oprac. I. Eser i J. Kochanowski, Warszawa 2000.
Galicki S., Koncepcje granic zachodnich Polski w okresie okupacji, „Przeglqd Zachodni 1989,
nr 4.
Gelberg L., Nowa ustawa o obywatelstwie polskim, „Pañstwo i Prawo 1962, nr 8—9.
Gíedrojc M., Zachodnia granica Polski w mysli polity cznej PPS—WRN, SL, SP i SN w latach
1939—1945, „Przeglcjd Zachodniopomorski 1996, z. 3.
Golasz Z., Obozy wysiedlencze w Zabrzu (1945-1946), Zabrze 2008.
Gol^b M., Rehabilitacja i wylqczenie wrogich elementów ze spoleczenstwa polskiego, Eódz 1946.
Gol^biowski J. W., Kwestia narodowoéciowa w polityce wladzy ludowej w województwie slqsko-
-dqbrowskim (1945—1947), „Kwartalnik Historyczny 1964, nr 2.
Grabiec J., Sprawa volkslisty na Górnym Slqsku po II wojnie swiatowej, „Prace Historyczno-Ar-
chiwalne 2000, t. IX, Rzeszów.
Grajewski A., Wyzwanie i szansa. [Mniejszosc niemiecka na Slqsku Opolskim], „Przegl^d
Polity czny 1994, nr 24.
Gramlewicz B., Stanek J., Ksztalcenie dzieci mniejszosci niemieckiej na Slqsku, w: Badania nad
sytuacjq mniejszoéci niemieckiej na Slqsku po 1989 roku, pod red. J. Sztumskiego, Ka-
towice 1999.
Grünberg K., Czas wojny 1939—1945. Wyklady z historii, Toruñ 1991.
Grund B., Das kulturelle Leben der Deutschen in Niederschlesien unter polnischer Verwaltung
1947-1958, Bonn—Berlin 1967.
Gruszka G., Zgoda — miejsce grozy. Obóz koncentracyjny w Swigtochlowieach, Gliwice 1998.
Heffner K., Mniejszosc niemiecka na Slqsku Opolskim, „Przegl^d Polity czny 1994, nr 24.
Hejger M., Ludnosc niemiecka w województwie gdanskim w latach 1945—1947, w: W starej i no-
wej ojezyznie, pod red. I. Halagidy, Gdansk 1997.
Hejger M., Polityka narodowoéciowa wtadz polskich w województwie gdanskim w latach 1945—
1947, „Rocznik Gdañski 1994, z. 1.
Hejger M., Polityka narodowoéciowa zoladz polskich w województwie gdanskim w latach 1945—
1947, Slupsk 1998.
Hejger M., Przeksztalcenia narodowoéciowe na ziemiach zachodnich i potnocnych Polski w latach
1945-1959, Slupsk 2008.
Hejger M., Przesiedlenie ludnoéci niemieckiej w latach 1945-1947, „Slupskie Studia Historycz-
ne 1995, nr 4.
388 Wykaz zrödel
Hejger M., Przesiedlenie ludnosci niemieckiej z pozviatu stupskiego zv latach 1945-1951, „Sfup-
skie Studia Historyczne 1993, nr 2.
Hirsch H., Zemsta ofiar. Niemcy zv obozach zv Polsce 1944-1950, Warszawa 1999.
Historyczne, polityczne i prawne aspekty tez RFN o niemieckiej mniejszosci narodozvej iv Polsce,
cz. 1, pod red. J. Barcza. Warszawa 1988.
Holzer Jv Uraz, nacjonalizm, manipulacja. Kwestia niemiecka zv komunistycznej Polsce, „Rocznik
Polsko-Niemiecki 1992,1.1.
Hytrek-Hryciuk J., „Rosjanie nadchodzq! Ludnosc niemiecka a zolnierze Armii Radzieckiej
(Czerwonej) na Dolny m Slqsku zv latach 1945-1948, Wroclaw 2013.
Iwanicki M, Ukraihcy, Bialorusini, Litzvini i Niemcy zv Polsce zv latach 1918-1990, Siedlce 1993.
Izdebski Z., Niemiecka lista narodozva na Görnym Slqsku, Katowice 1946.
Izdebski Z., Podstazvy weryfikacji ludnosci na Slqsku Opolskim, „Zaranie Sl^skie 1946, nr 1/2.
Izdebski Z., Zagadnienie pozbazvienia obyzvatelstzva osöb narodozvosci niemieckiej, Katowice 1947.
Jacher W., Integracja spoleczna ludnosci rodzimej Slqska Opolskiego po 1945 roku, Opole 1994.
Janiszewski L., Mniejszosc niemiecka a Polacy na Pomorzu Szczecihskim. Szkic socjologiczny,
Szczecin 1993.
Jankowiak S., Akcja „Iqczenia rodzin mi?dzy Polskq a Niemieckq Republikq Demokratycznq zv la-
tach 1949-1954, „Przegl^d Zachodni 1995, nr 3.
Jankowiak S., Lata 1945-1950, w: Niemcy zv Polsce 1945-1950. Wybör dokumentözv, pod
red. D. Bockowskiego, t. IV, Pomorze Gdahskie i Dolny Slqsk, wybör i oprac. I. Eser,
W. Stankowski, C. Kraft, S. Jankowiak, Warszawa 2001.
Jankowiak S., Lqczenie rodzin mi$dzy Polskq a NRD zv latach 1955-1959, „Przegl^d Zachodni
1995, nr 4.
Jankowiak S., Niemcy zv Wielkopolsce i na ziemi lubuskiej zv latach 1945-1950, w: Niemcy zv Pol-
sce. Wybör dokumentözv, pod red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. Ill, Wojezvödztzva
poznahskie i szczecihskie, wybör i opracowanie dokumentow S. Jankowiak i K. Stef-
fen, Warszawa 2001.
Jankowiak S., Spoteczehstzvo niemieckie zv pozvojennej Polsce, „J^zyki Obce w Szkole 2001,
nr 6.
Jankowiak S., Terminologia zv stosunkach polsko-niemieckich, „Sprawy Narodowosciowe - se-
ria nowa 1997, z. 2.
Jankowiak S., Ucieczka, zvyp^dzenie i przymusozve zvysiedlenie Niemcözv z zvojezvödztzva zuro-
dazvskiego zv latach 1945-1950. Lata 1946-1950, w: Niemcy zv Polsce 1945-1950. Wybör
dokumentözv, pod red. D. Bockowskiego, t. IV, Pomorze Gdahskie i Dolny Slqsk, wybör
i oprac. I. Eser, W. Stankowski, C. Kraft, S. Jankowiak, Warszawa 2001.
Jankowiak S., Wyjazdy ludnosci niemieckiej z Pomorza, Warmii i Mazur zv latach 1945-1959,
w: Pomorze - trudna ojczyzna? Ksztaltozvanie si$ nozvej tozsamosci 1945-1995, pod red.
A. Saksona, Poznan 1996.
Jankowiak S., Wysiedlenia i emigracja ludnosci niemieckiej z Polski zv latach 1945-1959, w: Lud-
nosc niemiecka na ziemiach polskich zv latach 1939-1945 i jej powojenne losy, pod red. W.
Jastrz^bskiego, Bydgoszcz 1995.
Jankowiak S., Wysiedlenie i emigracja ludnosci niemieckiej zv polityce zvtadz polskich zv latach
1945-1970, Warszawa 2005.
Jankowiak S., Zatrudnianie ludnosci niemieckiej zv Polsce, „Roczniki Dziejöw Spolecznych
i Gospodarczych 2000, t. LX.
Janowski A., Szkolnictzvo dla mniejszosci: skromny fragment systemu, „Spoleczehstwo Otwar-
te 1995, nr 6.
Jannsz G., Bajda P., Praiva mniejszosci narodozvych : standardy europejskie, Warszawa 2000.
Janusz G., Dzialalnosc oszviatozvo-kulturalna mniejszosci niemieckiej zv Polsce zv latach pigcdzie-
siqtych, „Sprawy Narodowosciowe 1995, z. 1.
Wykaz zrödeJ
389
Janusz G., Mniejszosc niemiecka zv Polsce, Problemy polityczno-prazvne, Lublin 1988.
Janusz G., Niektöre problemy ksztalcenia mniejszosci narodozvych po II zvojnie szviatozvej, w: Szko-
la XX wieku zv procesie przeobrazen organizacyjno-programozvych. Wybrane zagadnienia.
Studia i rozprazvy, pod red. R. Kuchy. Lublin 1991.
Janusz G., Status ludnosci niemieckiej zv Polsce zv latach 1944-1950. Analiza i zvybör aktözv nor-
matyzvny, Lublin 2005.
Janusz G., Status prazvny mniejszosci niemieckiej zv Polsce po 1945 r., w: Ochrona prazvna mniej-
szosci narodozvych i religijnych, pod red. Z. Holdy, Lublin 1993.
Janusz G., Szkolnictzvo z niemieckim jezykiem nauczania zv Polsce po 1950 r. w: Szkola XX zvieku
zv procesie przeobrazen organizacyjno-programozvych. Wybrane zagadnienia. Studia i roz-
prazvy, pod red. R. Kuchy, Lublin 1991.
Janusz G., Usytuozvanie mniejszosci narodozvych zv spoleczehstzvie i polityce pahstzva polskiego po
1945 r, w: Mniejszosci narodozve zv polskiej mysli politycznej XX zvieku, pod red. J. Ja-
chymka, Lublin 1992.
Jas-Koziarkiewicz M., Prasa mniejszosci niemieckiej zv Polsce zv latach 1945—1989, „Studia Me-
dioznawcze 2004, nr 2.
Jaworski M., Na piastozvskim szlaku. Dzialalnosc Ministerstzva Ziem Odzyskanych zv latach
1945—1948, Warszawa 1973.
Jonca K., Dekrety prezydenta Edvarda Benesa. Niemcy zv czechoslozvackiej doktrynie politycznej
i prazvnej z lat 1920—1945, Wroclaw 2005.
Jonca K., Polityka narodozvosciozva III Rzeszy na Slqsku Opolskim zv latach 1933-1940, Katowice
1970.
Jordanek Z., Wysiedlenie ludnosci niemieckiej z Polski, „Rocznik Koszalinski 1995, nr 25.
Kacprzak P., Polityka zvtadz polskich zvobec ludnosci niemieckiej zv okresie funkejonozvania Mi-
nisterstzva Ziem Odzyskanych, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegl^d Prawa
i Administracji 2008 (t. 78).
Kacprzak P., Polska polityka narodozvosciozva zvobec ludnosci niemieckiej zv okresie budozvy Struk-
tur zvtadz (1944—1945), „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 2006, nr 298.
Kamiriska S., Formalna i rzeczyzvista struktura organizacyjna mniejszosci niemieckiej zv zvoje-
zvodztzvie katozvickim, w: Sytuacja spoleczno-kulturalna mniejszosci niemieckiej na Gor-
nym Slqsku, pod red. W. Jachera, Kielce 1993.
Kastory A., Rezvanz za Monachium. Z dziejözv czechoslozvackiej polityki zvobec sqsiadozv zv latach
1945-1947, Krakow 1996.
Kersten K., Migracje pozvojenne zv Polsce. Polska Ludozva — materialy i studia, Warszawa 1963.
Kersten K., Przemiany struktury narodozvosciozvej Polski po II zvojnie szviatozvej. Geneza i zvyniki,
„Kwartalnik Historyczny 1969, nr 2.
Kersten K., Przymusozve przemieszczenia ludnosci — proba typologii, w: Utracona ojczyzna.
Przymusozve zvysiedlenia, deportaeje i przesiedlenia jako zvspölne doszviadezenie, pod red.
H. Orlowskiego, A. Saksona, Poznan 1996.
Kersten K., Repatriacja ludnosci polskiej po II zvojnie szviatozvej (studium historyczne), Wroclaw
1974.
Kiwerska J., Niemcy zv polityce PPR/PZPR. W atmosferze zvrogosci (1945—1970), w: Polacy zvo-
bec Niemcözv. Z dziejözv kultury politycznej Polski 1945—1989, pod red. A. Wolff-Pow^-
skiej, Poznan 1993.
Kochanowski J., Losy Niemcözv zv Polsce Centralnej zv latach 1945—1950. Na przykladzie zoojezvodz-
tzva lodzkiego, zvarszazvskiego i krakozvskiego (pozviat biala), w: Niemcy zv Polsce 1945—1950.
Wybör dokumentozv, pod red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. 2, Polska Centralna i zvoje-
zvödztzvo slqskie, wybor i oprac. I. Eser i J. Kochanowski, Warszawa 2000.
Kochanowski J., W polskiej niezvoli. Niemieccy jehey zvojenni zv Polsce 1945—1950, Warszawa
2001.
390 Wykaz zrödet
Kolodziejek H., Organizowanie Kosciola Ewangelicko-Augsburskiego w wojewodztwie szczecin-
skim, „Przegl^d Zachodniopomorski 1993, nr 1.
Kompleks zvypgdzenia, pod red. W. Borodzieja, A Hajnicza, Krakow 1998.
Konieczna T., Mniejszosci narodowe w Polsce, Opole 1991.
Kopiczko A., Koscioi warmihski a polityka wyznaniowa po II wojnie swiatowej, Olsztyn 1996.
Kopiec J., Dzieje Kosciola katolickiego na Slqsku Opolskim, Opole 1991.
Kopka B., Obozy pracy w Polsce 1944-1950: przezvodnik encyklopedyczny, Warszawa 2002.
Koralewski J., Radzieccy Niemcy. Mipdzy deportacjq a masowq emigracjq (1941-1991), Poznan
2010.
Korbei J. Elementy polskiej polityki emigracyjnej w stosunkach Polska~RFN w latach 1955—1981,
„Przegl^d Polordjny 1985, z. 1.
Korbei J., Emigracja z Polski do RFN, Wybrane problemy, Opole 1986.
Korbei J., Emigranci z Polski do RFN w swietle slatystyk i analiz (1952—1985), „Materialy i Stu-
dia Opolskie 1988, z. 63.
Korbei J., Polska - Görny Slqsk - Niemcy : polityczny bilans 50-lecia Poczdamu, Opole 1995.
Korbei J., Polska ludnosc rodzima. Migracje w przeszlosci i w perspektyioie — analiza uwarunko-
wah, Opole 1986.
Korbei J., Wlazlo K., Powstanie i dzialalnosc organizacji mniejszosciowych na Slqsku Opolskim,
„Zeszyty Naukowe. Nauki Spoleczno-Polityczne. Uniwersytet Opolski 1995, z. 11.
Korbei J., Wybrane problemy migracji do RFN w latach 1956-1978, w: Stosunki polsko-niemiec-
kie. Integracja i rozwöj ziem zachodnich i pölnocnych, pod red. B. Jalowieckiego, J. Prze-
wlockiego, Katowice 1980.
Korbei J., Wyjazdy i powroty. Migracje ludnosci w procesie normalizacji stosunkow migdzy Polskq
i RFN, Opole 1977.
Korbei J., Z badan nad akcjq Iqczenia rodzin (1957-1968), „Studia Sl^skie 1972, nr 22.
Kosiarski J., Mniejszosc niemiecka zv Polsce, „Sprawy Mi^dzynarodowe 1992, nr 7-12.
Koszel B., Od zvrogosci do porozumienia. Stosunki polsko-zachodnioniemieckie zv latach 1949-
1989, Poznan 2001.
Kowalski Z., Niektore czynniki ksztaltujqce postazvy polityczne autochtonözv i repatriantözv na
Slqsku Opolskim zv okresie od 1947 do sierpnia 1948, „Studia Sl^skie 1972, t. 22.
Kowalski Z., Pozvrot Slqska Opolskiego do Polski. Organizacja zvladzy ludozvej i regulacja proble-
mozv narodozvosciozvych zv latach 1945-1948, Opole 1983.
Kozenski J., Dyskusje o pozvojennych zvysiedleniach ludnosci niemieckiej z Czechoslozvacji, „Prze-
gl^d Zachodni 1993, nr 3.
Kozlowski R., Administracja koscielna na Ziemiach Odzyskanych po II zvojnie szviatozvej (1945-
1972), w: Wladze komunistyczne zvobec Ziem Odzyskanych po II zvojnie szviatozvej. Mate-
rialy z konferencji, pod red. S. Lacha, Slupsk 1997.
Kraft C., Ucieczka, zvypgdzenie i przymusozve zvysiedlenie Niemcozv z zvojezvodztzva zvroclazvskiego
zv latach 1945-1950. Rok 1945, w: Niemcy zv Polsce 1945-1950. Wybör dokumentozv, pod
red. D. Bockowskiego, t. 4, Pomorze Gdanskie i Dolny Sl^sk, wybör i oprac. L Eser,
W. Stankowski, C. Kraft, S. Jankowski, Warszawa 2001.
Krebs B., Niemieccy i polscy protesland pod hegemoniq sozvieckq - pierwsze lata pozvojenne i czasy
polskiego stalinizmu (1945—1955), w: Koscioly zakladnikami czasozv, pod red. B. Krebsa,
A. Wojtowicza, Warszawa 2003.
Krukowski J., Koscioi i pahstzvo. Podstazvy relacji prazvnych, Lublin 2000.
Krupska Z., Mniejszosci narodowe i religijne na ziemiach polskich w swietle dokumentacji Cen-
tralnego Archiwum MSW (1944-1945), w: Polityka narodowosciowa pahstw Europy Srod-
kowowschodniej. Materialy z migdzynarodowej konferencji „Mniejszosci narodowe i reli-
gijne w pokomunistycznej Europie Srodkowowschodniej zorganizowanej w dniach 20—22
pazdziernika 1992 roku, cz. 2, pod red. J. Z. Pietrasia i A. Czarnockiego, Lublin 1993.
Wykaz zrödef
391
Kurcz Z., Ksztaitowanie sig niemieckiej mniejszosci narodowej na Slqsku, „Kultura i Spoleczen-
stwo 1991, nr 2.
Kurcz Z., Mniejszosc niemiecka w Polsce na tie innych mniejszosci, Poznan 2001.
Kurcz Z., Mniejszosc niemiecka w Polsce, Wroclaw 1995.
Kurcz Z., Niemcy w dzisiejszym wojewödztwie legnickim, „Orbis Linquarum. Legnickie Roz-
p ra wy Filologiczne 1996, vol. 4—5.
Kurcz Z., Niemiecka diaspora na Slqsku, w: Mniejszosc niemiecka w Polsce. Niemcy w rozprosze-
niu, t. II, Warszawa 1999.
Kuznik G., Wilcza strefa. [Obozy pracy i wysiedlanie Nie meow w powojennej Polsce],
„Slqsk 1996, nr 6.
Langer T., Pahstwo a nierzymskokatolickie zwiqzki wyznaniowe w Polsce Ludowej, Poznan 1967.
Lesiuk W., Lis M., Trzcielinska-Polus A., Polacy i Niemcy. Plaszczyzny i drogi normalizaeji.
Doswiadczenia pierwszej dekady, Opole 2001
Linek B., „Odniemczanie wojeioodztwa slqskiego w latach 1945—1950 (w swietle materiatöw wo-
jewödzkich), Opole 1997.
Linek B., Oddzwigk polemik zvokol sposobu rozioiqzania problemu ludnosci slqskiej na Opolszczyz-
nie w latach 1955—1957 w owczesnej prasie wojewödzkiej, „Studia Sl^skie 1993, t. 52.
Linek B., Polityka antyniemiecka na Gornym Slqsku zv latach 1945—1950, Opole 2000.
Linek B., Przedpoczdamskie wysiedlenia ludnosci niemieckiej z Görnego Slqska, „Przeglqd Za-
chodni 1999, nr 2.
Lis M., Losy lokalnych przywodcow polskich na Slqsku Opolskim zv okresie stalinizacji zycia, w;
Ziemie Zachodnie i Pölnocne Polski w okresie stalinowskim, pod red. C. Os^kowskiego,
Zielona Gora 1999.
Lis M., Ludnosc rodzima na Slqsku Opolskim po II [drugiej] wojnie swiatozvej, (1945—1993), Opo-
le 1993.
Lis M., Polska ludnosc rodzima na Slqsku po II [drugiej] wojnie swiatowej, Opole 1991.
Ludnosc niemiecka na ziemiach polskich w latach 1939—1945 i jej powojenne losy: materialy z kon-
fereneji, [Bydgoszcz, 15—16 grudzien 1994 r.], pod red. W. Jastrz^bskiego, Bydgoszcz
1995.
Lempinski Z., Przesiedlenia ludnosci niemieckiej z wojewodztiva slqsko-dqbrowskiego, Katowice
1979.
Lempinski Z., Republika Federalna Niemiec wobec problemow ludnosciowych w stosunkach z Pol-
skq (1970-1985), Katowice 1987.
Lempinski Z., Stan badan nad problematykq przesiedlenia ludnosci niemieckiej w ivojewodztwie
slqsko-dqbrowskim w latach 1945—1950, „Studia i Materialy z Dziejow Wojewödztwa
Katowickiego w Polsce Ludowej 1975, t. 9.
Lukaszuk L., Mniejszosci narodowe zv swietle prawa migdzynarodowego, „Sprawy Mi^dzyna-
rodowe 1990, z. 5.
Machowski J., Obywatelstwo PRL, Warszawa 1952.
Madajczyk P., Badania dotyczqce polskiej polityki narodowosciowej po 1945 r., „Dzieje Najnow-
sze 2001, nr 4.
Madajczyk P., Dzieci niemieckie w Polsce po 1945 roku, „Dzieje Najnowsze 1999, nr 1.
Madajczyk P., Mniejszosci narodowe a Pazdziernik 1956 roku. [Dokumenty Komisji d/s Narodo-
wosciowych KC PZPR z lat 1957—1959], „Dzieje Najnowsze 1995, nr 1.
Madajczyk P., Mniejszosci narodowe w Polsce a polski Pazdziernik, „Rocznik Polsko-Niemiec-
ki 1995, t. 3.
Madajczyk P., Mniejszosc niemiecka w Polsce w polityce wewngtrznej Polski i RFN oraz w sto-
sunkach migdzy obydwu pahstwami. „Rocznik Polsko-Niemiecki 1992, t. 1.
Madajczyk P., Mniejszosc niemiecka w RP w latach 1992—1993, „Rocznik Polsko-Niemiecki
1993, t. 2.
392
Wykaz zródei
Madajczyk P., Niemcy polscy 1944-1989, Warszawa 2001.
Madajczyk P., Niemcy w Polsce a polski Pazdziernik ze szczególnym uwzgl?dnieniem wojewódz-
twa koszalinskiego, w: Pomerania Ethnica - mniejszosci narodowe i etniczne na Pomorzu
Zachodnim, pod red. M. Giedrojc, J. Mieczkowskiego, Szczecin 1998.
Madajczyk P., Niemcy, w: Mniejszosci narodowe w Polsce. Panstwo i spoleczenstwo polskie
a mniejszosci narodowe w okresach przelomów politycznych (1944-1989), pod red. P. Ma-
dajczyka, Warszawa 1998.
Madajczyk P., Obozy pracy i odosobnienia dla ludnosci niemieckiej w Polsce po II wojnie swiato-
wej, „Studia Sl^skie , Opole 2000, t. LIX.
Madajczyk P., Obozy pracy na ziemiach zachodnich i pólnocnych przed i po 1948, w: Ziemie Za-
chodnie i Pólnocne Polski w okresie stalinowskim, pod red. C. Os^kowskiego, Zielona
Góra 1999.
Madajczyk P., Przylqczenie Slqska Opolskiego do Polski: 1945-1948, Warszawa 1996.
Madajczyk P., Straty ludnosci niemieckiej podczas transfern z Polski i w wyniku represji, „Dzieje
Najnowsze 1994, nr 2.
Madajczyk P., Wyjazdy Niemców z Polski w polowie lat pi?cdziesiqtych, „Rocznik Polsko-Nie-
miecki 1996, t. 7.
Magierska A., Obejmowanie wtadzy na Slqsku Opolskim, „Studia Sl^skie 1975, t. XXVII.
Magierska A., Ziemie zachodnie i pólnocne w 1945 roku. Ksztaltowanie si? podstaw polityki inte-
gracyjnej panstwa polskiego, Warszawa 1978.
Mamak K., Osadnictwo wojskowe na Ziemi Lubuskiej, Poznan 1969.
Marek F. A., Tragedia górnoslqska, Opole 1989.
Matelski D., Mniejszosc niemiecka w Polsce Ludowej (1944-1989), „Studia Histórica Slavo-
-Germanica t. XXII, 1997.
Matelski D., Niemcy w Polsce w XX wieku, Warszawa - Poznan 1999.
Matelski D., Polityka narodowosciowa PRL wobec mniejszosci niemieckiej (1944-1989), „Prze-
gl^d Historyczny 1997, z. 3^4.
Mauersberg S., Szkoly dla mniejszosci narodowych w Polsce Ludowej, „Z Badañ Nad Organiza-
cj^ Szkolnictwa. Pracownia Ustroju i Organizacji Oswiaty Polskiej Akademii Nauk
1970, nr 3.
Mauersberg S., Walczak M., Szkolnictwo polskie po II wojnie éwiatowej (1944-1956), Warsza-
wa-Radom 2005.
M^clewski E., Spraw rzekomej mniejszosci niemieckiej w Polsce, Ekspertyza wykonana na zlecenie
Sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych, Warszawa 1984.
Michalak R., Koscioly i wladze partyjno-panstwowe w Polsce (1945-1956), Warszawa 2002.
Michalak R., Kwestia ewangelicka „Zborów Niepolskich w latach 1945-1957, „Przegl^d Za-
chodniopomorski 2001, t. XVI.
Mieczkowski A., Mniejszosci narodowe w polskiej mysli politycznej po II wojnie éwiatowej (wy-
brane problemy), w: Mniejszosci narodowe w polskiej mysli politycznej XX wieku, pod
red. J. Jachymka, Lublin 1992.
Mieczkowski A., Szkolnictwo dzieci i mlodziezy niemieckiej, „Przegl^d Zachodniopomorski
1996, t. 11, z. 3.
Mieczkowski J., Ewolucja szkolnictwa dla mniejszosci narodowych w Polsce w latach 1944-1989,
w: Miscellaca oswiaty polonijnej, pod red. J. Knopka, Bydgoszcz 1999.
Mieczkowski J., Mniejszosc niemiecka na Pomorzu Zachodnim, w: Mniejszosc niemiecka zv Pol-
sce. Niemcy w rozproszeniu, t. II, Warszawa 1999.
Mieczkowski J., Organizacje mniejszosci niemieckiej na Pomorzu Zachodnim po II wojnie swiato-
wej, „Transodra. Polsko-Niemiecki Biuletyn Informacyjny 1995, nr 10/11.
Mieczkowski J., Polityka wobec mniejszosci narodoivych we wspólczesnej Polsce, „Zeszyty Na-
ukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego. Acta Politica 1998, nr 11.
Wykaz zrödel
393
Mieczkowski J., Polska polityka narodowosciowa lat 1945—1956. Szkice problemu, w: Z warsztatu
badawczego humanistyki, Szczecin 1993.
Mieczkowski J., Szkolnictwo dla dzieci i mlodziezy niemieckiej na Pomorzu Zachodnim po drugiej
zvojnie swiatowej, „Przegl^d Zachodniopomorski 1996, nr 3.
Mieczkowski J., Zycie religijne mniejszosci narodozvych na Pomorzu Zachodnim w latach 1945-
1956, „Przegl^d Zachodniopomorski 1995, z. 1.
Mieczkowski J., Zydzi, Niemcy i Ukraihcy na Pomorzu Zachodnim w latach 1945—1956: liczba,
polozenie i dzialalnosc polityczna, Szczecin 1994.
Miedzihski F., Repatriacja do NRF w ramach akcji „Iqczenia rodzin ff „Przegl^d Zachodni
1958, nr 2.
Mik C., Melody regulacji kwestii mniejszosciowej w prawie mi^dzynarodowym i w prawie polskim,
„Sprawy Narodowosciowe 1994, t. 3, z. 1.
Mironowicz E., Mniejszosci narodowe w polityce pahstwa polskiego w latach 1944—1976, w:
Mniejszosci narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Mi-
chalika i H. Chalupczaka, Lublin 2006.
Mironowicz E., Polityka narodowosciowa PRL, Bialystok 2000.
Mironowicz E., Zalozenia i cele polityki narodowosciowej Polski Ludowej, w: Internacjonalizm
czy... ? Uzialania organöw bezpieczehstwa pahstw komunistycznych wobec mniejszosci na-
rodowych (1944—1989), pod red. J. Hytrek-Hryciuk, G. Strauchold, J. Syrnyka, War-
szawa—W roclaw 2011.
Misik O., Ustawodawstwo i polityka Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wobec mniejszosci narodo-
wych w latach 1945—1989, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 2004, t. 6.
Misztal J., Polityka wtadz polskich wobec stalych mieszkahcöw Ziem Odzyskanych w pierwszych
latach po zakohczeniu drugiej wojny swiatowej, „Zeszyty Naukowe. Politechnika SI3-
ska. Nauki Spoleczne 1991, z. 58.
Misztal J., Przesiedlenie ludnosci niemieckiej z Polski w pierwszych latach po zakohczeniu II wojnie
swiatowej, „Zeszyty Naukowe. Politechnika Sl^ska. Nauki Spoleczne 1991, z. 59.
Misztal J., W sprawie zqdah zachodnioniemieckich w kwestii uznania mniejszosci niemieckiej pozo-
stajqcej w Polsce po zakohczeniu II wojny swiatowej, „Zeszyty Naukowe. Politechnika
Sl^ska. Nauki Spoleczne 1991, z. 59.
Misztal J., Weryfikacja narodowosciowa na Slqsku Opolskim 1945 —1950, Opole 1984.
Misztal J., Weryfikacja narodowosciowa na Ziemiach Odzyskanych, Warszawa 1990.
Mniejszosci narodowe w Polsce, pod red. Z. Kurcza, Wroclaw 1997.
Mniejszosci narodowe w Polsce. Pahstwo i spoleczehstwo polskie a mniejszosci narodowe w okre-
sach przelomöw politycznych (1944—1989), pod red. P. Madajczyka, Warszawa 1998.
Mniejszosc niemiecka w Polsce i Polacy w Niemczech, pod red. Z. Kurcza i W. Misiaka, Wro-
claw 1994.
Mniejszosc niemiecka w Polsce. Historia i terazniejszosc, t. I, Warszawa 1995.
Mniejszosc niemiecka w Polsce. Niemcy w rozproszeniu, t. II, Warszawa 1999.
Musielak M., Polski Zwiqzek Zachodni 1944—1950, Warszawa 1986.
Nawrocki T. Marginalizacja polozenia ludnosci slqskiej we wfadzach lokalnych 1945—1985 (Stu-
dium przypadku), „Silesia Superior. Sl^skie Zeszyty Humanistyczne 1994, nr 1.
Nie oddamy polskiej duszy: 1947 rok: PPR o „Niemcach , oprac. M. Zaremba, „Polityka 1996, nr 2.
Niemcy i Polacy w trudnych latach 1933-1990. Nowe spojrzenie na dawne konflikty, pod red.
B. Martin, A. Stempin, Poznan 2004.
Nitschke B., Organizacja wysiedleh ludnosci niemieckiej i ich przebieg w 1946 r., „Sobötka
1998, nr 1-2.
Nitschke B., Polozenie ludnosci niemieckiej na Dolnym Slqsku w latach 1950—1959, w: Ziemie
Zachodnie i Polnocne Polski w okresie stalinowskim, pod red. C. Os^kowskiego, Zielona
Göra 1999.
394 Wykazzrödel
Nitschke Bv Prawne polozenie ludnosci niemieckiej w Polsce po zakohczeniu wysiedleh, „ Studia
Zachodnie 1999, nr 4.
Nitschke B., Szkolnictwo dla mniejszosci niemieckiej zv Polsce zu latach 1945-1989, „Rocznik
Lubuski 2004, t. 30, cz. 1.
Nitschke B., Wysiedlanie Niemcow z Ziemi Lubuskiej zu latach 1945-1950, „Zeszyty Historycz-
ne 1993, z. 104.
Nitschke B., Wysiedlenia Niemcözu w czenucu i lipcu 1945 roku, „Zeszyty Historyczne 1996, z. 118.
Nitschke B., Wysiedlenie czy wypgdzenie? Ludnosc niemiecka w Polsce w latach 1945-1949, To-
ruh 2000.
Nitschke B., Wysiedlenie ludnosci niemieckiej z Polski w latach 1945—1949, Zielona Göra 1999.
Nowaczyk A Dzialalnosc polityczna oraz spoleczno-kulturalna mniejszosci niemieckiej na Slqsku
w latach 1989-1992, „Rocznik Polsko-Niemiecki 1996, t. 5.
Nowak E., den Lambinowic: pröba rekonstrukcji dziejöw Obozu Pracy w Lambinowicach 1945-
1946, Opole 1991.
Nowak Ev Obozy na Slqsku Opolskim w systemie poiuojennych obozöw w Polsce (1945-1950),
Opole 2002.
Nowak E., Obozy w Polsce po 1945 roku (ze szczegölnym uwzgl?dnieniem Slqska), „Studia SI3-
skie 1997, nr 55.
Nowak E., Oböz pracy w Lambinowicach (1945-1946) w swietle ujawnionych dokumentöw,
„Sl^sk Opolski 199 h nr 2.
Nowak E., Oböz pracy w Lambinowicach, 1945—1946: geneza, historia, implikacje, „Pami^c
i Sprawiedliwosc 1995, t. 38.
Obozy pracy przymusowej na Görnym Slqsku, pod red. A. Topola, Katowice 1994.
Oböz koncentracyjny dla wysiedlonych Niemcow w Lambinowicach 1945-1946, „Zeszyty Histo-
ryczne 1990, z. 91.
Ochocki Av Emigracja ludnosci z Polski do Republiki Federalnej Niemiec w latach 1952-1972,
Warszawa 1985.
Ociepka B., „IIznani Niemcy na Dolnym Slqsku - wysiedlenie czy integracja? w: Demogra-
fia i spoleczehstwo Ziem Zachodnich i Pölnocnych 1945-1995. Pröba bilansu, pod red.
E. Fr^tczaka, Z. Strzeleckiego, Warszawa 1996.
Ociepka B., Deportacje, wysiedlenia, przesiedlenia - powojenne migracje z Polski i do Polski, Po-
znan 2001.
Ociepka B., Niemcy na Dolnym Slqsku w latach 1945-1970, Wroclaw 1994.
Ogrodowczyk A., Nad Odrq i Baltykiem. Osadnictwo wojskowe na zachodnich i pölnocnych zie-
miach Polski po drugiej wojnie swiatowej, Warszawa 1979.
Olejnik L., Polityka narodowosciowa Polski w latach 1944—1960, Lodz 2003.
Olejnik L., Zdrajcy narodu?, Los volksdeuischöw w Polsce po II wojnie swiatowej, Warszawa 2006.
Olejnik L., Ziemie Odzyskane w polityce narodowosciowej pahstwa polskiego w latach 1945-1949,
w: Wladze komunistyczne wobec Ziem Odzyskanych po II wojnie swiatowej. Materiaiy
z konferencji, pod red. S. Lacha, Shipsk 1997.
Orzechowski M., Koncepcje repolonizacji ziem zachodnich i pölnocnych z okresu II wojny swiato-
wej, „Sobötka 1963, nr 3/4.
Orzechowski M., Odra-Nysa Luzycka-Baltyk zu polskiej mysli politycznej okresu drugiej wojny
swiatowej, Wroclaw 1969.
Orzechowski M., Z dziejöw polskiej ludnosci autochtonicznej na Dolnym Slqsku - weryfikacja
narodowosciowa 1945-1949, „Sobötka 1957, nr 12.
Orzechowski M., Z dziejöw polskiej ludnosci autochtonicznej na Dolnym Slqsku. Weryfikacja
narodowosciowa (1945-1949), „Sobötka 1957, nr 4.
Os^kowski C., Ludnosc rodzima a proces integracji i dezintegracji spolecznej na ziemiach zachod-
nich i pölnocnych po drugiej wojnie swiatowej, „Przegl^d Zachodni 1995, nr 4.
Wykaz zrodel
395
Os^kowski C., Spoleczehstzvo Polski zachodniej i polnocnej w latach 1945—1956, Zielona Gora 1994.
Papera J., Rozzvoj organizacyjny PZPR na Opolszczyznie zv latach 1948—1956, Opole 1989.
Pasierb B., Funkcje problemu niemieckiego zv pierwszym okresie Polski Ludowej, w: Stosunki pol-
sko-niemieckie. Integracja i rozzvoj ziem zachodnich i polnocnych, pod red. B. Jalowieckie-
go i J. Przewlockiego, Katowice 1980.
Pasierb B., Migracje ludnosci niemieckiej z Dolnego Slqska zv latach 1944—1947, Wroclaw —War-
szawa—Krakow 1969.
Pasierb B., Niemieckie ugrupowania antyfaszystowskie zve Wroclazviu (maj—grudzieh 1945), ,,So-
botka 1965, nr 2.
Pasierb B., Poczqtki przesiedlenia Niemcozv z Dolnego Slqska, „Sobotka 1969, nr 3/4.
Pasierb B., Polska mysl polityczna okresu II zvojny szviatozvej zvobec Niemiec, Poznan 1990.
Pi^tek T., Mniejszosc niemiecka na Slqsku, „ Spoleczenstwo Otwarte 1990, nr 8.
Plotek M., Sytuacja ludnosci niemieckiej zv szvietle polityki zvladz okrggu mazurskiego (1945—
1946), „Masovia 2005 (t. 8).
Podlasek M., W skorze Niemca. [Polonizacja Ziem Zachodnich], „Polityka 1993, nr 20.
Podlasek M., Wypgdzenie Niemcozv z terenozv na zvschod od Odry i Nysy Luzyckiej. Relacje
szviadkozv, Warszawa 1995.
Pogorzala E., Mniejszosci narodozve i etniczne zv polityce oszviatozvej pahstzva polskiego zv latach
1944— 1966, Zamosc 2009.
Polacy — Niemcy: przeszlosc, terazniejszosc, przyszlosc, pod red. Z. Zielinskiego, Katowice 1993.
Polacy zvobec Niemcozv. Z dziejozv kultury politycznej Polski 1945—1989, pod red. A. Wolff-Po-
w^skiej, Poznan 1993.
Polityka narodozvosciozva pahstzv Europy Srodkozvo-Wschodniej: materialy Instytutu Europy Srod-
kozvo-Wschodniej, pod red. J. Z. Pietrasia, A. Czarnockiego, cz. 3, Lublin 1993.
Polityka Republiki Federalnej Niemiec zvobec ludnosci rodzimej na Slqsku zv latach 1949—199011,
pod red. M. Lis, Opole 1992.
Polska — Niemcy - Kompleks zvypgdzenia. Nazviqzanie dialogu, „Polska w Europie Zeszyt spe-
cjalny, Warszawa 1995.
Polska — Niemcy — mniejszosc niemiecka zv Wielkopolsce: przeszlosc i terazniejszosc, pod red.
A. Saksona. Poznan 1994.
Polska — Polacy — mniejszosci narodozve, pod red. E. Grzeskowiak-Luczyk, Wroclaw 1992.
Polska ludnosc rodzima na Slqsku zv okresie Polski Ludozvej. (Materialy z badah nad przeobrazenia-
mi spolecznymi i narodozvymi na Slqsku), pod red. M. Lis, Opole 1988.
Polska ludnosc rodzima na Slqsku zv okresie Polski Ludozvej. (Materialy z badah nad przeobrazenia-
mi spolecznymi i narodozvymi na Slqsku), cz. 2, pod red. M. Lis, Opole 1989.
Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i polnocnych po II zvojnie szviatozvej. Materialy
z sympozjum naukozvego zv Instytucie Slqskim zv Opolu zv dniu 25 listopada 1988, pod
red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, Opole 1989.
Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i polnocnych po II zvojnie szviatozvej, cz. 2, pod
red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, Opole 1990.
Pomerania ethnica: mniejszosci narodozve i etniczne na Pomorzu Zachodnim: praca zbiorozva, pod
red. M. Giedrojc i J. Mieczkowskiego, Szczecin 1998.
Pomorze — trudna ojczyzna? Ksztaltozvanie sig nozvej tozsamosci 1945—1995, pod red. A. Sakso-
na, Poznan 1996.
Popera J., Kzvestia polskiej ludnosci rodzimej Slqska Opolskiego zv programach partii i stronnictzv
politycznych (1945—1959), w: Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i polnoc-
nych po II zvojnie szviatozvej, pod red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, Opole 1989.
Popera J., Postazvy polityczne rodzimych mieszkahcozv Slqska Opolskiego zv latach 1945—1956, w:
Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i polnocnych po II zvojnie szviatozvej, pod
red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, cz. 2, Opole 1990.
396 Wykazzrödef
Problemy narodowosciowe i wyznaniowe na Pomorzu Nadzvislanskim i Kujazvach w XX wieku:
zbiör studiöw, pod red. R. Sudziriskiego, Toruri 1997.
Pudlo K., Ksztaltowania si$ statusu etnicznego ludnosci niepolskiej w Polsce (1945-1965), „Acta
Universitatis Wratislaviensis 1989, nr 1023.
Pudlo K., Polityka panstwa polskiego wobec ludnosci ukraihskiej (1944-1991), „Sprawy Narodo-
wosciowe 1993, t. 2, z. 1.
Pudlo K., Powojenna Polska pahstwem jednonarodowyml „Sprawy Narodowosciowe - seria
nowa 1997, z. 2.
Rados J., Rehabilitacja na Pomorzu Gdanskim, Gdansk 1969.
Ramus W, Prawo o obywatelstxvie polskim, Warszawa 1968.
Rapaport E. S., Polska jako pans two jednonarodowe, „Mysl Wspolczesna 1946, nr 2.
Raport o sytuacji osöb nalezqcych do mniejszosci narodowych i etnicznych w Polsce, oprac. G. Ja-
nusz, Warszawa 1994.
Rauziriski R., Ludnosc na Slqsku 1945-1990, Opole 1991.
Redka W., Szkolnictzvo z niemieckim jgzykiem nauczania zu powiecie walbrzyskim w latach 1950
—1958, „Przegl^d Historyczno-Oswiatowy 1970, nr 1.
Romaniuk M., Podzwonne okupacji. Deutsche Volksliste w Bydgoszczy (1945-1950), Bydgoszcz
1993.
Romanow Z., Ludnosc niemiecka na ziemiach zachodnich i pöinocnych zv latach 1945-1947,
Slupsk 1992.
Romanow Z., Polityka wladz polskich wobec ludnosci niemieckiej na Pomorzu Zachodnim w la-
tach 1945-1958, w: Pomorze - trudna Ojczyzna?, pod red. A. Saksona, Poznari 1996.
Romanow Z., Polityka wladz polskich wobec ludnosci rodzimej ziem zachodnich i pöinocnych w la-
tach 1945-1960, Slupsk 1999.
Romanow Z., Polozenie ludnosci niemieckiej na Ziemiach Odzyskanych i pöinocnych Polski w la-
tach 1950-1957, w: Wladze komunistyczne wobec Ziem Odzyskanych po II wojnie swiato-
wej. Materialy z konferencji, pod red. S. Lacha, Slupsk 1997.
Romanow Z., Przebieg paszportyzacji ludnosci rodzimej ziem zachodnich i pöinocnych w latach
1951-1953, w; Ziemie Zachodnie i Pölnocne Polski w okresie stalinowskim, pod red.
C. Os^kowskiego, Zielona Gora 1999.
Romanow Z., Szkolnictwo z niemieckim jgzykiem nauczania na Pomorzu Zachodnim w latach
1950 -1962, „Przegl^d Zachodniopomorski 1996, nr 3.
Romanow Z., Walka wladz polskich z j^zykiem niemieckim na terenach Ziem Zachodnich i Pöi-
nocnych zamieszkalych przez ludnosc rodzimq w latach 1945-1956, w: Pomerania Eth-
nica - mniejszosci narodowe i etniczne na Pomorzu Zachodnim, pod red. M. Giedrojc,
J. Mieczkowskiego, Szczecin 1998.
Rosenbaum S., Tracz B., Obozy pracy przymusowej Gliwickiego Zjednoczenia Przemyslu Wpglo-
wego 1945—1949, Katowice 2009.
Ruchniewicz K., Warszawa-Berlin-Bonn. Stosunki polityczne 1949-1958, Wroclaw 2003.
Ruszczewski ]., Polskie obozy i miejsca odosobnienia dla ludnosci slqskiej i niemieckiej na Slqsku
Opolskim w latach 1945-1949, „Kwartalnik Opolski 1993, nr 4.
Rybicki H., Polityka panstwa wobec grup etnicznych na Ziemiach Odzyskanych po II wojnie swiato-
wej na przykladzie ludnosci kaszubskiej, w: Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich
i pöinocnych po II wojnie swiatowej, pod red. R. Rauziriskiego i S. Senfta, Opole 1989.
Rybicki H., Powstanie i dzialalnosc wladzy ludowej na zachodnich i pöinocnych obszarach Polski
1945-1949, Poznari 1976.
Rybicki H., Weryfikacja polskiej ludnosci rodzimej na Pomorzu Zachodnim (1945-1948), „Rocz-
nik Koszaliriski 1967.
Rys M., Przesiedlenie ludnosci niemieckiej z powiatu bytowskiego w latach 1945-1950, „Slupskie
Studia History czne 1995, nr 4.
Wykaz zrödel
397
Rzepecki T., Niektöre zagadnienia obywatelstwa i sluzby zoojskowej Warmiakozu i Mazurozu,
„Nowe Prawo 1958, nr 5.
Sack Oko za oko. Przemilczana historia Zydözv, ktörzy mscili sig na Niemcach, Gliwice 1995.
Sakson A., Lqczenie rodzin mipdzy Polskq a NRD w latach 1956-1959, „Przegl^d Zachodni
1995, nr 4.
Sakson A., Mazurzy spolecznosc pogranicza, Poznan 1990.
Sakson A., Miejsce i rola ludnosci rodzimej zu spolecznosciach lokalnych na przykladzie Warmii
i Mazur zu latach 1945—1956, w: Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i pölnoc-
nych po II wojnie szuiatozvej, pod red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, Opole 1989.
Sakson A., Nozuafala migracji zu Europie, „Przegl^d Zachodni 1995, nr 1.
Sakson A., Polityka zuladz zuobec ludnosci rodzimej Warmii i Mazur zv okresie stalinizmu (1949—
1955), „Przegl^d Zachodni 1990, nr 2.
Sakson A., Rola mniejszosci niemieckiej zv stosunkach polsko-niemieckich na przykladzie Warmii
i Mazur, Poznan 1998.
Sakson A., Stosunki narodozuosciozue na Warmii i Mazurach 1945—1997, Poznan 1998.
Sakson A., Tajny plan wysiedleh ludnosci rodzimej (mazurskiej) z 1952 r. zv szvietle dokumen-
täre Archizvum Akt Nowych zv Warszawie, w: Mniejszosci narodowe zu Polsce, pod red.
Z. Kurcza, Wroclaw 1997.
Schmidla U., „Porozumienie poprzez prazvdg . (Mniejszosc niemiecka zuezoraj i dzisiaj), „Dialog:
Magazin für Deutsch — Polnische Verständigung 1993, nr 1.
Senft S., Problem tak zzuanego rezuizjonizmu zvsröd ludnosci rodzimej Slqska Opolskiego zu latach
1956—1960 zu opinii zuladz zuojezvödzkich, „Studia Sl^skie 1991, t. 50.
Senft S., Sytuacja polskiej ludnosci rodzimej na ziemiach zachodnich i pölnocnych zu latach 1945—
1956 (na przykladzie Slqska Opolskiego), w: Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich
i pölnocnych po II zvojnie szuiatozvej, pod red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, Opole 1989.
Senft S., Sytuacja polskiej ludnosci rodzimej na ziemiach zachodnich i pölnocnych zu latach 1945—
1960, w: Polska ludnosc rodzima na ziemiach zachodnich i pölnocnych po II zvojnie szuiato-
zvej, pod red. R. Rauzinskiego i S. Senfta, cz. 2, Opole 1990.
Senft S., Wojezvödzkie zuladze polityczne i administracyjne zuobec ludnosci rodzimej na Slqsku
Opolskim zu latach 1950—1959/60, „Materialy i Studia Opolskie 1987, z. 62.
Sikora F., Sozialitische Solidarität und nationale Interessen. Polen, Tschechoslovakei, DUR, Köln
1988.
Sitek A., Problem przejmozuania kosciolözu ezvangelickich przez katoliközu na Slqsku Opolskim po II
zvojnie szuiatozvej, Opole 1985.
Skowrohski A., Ksztaltozuanie si? zasad transferu ludnosci niemieckiej z Polski, „Sprawy Mi^-
dzynarodowe 1970, nr 7.
Skrzypek J., Naröd i polityka — problematyka narodozua zu zualce ideologicznej, Warszawa 1987.
Skubiszewski K., Wysiedlenie Niemcözv po II zvojnie szuiatozvej, Poznan 1968.
Slabig A., Aparat bezpieczehstzua zuobec mniejszosci narodozuych na Pomorzu Zachodnim zv latach
1945—1989, Szczecin 2008.
Smolalski A., Szkolnictzuo podstazvozve na Dolnym Slqsku zu latach 1945—1965, Wroclaw 1970.
Stankowski W., Niemcy na Pomorzu Gdahskim i Kujawach 1944—1950, Ucieczka, zycie codzien-
ne, zvysiedlenie, Bydgoszcz 2000.
Stankowski W., Obozy i inne miejsca odosobnienia dla niemieckiej ludnosci cyzuilnej zv Polsce
zu latach 1945—1950, Bydgoszcz 2002.
Stankowski W., Pomorze Gdahskie 1945—1950, w: Niemcy zv Polsce 1945—1950. Wybör doku-
mentözu, pod red. D. Bockowskiego, t. IV, Pomorze Gdahskie i Dolny Slqsk, wybör
i oprac. I. Eser, W. Stankowski, C. Kraft, S. Jankowiak, Warszawa 2001.
Stankowski W., Wysiedlenie ludnosci niemieckiej z zuojezvödztzva pomorskiego zu latach 1945—
1950, „Przegl^d Zachodni 1992, nr 2.
398
Wykaz zrödel
Steffen K., Ucieczka, wypqdzenie i przymusowe wysiedlenie Niemcow z wojewödztwa szczecin-
skiego w latach 1945-1950, w: Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybör dokumentow, pod
red. W. Borodzieja i H. Lemberga, t. Ill, Wojewödztwa poznahskie i szczecihskie, wybor
i oprac. S. Jankowiak i K. Steffen, Warszawa 2001.
Stepieri Szkolnictwo i oszviata, w: Z najnowszych dziejöw Stupska i Ziemi Slupskiej 1945-1965,
Poznan 1969.
St^pien R., Szkolnictwo niemieckie w Legnicy po II zuojnie swiatowej (kalendarz wazniejszych wy-
darzeh), „Szkice Legnickie 2005, t. 26.
Stolarczyk M., Niemiecka kwestia narodowosciowa, „Przegl^d Stosunköw Mi^dzynarodo-
wych 1983, nr 5.
Stoll CH. Th., Die Rechtsstellung der deutschen Staatsangehörigen in den polnisch verzvalteten
Gebieten. Zur Integration der sogenannten Autochtonen in die polnische Nation, Frankfurt
am Mein 1968.
Stoll Ch. Th., Die Deutschen im polnischen Herrschaftsbereich nach 1945, Wien 1986.
Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970-1995. Pröba bilansu i perspektywy rozwoju, pod red.
J. Holzera i J. Fiszera, Warszawa 1998.
Stosunki polsko-niemieckie. Integracja i rozwöj ziem zachodnich i potnocnych, pod red. B. Jafo-
wieckiego i J. Przewtockiego, Katowice 1980.
Strauchold G., Autochtoni polscy, niemieccy, czy ... Od nacjonalizmu do komunizmu (1945-
1949), Toruh2001.
Strauchold G., Polska ludnosc rodzima Ziem Zachodnich i Potnocnych. Opinie nie tylko publiczne,
Olsztyn 1995.
Strauchold G., Problem ludnosci rodzimej na Ziemiach Zachodnich i Potnocnych a zagadnienie
mniejszosci niemieckiej w latach 1945-1948, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Hi-
storia 1995, nr 118.
Strauchold G., Problem ludnosci rodzimej na ziemiach zachodnich i potnocnych a zagadnienie
mniejszosci niemieckiej w latach 1945-1948, w: Wroctawskie studia z historii najnowszej,
pod red. W. Wrzesihskiego, Wroclaw 1997.
Stryjkowski K., Polozenie osöb wpisanych w Wielkopolsce na niemieckq Hstf narodowosciowq
w latach 1945-1950, Poznan 2004.
Sudzihski R., Ludnosc niemiecka w wojewödztwie pomorskim w latach 1945—1950, jej liczeb-
nosc, rozmieszczenie i zröznicowanie, w: Problemy narodowosciowe i wyznaniowe na
Pomorzu Nadwislahskim i Kujawach w XX wieku, pod red. R. Sudzihskiego, Toruh
1997.
Sudzihski R., Mniejszosc niemiecka w Toruniu po drugiej ivojnie swiatowej (1945 - 1950), „Za-
piski Historyczne 1996, z. 2/3.
Sudzihski R., Transfer ludnosci niemieckiej z Wybrzeza Gdahskiego po II wojnie swiatowej (1945-
1959), w: Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbaltyckich w XIX i XX w., pod
red. J. Borzyszewskiego, M. Wojdechowskiego, Toruh-Gdahsk 1995.
Sulek ]., Bilans realizacji uktadu Polska - RFN z 7 grudnia 1970 r. „Sprawy Mi^dzynarodowe
1980, nr 12.
Sytuacja spoleczno-kulturowa mniejszosci niemieckiej na Görnym Slqsku, pod red. W Jachera,
Kielce 1993.
Szczegöfa H., Przedpoczdamskie wysiedlenia Niemcöw z Polski (czerwiec-lipiec 1945 r.), w: Lud-
nosc niemiecka na ziemiach polskich w latach 1939—1945 i jej powojenne losy, pod red.
W. Jastrz^bskiego, Bydgoszcz 1995.
Szczepankiewicz ]., Niem ieckojgzyczne zbory Kosciota Ewangelicko-Augsburskiego w swietle lo-
kalizacji, „Czasopismo Geograficzne 1993, nr 2.
Szczerbihski H., Ludnosc niemiecka na Görnym Slqsku w latach 1945-1979, „Zeszyty Nauko-
we Instytutu Nauk Politycznych. Uniwersytet Warszawski 1991, z. 17.
Wykaz zrödel
399
Szczerbinski H., Ludnosc niemiecka zu Polsce zu latach 1945—1980. Sytuacja ekonomiczna, prazuna
i polityczna, Warszawa—Torun 2003.
Szczerbinski H., Ludnosc pochodzenia rodzimego na Warmii i Mazurach zv pierwszych latach
Polski Ludozuej, „Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Politycznych. Uniwersytet War-
szawski 1989, nr 16.
Szewczyk W., Od „akcji Link do Iqczenia rodzin. „Pogl^dy 1971, nr 16.
Szmeja M., Niemcy? Polacy? Slqzacy? Krakow 2000.
Szmeja M., Sytuacja ludnosci rodzimej Slqska Opolskiego po II zuojnie szviatozvej, „Przeglqd Za-
chodni 1989, nr 2.
Szyfer A., Warmiacy. Studium tozsamosci, Poznan 1996.
Szymoniczek J., Zalozenia humanitarne Migdzy narodozue go Czerwonego Krzyza a stan faktyczny
zv akcji Iqczenia rodzin migdzy Polskq a RFN zu latach 1956—1959, „Rocznik Polsko-Nie-
miecki 2004, nr 12.
Tomala M., Ludnosc narodozuosci niemieckiej zu Polsce, w: Historyczne, polityczne i prazvne
aspekty tezy RFN o mniejszosci niemieckiej zu Polsce, pod red. J. Barcza, Warszawa 1988.
Tomala M., Ludnosc narodozuosci niemieckiej zu Polsce, w: Mniejszosci narodozue zv Polsce, oprac.
T. Konieczna, Opole 1991.
Tomala M., Warszazua—Berlin—Bonn (1944—1980), Warszawa 1987.
Tomczak M., Ludnosc rodzima na Ziemiach Zachodnich i Pötnocnych zu latach 1945—1952, „Prze-
gl^d Zachodni 1999, nr 3.
Trzcielinska-Polusa A., Polityka RFN zvohec ludnosci rodzimej na Slqsku, „Zycie i Mysl 1991,
nr 3/4.
Trzeciakowski W., Traktozuanie ludnosci niemieckiej oraz cudzoziemcozv po 1945 roku zu szuietle
dokumentözv Wojezuödzkiego Urzgdu Pomorskiego zu Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska
2003 (t. 25).
Ujdak M., Polski Zzuiqzek Zachodni zvobec problemözu narodozvosciozuych zu latach 1944 -1950,
Katowice 1988.
Urban K., Mniejszosci religijne zv Polsce 1945—1991: (zarys statystyczny), Krakow 1994.
Urban K., Z zagadnieh polityki zvyznaniozuej zvladz PRL zvobec kzvestii mazurskiej zu poczqtkach
lat pigcdziesiqtych, „Zapiski Historyczne 1995, nr 1.
Urban K., Zbory niemieckie Kosciola Ezuangelicko-Augsburskiego zv Polsce 1948—1970. Zarys pro-
blematyki, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2002, nr 611.
Urban T., Niemcy zu Polsce : historia mniejszosci zv XX zvieku, Opole 1994.
Urban W., Archidiecezja zvrociazvska zv latach 1945—1965, „Nasza Przeszlosc 1965, t. 22.
Utracona ojczyzna: przymusozue zvysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako zuspölne doszuiadcze-
nia: praca zbiorozva, pod red. H. Orlowskiego i A. Saksona, Poznan 1996.
Wagner H., Niemcy zu Europie, „Wiqjz 1996, nr 5.
Walczak J., Niemiecka sila robocza zv polskim przemysle zu?glowym po II zuojnie szviatozvej, w:
Ludnosc niemiecka na ziemiach polskich zv latach 1939—1945 i je j pozvojenne losy, pod red.
W. Jastrz^bowski, Bydgoszcz 1995.
Wanatowicz M., Dzua oblicza polskiej polityki narodozvosciozvej na terenie historycznego Görnego
Slqska zv latach 1945—1959, „Sl^ski Kwartalnik Historyczny Sobötka 2008 (r. 63), nr 1.
Wapinski R., Pierzusze lata zvtadzy ludozuej na zuybrzezu gdahskim, Gdansk 1970.
Wasiak K., Mniejszosci narodozue i polityka pahstzv, „Biuletyn Naukowy Zakladu Stosunkow
Mi^dzynarodowych Instytutu Sl^skiego w Opolu 1973, nr 3.
Wasiak K., Szkolnictzuo i kultura grup narodozvosciozuych zv Polsce Ludozuej, „Przegl^d Zachod-
ni 1972, nr 16.
Waszak S., Niemiecka sila robocza zu polskim przemysle zugglozvym po II zuojnie szviatozvej, w:
Ludnosc niemiecka na ziemiach polskich zv latach 1939—1945 ijej pozvojenne losy, pod red.
W. Jastrzybskiego, Bydgoszcz 1995.
400 Wykaz zrödel
Wladze komunistyczne wobec Ziem Odzyskanych po II zvojnie swiatowej, pod red. S. tacha,
Shipsk 1997.
Wojecki M., Mniejszosc niemiecka na ziemi lubuskiej po 1945, Zielona Gora 1999.
Wolsza T., Obozy na ziemiach polskich w latach 1945-1956, (ze szczegölnym uwzglgdnieniem obo-
zozv pracy przymusowej), w: Komunizm. Ideologia, system, ludzie, pod red. T. Szaroty,
Warszawa 2001.
Wolsza T., W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina... 1945-1956. Zycie codzienne w polskich wig-
zieniach, obozach i osrodkach pracy wi^zniöw, Warszawa 2003.
Wozniczka Z., Centralny Oboz Pracy w Jaivorznie na tie stalinowskiego systemu represji (1945-
1950), w: Historia martyrologii i obozöw odosobnienia w Jaworznie w latach 1939-1956,
Jaworzno 2002.
Wroclawskie studia z historii najnowszej, pod red. W. Wrzesihskiego, Wroclaw 1995.
Wrona J., Mniejszosci narodowe w polityce PZPR (1949-1989), w: Mipdzy rzeczywistosciq poli-
ty cznq a swiatem iluzji. Rozwiqzania problemu mniejszosci narodowych zv polskiej mysli
politycznej XX wieku, pod red. J. Jachymka, W. Parucha, Lublin 2001.
Wrona Mniejszosci narodowe w programach i polityce polskich partii politycznych (1944-1949),
w: Migdzy rzeczywistosciq politycznq a swiatem iluzji. Rozwiqzania problemu mniejszosci
narodowych w polskiej mysli politycznej XX wieku, pod red. J. Jachymka, W. Parucha,
Lublin 2001.
Wröblewski A., Akcja Iqczenia rodzin jako system emigracji obywateli polskich do RFN w latach
1971-1983, „Przegl^d Zachodniopomorski 1990, nr 4.
Wröblewski A., Niemcy w wojewödztwie koszalinskim po zakohczeniu przesiedleh poczdamskich.
Rozmieszczenie i liczebnosc ludnosci niemieckiej w latach 1952—1970, „Przegl^d Zachod-
niopomorski 1991 z. 2.
Wrzesihski W., Narod niemiecki w polskiej mysli politycznej lat II wojny swiatowej, w: Polska-
Polacy - mniejszosci narodowe, pod red. E. Grzeskowiak-Luczyk, Wrodaw-Warsza-
wa-Krakow 1992.
Wrzesihski W., Problematyka polskiej ludnosci rodzimej na ziemiach postulowanych w latach II
wojny swiatowej, „Przegl^d Zachodni 1989, nr 5-6.
Wrzesihski W., Proces zasiedlania wojewodztwa olsztyhskiego w latach 1945-1949, w: Problemy
rozwoju gospodarczego i demograficznego Ziem Zachodnich w latach 1945-1958, Poznan
1960.
Wyglenda E., Ludnosc rodzima na Slqsku 1939-1989, Opole 1990.
Wypgdzenie Polaköw i Niemcöw jako procesy wspöizalezne i zbiezne — podobiehstwa i röznice
1939-1949: referaty z konferencji, „Polska w Europie 1996, z. 19.
Wysiedlac czy repolonizowac? : dylematy polskiej polityki wobec Warmiaköw i Mazuröw po 1945
roku, pod red. T. Filipkowskiego, W. Gieszczyhkiego, Olsztyn 2001.
Wysiedlenie Niemcöw i osadnictwo ludnosci polskiej na obszarze Krzyzowa-Swidnica w latach
1945-1948, pod red. K. Joncy, Wroclaw 1997.
Z badah nad dziejami Dolnego Slqska po drugiej wojnie swiatowej, pod red. S. D^browskiego,
Wroclaw 1993.
Zacminski A., Dzialalnosc zagraniczna Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w latach 1957—
1970, Bydgoszcz 1995.
Zaremba M., Wielka trwoga. Polska 1944-1947, Krakow 2012.
Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja wladzy ko~
munistycznei w Polsce, Warszawa 2001.
Zaryczyhski W., Wysiedlenie ludnosci niemieckiej z powiatu grodkowskiego w latach 1945-1949,
„Kwartalnik Opolski 1994, nr 2.
Ziemie zachodnie i potnocne Polski w polwieczu 1945-1995, pod red. R. Rybinskiego, Torun
1997.
Wykaz zródef
401
Zwoliñski S., Wklad. Ludowego Wojska Polskiego zv utrwalanie przemian spoleczno-politycznych
na ziemiach zachodnich i pólnocnych, w: Ludoive Wojsko Polskie zv zvalce i pracy na zie-
miach zachodnich i pólnocnych, pod red. S. Gacia, Poznañ 1983.
Zybura M., Niemcy w Polsce, Wroclaw 2001.
Zaryn J., Dzieje kosciola katolickiego w Polsce (1944—1989), Warszawa 2003.
Zol^dowski C., Powstanie i ewolucja szkolnictzva mniejszosciozvego w PRL, „Zeszyty Naukowe
Instytutu Nauk Politycznych 1989, z. 16.
Zyromski S., Procesy migracyjne w województvjie olsztynskim w latach 1945—1949, Olsztyn
1971.
Zyromski S., Przesiedlenie ludnosci niemieckiej z zuojewództwa olsztynskiego poza granice Polski
w latach 1945—1950, Olsztyn 1969.
|
| any_adam_object | 1 |
| author | Browarek, Tomasz |
| author_GND | (DE-588)1192687124 |
| author_facet | Browarek, Tomasz |
| author_role | aut |
| author_sort | Browarek, Tomasz |
| author_variant | t b tb |
| building | Verbundindex |
| bvnumber | BV043536107 |
| contents | Quellen- und Literaturverzeichnis: Seite 377-401 |
| ctrlnum | (OCoLC)946212963 (DE-599)BVBBV043536107 |
| era | Geschichte 1945-1989 gnd |
| era_facet | Geschichte 1945-1989 |
| format | Book |
| fullrecord | <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?><collection xmlns="http://www.loc.gov/MARC21/slim"><record><leader>02955nam a2200589 c 4500</leader><controlfield tag="001">BV043536107</controlfield><controlfield tag="003">DE-604</controlfield><controlfield tag="005">20190812 </controlfield><controlfield tag="007">t</controlfield><controlfield tag="008">160502s2015 |||| |||| 00||| pol d</controlfield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">9788377847572</subfield><subfield code="9">978-83-7784-757-2</subfield></datafield><datafield tag="020" ind1=" " ind2=" "><subfield code="z">8377847574</subfield><subfield code="9">83-7784-757-4</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(OCoLC)946212963</subfield></datafield><datafield tag="035" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">(DE-599)BVBBV043536107</subfield></datafield><datafield tag="040" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-604</subfield><subfield code="b">ger</subfield><subfield code="e">rda</subfield></datafield><datafield tag="041" ind1="0" ind2=" "><subfield code="a">pol</subfield></datafield><datafield tag="049" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">DE-12</subfield><subfield code="a">DE-B1595</subfield><subfield code="a">DE-Re13</subfield></datafield><datafield tag="084" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">7,41</subfield><subfield code="2">ssgn</subfield></datafield><datafield tag="084" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">8,1</subfield><subfield code="2">ssgn</subfield></datafield><datafield tag="100" ind1="1" ind2=" "><subfield code="a">Browarek, Tomasz</subfield><subfield code="e">Verfasser</subfield><subfield code="0">(DE-588)1192687124</subfield><subfield code="4">aut</subfield></datafield><datafield tag="245" ind1="1" ind2="0"><subfield code="a">Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989</subfield><subfield code="c">Tomasz Browarek</subfield></datafield><datafield tag="264" ind1=" " ind2="1"><subfield code="a">Lublin</subfield><subfield code="b">Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej</subfield><subfield code="c">2015</subfield></datafield><datafield tag="300" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">405 Seiten</subfield><subfield code="b">llustrationen</subfield></datafield><datafield tag="336" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">txt</subfield><subfield code="2">rdacontent</subfield></datafield><datafield tag="337" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">n</subfield><subfield code="2">rdamedia</subfield></datafield><datafield tag="338" ind1=" " ind2=" "><subfield code="b">nc</subfield><subfield code="2">rdacarrier</subfield></datafield><datafield tag="500" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">Zusammenfassung in deutscher Sprache unter dem Titel: Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989</subfield></datafield><datafield tag="505" ind1="8" ind2=" "><subfield code="a">Quellen- und Literaturverzeichnis: Seite 377-401</subfield></datafield><datafield tag="648" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Geschichte 1945-1989</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Mniejszości / Polska / sytuacja społeczna / 20 w</subfield><subfield code="2">jhpk</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Mniejszości / status prawny / Polska / 20 w</subfield><subfield code="2">jhpk</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Mniejszości / Polska / 20 w</subfield><subfield code="2">jhpk</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="4"><subfield code="a">Niemcy za granicą / Polska / 1944-1989 r</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1=" " ind2="4"><subfield code="a">Polityka narodowościowa / Polska / 1944-1989 r</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Minderheitenpolitik</subfield><subfield code="0">(DE-588)4170001-6</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="650" ind1="0" ind2="7"><subfield code="a">Deutsche</subfield><subfield code="0">(DE-588)4070334-4</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Polska / stosunki międzyetniczne / 20 w</subfield><subfield code="2">jhpk</subfield></datafield><datafield tag="651" ind1=" " ind2="7"><subfield code="a">Polen</subfield><subfield code="0">(DE-588)4046496-9</subfield><subfield code="2">gnd</subfield><subfield code="9">rswk-swf</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="0"><subfield code="a">Minderheitenpolitik</subfield><subfield code="0">(DE-588)4170001-6</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="1"><subfield code="a">Deutsche</subfield><subfield code="0">(DE-588)4070334-4</subfield><subfield code="D">s</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="2"><subfield code="a">Polen</subfield><subfield code="0">(DE-588)4046496-9</subfield><subfield code="D">g</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2="3"><subfield code="a">Geschichte 1945-1989</subfield><subfield code="A">z</subfield></datafield><datafield tag="689" ind1="0" ind2=" "><subfield code="5">DE-604</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000004&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Inhaltsverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000005&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Abstract</subfield></datafield><datafield tag="856" ind1="4" ind2="2"><subfield code="m">Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment</subfield><subfield code="q">application/pdf</subfield><subfield code="u">http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000006&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA</subfield><subfield code="3">Literaturverzeichnis</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="n">oe</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="n">DHB</subfield></datafield><datafield tag="940" ind1="1" ind2=" "><subfield code="q">DHB_BSB_DDC</subfield></datafield><datafield tag="999" ind1=" " ind2=" "><subfield code="a">oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-028951681</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">909</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">0904</subfield><subfield code="g">43</subfield></datafield><datafield tag="942" ind1="1" ind2="1"><subfield code="c">909</subfield><subfield code="e">22/bsb</subfield><subfield code="f">0904</subfield><subfield code="g">438</subfield></datafield></record></collection> |
| geographic | Polska / stosunki międzyetniczne / 20 w jhpk Polen (DE-588)4046496-9 gnd |
| geographic_facet | Polska / stosunki międzyetniczne / 20 w Polen |
| id | DE-604.BV043536107 |
| illustrated | Not Illustrated |
| indexdate | 2024-07-10T07:28:15Z |
| institution | BVB |
| isbn | 9788377847572 |
| language | Polish |
| oai_aleph_id | oai:aleph.bib-bvb.de:BVB01-028951681 |
| oclc_num | 946212963 |
| open_access_boolean | |
| owner | DE-12 DE-B1595 DE-Re13 DE-BY-UBR |
| owner_facet | DE-12 DE-B1595 DE-Re13 DE-BY-UBR |
| physical | 405 Seiten llustrationen |
| psigel | DHB_BSB_DDC |
| publishDate | 2015 |
| publishDateSearch | 2015 |
| publishDateSort | 2015 |
| publisher | Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej |
| record_format | marc |
| spelling | Browarek, Tomasz Verfasser (DE-588)1192687124 aut Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 Tomasz Browarek Lublin Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2015 405 Seiten llustrationen txt rdacontent n rdamedia nc rdacarrier Zusammenfassung in deutscher Sprache unter dem Titel: Die deutsche Bevölkerung in der Politik des polnischen Staates in den Jahren 1945-1989 Quellen- und Literaturverzeichnis: Seite 377-401 Geschichte 1945-1989 gnd rswk-swf Mniejszości / Polska / sytuacja społeczna / 20 w jhpk Mniejszości / status prawny / Polska / 20 w jhpk Mniejszości / Polska / 20 w jhpk Niemcy za granicą / Polska / 1944-1989 r Polityka narodowościowa / Polska / 1944-1989 r Minderheitenpolitik (DE-588)4170001-6 gnd rswk-swf Deutsche (DE-588)4070334-4 gnd rswk-swf Polska / stosunki międzyetniczne / 20 w jhpk Polen (DE-588)4046496-9 gnd rswk-swf Minderheitenpolitik (DE-588)4170001-6 s Deutsche (DE-588)4070334-4 s Polen (DE-588)4046496-9 g Geschichte 1945-1989 z DE-604 Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000004&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Inhaltsverzeichnis Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000005&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Abstract Digitalisierung BSB Muenchen 19 - ADAM Catalogue Enrichment application/pdf http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000006&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA Literaturverzeichnis |
| spellingShingle | Browarek, Tomasz Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 Quellen- und Literaturverzeichnis: Seite 377-401 Mniejszości / Polska / sytuacja społeczna / 20 w jhpk Mniejszości / status prawny / Polska / 20 w jhpk Mniejszości / Polska / 20 w jhpk Niemcy za granicą / Polska / 1944-1989 r Polityka narodowościowa / Polska / 1944-1989 r Minderheitenpolitik (DE-588)4170001-6 gnd Deutsche (DE-588)4070334-4 gnd |
| subject_GND | (DE-588)4170001-6 (DE-588)4070334-4 (DE-588)4046496-9 |
| title | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 |
| title_auth | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 |
| title_exact_search | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 |
| title_full | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 Tomasz Browarek |
| title_fullStr | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 Tomasz Browarek |
| title_full_unstemmed | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 Tomasz Browarek |
| title_short | Ludność niemiecka w polityce państwa polskiego w latach 1945-1989 |
| title_sort | ludnosc niemiecka w polityce panstwa polskiego w latach 1945 1989 |
| topic | Mniejszości / Polska / sytuacja społeczna / 20 w jhpk Mniejszości / status prawny / Polska / 20 w jhpk Mniejszości / Polska / 20 w jhpk Niemcy za granicą / Polska / 1944-1989 r Polityka narodowościowa / Polska / 1944-1989 r Minderheitenpolitik (DE-588)4170001-6 gnd Deutsche (DE-588)4070334-4 gnd |
| topic_facet | Mniejszości / Polska / sytuacja społeczna / 20 w Mniejszości / status prawny / Polska / 20 w Mniejszości / Polska / 20 w Niemcy za granicą / Polska / 1944-1989 r Polityka narodowościowa / Polska / 1944-1989 r Minderheitenpolitik Deutsche Polska / stosunki międzyetniczne / 20 w Polen |
| url | http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000004&line_number=0001&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000005&line_number=0002&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA http://bvbr.bib-bvb.de:8991/F?func=service&doc_library=BVB01&local_base=BVB01&doc_number=028951681&sequence=000006&line_number=0003&func_code=DB_RECORDS&service_type=MEDIA |
| work_keys_str_mv | AT browarektomasz ludnoscniemieckawpolitycepanstwapolskiegowlatach19451989 |